Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

O N  B İR İN C İ KİTAB (K)
Birinci fəsil
M üdrüklüyün  başlan ğ ıclar haqqm da  elm  o ld u ğ u   başlanğıclara 
aid  o lan   başqa  ifadlərlə  b a ğ lı  çətinliklərə  d iq q ə t  yönəldilən  ilk 
fəsillərdən  bəllidir.  Sual  q o y u la   bilərdi:  ınüdrüklüyi  bir  yaxud  bir 
neçə  elm   adlandırm aq  lazım dırm ı?  Əgər  o  bir  olm alıdırsa,  onda 
[etiraz  etmək  olar]  ki,  b ir  elm  həmişə  əksliklərlə  məşğul  olur, 
halb u k i  başlanğıclar  b ir-b irin ə  əks  deyil.  A m m a   əgər  müdriklik 
h a q q m d a  elm bir deyilsə,  o n d a  buraya hansı elm lər a id  edilməlidir?
Sonra,  sübutün  başlanğıclarını  bir  elm,  y o x sa   bir  neçə  elm 
araşdırm alıdır?  Əgər  b ir  elm   araşdırm alıdırsa,  o n d a   niyə  bunu 
m üdrüklük yox,  hansısa  b a ş q a  bir elm  etməlidir?  A m m a   əgər bunu 
b ir neçə elm etməlidirsə, o n d a  buraya hansı elm lər a id  edilməlidir?
Sonra,  m üdrüklük  b ü tü n   mahiyyətlr  h a q q ın d a   elm dir  yoxsa 
yox?  Ə gər  bütün  m ahiyyətlər  haqqında  elm  deyilsə,  onda  hansı 
m ahiyyətlr  haqqında  elm  olduğuııu  demək  ç ətin d ir;  am m a  o  bir 
elm  o lu b  bütün m ahiyyətlərlə məşğul olursa, o n d a  ey ni bir elmin bu 
qəd ər çoxsaylı m ahiyyətlrlə necə məşğul olduğu a y d ın  deyil.
Sonra,  müdrüklük  tək cə  mahiyyətlərləmi  yoxsa  onların 
təsadüfı  xassələrilə  də  m əşğul  olur?  Əgər  o  o n la rın   ikisi  ilə  də 
m əşğul  olursa,  onda  nəzərə  alm aq  lazımdır  ki,  b u   xassələrlə  bağlı 
sü bu t  mümkündür,  m ahiyyətlərlə  bağlı  isə  m ü m k ü n   deyil;  əgər 
(o n la rın   hər  biri  h aq q m d a)  elm lər  Etyrıdırsa,  o n d a   o   elmlərdən  hər 
biri  neçədir və  o nlardan  h a n s ı  müdrüklük  elmidir.  A x ı sübut elmi -  
təsadüfi  xassələrlə  m əşğul  o la n   elnıdir,  ilkin  başlanğıclar haqqında 
elm isə mahıyyətlr h a q q ın d a  elmdir.
A ncaq  həm  də  axtardığım ız  elmin  təbiət  h a q q ın d a   əsərdə1 
h a q q ın d a   sözü  gedən  səbəblərlə  məşğul  olduğunu  düşünm ək  lazım 
deyil.  O   elm  məqsədli  səbəblrlə  də  məşğul  o lm ur  (axı  xoşbəxtlik 
m əqsdli  səbəb,  xoşbəxtlik  sahəsi  isə -  əməl  və  h ərək ətd ə  olmaqdır; 
ilk  hərəkətə  gətirən  xoşbəxtlikdir  -   məqsəd  b u   cürdür  -   am m a 
birinci  hərəkətverici  hərəkətsizə aid  deyildir).  H əm   d ə  axtardığımız 
elm in  hisslərlə  q a v ra n ıla n   mahiyyətl&rlə  m şğul  olub  yaxud 
olm adığı  məsələsi  üm um iyyətlə  çətin  məsələdir.  Ə g ə r  o  elm  başqa 
m ahiyyətlərlə  məşğul  o lu rsa ,  onda.  onlar  eydoslar,  ya  da  riyazi 
predm etlər  olacaq.  E y d o sların   mövcud  olm adığı  aydtndır  (lakin 
m əsələnin  çətinliyi  o n d a d ır  ki,  əgər  eydosların  m övcudluğu  qəbul
221

edilərsə  o n d a   -   eydoslan  m ö v cad  olan  şeylərlə  məsələ  niyə  riyazi 
predm etlərlə  olduğu  kimi  deyil?  M ən  nəzərdə  tuturam   ki,  riyazi 
p red m etlər  eydoslar  və  hisslərlə  qavranılan  şeylər  arasında  -  
eydoslar  və  bizi  əhatə  edən  şeyirlə  yanaşı  mövcud  olan  üçüncü  b ir 
şey  kim i  yerləşdirilir,  haJbuki,  özlüyündə  insan  və  ayrı-ayrı 
insanlarla  yanaşı  üçüncü  insatı2  (yaxud  üçüncü  at)  yoxdur;  am m a 
əgər  m əsələ  onlar  (Platon  vo  pifaqorçular  -   T.A.)  deyən  kim i 
deyilsə,  o n d a   riyaziyyatçı  hansı  predm etlərlə  məşğul  olm ahdır? 
Ə lbəttə  o   bizi  əhatə  edən  şeylərlə  məşğul  olm ayacaq,  çünki  bu  
şeylərin  heç  birinin  riyazi  elm lərin  tədqiq  etdiyi  predm etlərlə 
oxşarlığı  yoxdur).  Bizim  axtardığım ız  elm  də  riyazi  predm etlərlə 
məşğul  olm ur:  axı  riyazi  predm etlərdən  heç  biri  ayrıca  m övcud 
deyildir.  A n c a q   bizim  aradığım ız  elm  hisslərlə  qavram lan  m ahiy- 
yətlərlə d ə m şğul olmur:  axı  o n lar keçicidirlər, daim i deyillər.
A m m a   sual  yarana  bilər  k:i,  riyazi  predm etlərin  m ateıiyasını 
hansı  elm   təd q iq   etm əlidir3.  P.u  nə  təbiət  haqq m d a  təlim   deyildir 
(çünki  təb iə t  haqqında  düşünən  yalnız  hərəkətin  və  sükunətin 
başlanğıcı  özündə  olanla  m əşğul  olur),  nə  də  sübutu  və  idrakı 
araşd ıran   elm   deyildir  (çünki  o   bu  sahənin  özünün  tədqiqi  ilə 
m əşğuldur).  Yalnız  bir  şey  qalır:  bununla  qarşım ızda  d u ran   fəlsəfə 
m əşğul o lu r.
B aşq a 
sual  da 
y ara n a  
bilər: 
başqalarının 
elem entlər
a d lan d ırd ıq ları  başlanğıcları  aradığım ız  elmin  predm eti  saym aq 
lazım dırm ı;  ham ı  hesab  edir  ki,  b u   elementlər  m ürəkkəb  şeylərin 
tərkibinə  daxildir.  Am m a  göriinən  od ur ki,  aradığım ız  elm  ümumi 
ilə  m əşğul  olmalıdır,  çünki  hər  bir  tərif  və  hər  bir  elm  sonuncu 
[növlərlə]  deyil,  ümumi  ilə  müşğuldur;  əgər  belədirsə,  onda 
axtardığım ız  elm  birinci  cinslərlə  məşğul  olmalıdır.  Birinci  cinslər 
isə m ahiyyət və tək ola bilər,  çiinki onlarla bağlı ilk öncə qəbul edilə 
bilər  ki,  o n la r  mövcud  olan  h ər  şeyi  əhatə  edir  və  hər  şeydən  çox 
b aşlanğıclara  oxşayırlar,  o n a   görə  ki,  onlar  təbiətcə  birincidirlər: 
axı  o n ların   m əhv  olması  ilə  qalan   hər şey  arad an   qalxar,  çünki  hər 
şey  m ahiyyət  və  təkdir.  D igər  tərəfdən,  əgər  onlar  cinslər  kimi 
qəbul  edilərsə,  onda  növ  fərqləri  zəruri  olaraq  onlarla4  bağlı 
olacaq,  h albu ki,  heç  bir  növ  fərqi  cinsə  bağlı  deyildir,  odur  ki, 
hesab ed irlər ki, mahiyyəti və təki cinslər və ya başlanğıclar saymaq 
lazım   deyil.  Sonra,  əgər  çox  sadə  olan  az  sadə  olandan  daha  çox 
başlanğıcdırsa,  cinsin  əhatə  etdikləri  arasında  on lar  daha 
sadədirlərsə  (axı  cinslər  bir-birindən  fərqlənən  çoxlu  növlərə
222
bölündüyü  halda  d a h a   sadə  olan  bblünm ür),  o n d a   cinslərdən  d a h a  
çox  növləri  başlanğıclar  saymaq  olar.  A n caq  bir  halda  ki,  növlər 
cinslərlə  birlikdə  a ra d a n   qalxırlar,  onda  cinslər  başlanğıclara  d a h a  
çox uyğundur.  Çünki  başlanğıc odur ki,  özü ilə birlikdə [başqasını]5 
arad an   qaldırır.  Beləliklə,  bu  və  digər  m əsələlərlə  bağlı  çətinliklər 
yaranır.
İkinci fosil
Sonra,  təkcə şeylərlə yanaşı başqa nə ısəni  də ehtimal etmək və 
y a   aradığımız  elm in  elə  təkcə  şeylərlə  m əşğul  olduğunu  hesab 
etmək olarmı? L akin  belə  şeylər saysız-Iıesabsızdır.  D oğrudur təkcə 
şeylərlə  birlikdə  m övcud  olan  -   ciııslər  və  ya  növlərdir;  am m a 
aradığım ız  elm  nə  cinslərlə,  nə  də  n ö v lərb   m əşğul  olmur.  B unun 
niyə  belə  olduğu  isə  artıq  deyildi.  Axı  hisslərlə  qavranılan 
m ah iy y ə ü rb   (yəni  bizi  əhatə  edən  m ahivyətlərlə)  yanaşı  hansısa 
a y rıc a   mövcud  o lan   mahiyyətlərin  varlığını,  yaxud  da  bu 
m ahiyyətlərin  m övcud  olduğunu  və  m üdrüklüyün  onlaıla  məşğul 
o ld u ğ u n u   qəbul  etm ək  lazımdırmı  sualı  ümumiyyətlə  çətinlik 
y a ra d ır.  İş  o n d adır  ki,  görünür  biz  hansısa  başqa  bir  m ahiyyət 
a x ta rırıq   və  bir  m əsələni  həll  etməüyik:  özlüyündə  ayrıca  m övcud 
o la n   və heç  bir cəhətdən hisslə qavranılan  predm etdə olmayan nəsə 
v a rd ırm ı?   Ondan  başq a,  əgər  hisslərlə  cjavranılan  mahiyyətlərlə 
y a n a ş ı  başqa  bir  m ahiyyət  də  vardırsa,  o n d a   onlar  hansı  hissi 
p redm etlərlə  yanaşı  h esab  edilməlidir?  D o ğ ru d a n   da,  nə  üçün  o 
[ayrıca]  insanlarla  y a x u d   [ayrıca]  atlarla  və  b ü tü n   canlı varhqlarla, 
h ə tta   cansız  v aıiıq larla  yanaşı  götürülm əlidir?  Halbuki,  hisslərlə 
q a v ra n ıla n   predm etlər  qədər  başqa  əbədi  m ahiyyətlərin  olduğunu 
h e s a b   etmək  -   h əq iq ətin   sərhəddindən  çıxm aq  demək  olardı. 
A m m a ,  digər  tərəfdən,  əgər  aradığım ız  başlanğıc  cisimlərdən 
ayrılm azdırsa,  o n d a   o n u n   m ateriyadan  b a ş q a   nə  olduğu  düşünülə 
b ilər? Amma  m ateriya gerçəklikdə vox,  im k a n   halında m övcuddur; 
başlanığıc  yerinə  isə  m ateriyadaıı  d a h a   çox  form amn  yaxud 
o b raz ın   qəbul  edilm əsi  daha  önəm lidir;  ancaq  onlar  sanki 
keçicidirlər,  belə  ki,  ayrıca  və  czlüyündə  m övcud  olan  əbədi 
m ahiyyətlər  üm um iyyətlə  yoxdur.  L ak in   b u   mənasızdır:  axı 
düşünülür  ki,  belə  başlanğıc  və  m ahiyyət  m övcuddur  və  onları 
dem ək   olar ki, ən  d ə rin  düşüncələr axtarır;  d o ğ ru d a n  da əgər əbədi,
223

a y rıc a   mövcud  olan  və  diyşik n əz  heç  nə  olmasa,  onda  nizam   necə 
o la  bilər?
Sonra,  əgər  ax tard ığ ın n z  təbiətə  malik  olan  hansısa  m ah iy y ət 
və  başlanğıc  varsa  və  b u   b a şlan ğ ıc -   hər şey  üçün  birdirsə  və  əbəd i 
və  keçici  üçün  eynidirsə,  o n d a   çətin  bir  sual  yaranır,  nə  ü çün 
başlanğıc  eyni  olduqda  -   b u   başlanğıcdan  asılı  olan  bəzi  şeylər 
əb əd i,  bəziləri  isə  keçicidir;  axı  bu   mənasızdır.  Am m a,  əgər  keçici 
üçü n   bir başlanğıc,  daim i  ü çü n   başqa  başlanğıc vardırsa,  onda  əgər 
keçici  olam n  başlanğıcı  d a   əbədidirsə,  biz  yenə  do  bir  çətinliklə 
qarşılaşırıq  (doğrudan  d a ,  başlanğıc  əbədi  olduğu  halda  b u 
başlanğıcdan  asılı  o lan   şey  nə  üçün  əbədi  olmasm?);  am m a  
başlanğıc  keçidirsə,  o n d a   o n u n   başqa  bir  başlanğıcı  və  onu n  d a 
b a ş q a  başlanğıcı və i.a.  olm alıdır.
Digər  tərəfdən,  əgər,  h ər  şeydən  çox  hərəkətsiz  sayılan 
başlanğıcları  yəni  m ahiyyəti  və  təki  ehtim al  etsək,  onda  on lard an  
hər  biri  müəyyən  bir  m ah iy v ə t  deyilsə  ayrıca  və  özlüyündə  necə 
m övcud  ola  bilər?  H a lb u k i,  biz  belə  əbədi  və  ilk  başlanğıclar 
axtarırıq.  Am m a,  əgər  o n la rd a n   hər  biri  miiəyyən  bir  şey  və 
m ahiyyətdirsə,  onda  b ü tü n   m övcud  olanlar  -   m ahiyyətdir,  çünki 
m ahiyyət  hər  şey  h a q q ın d a   xəbər  verir,  bəzi  şeylər  haqqında  isə 
həm çinin  tək  də  m əlu m at  verir;  ancaq   bütün  mövcud  olanların 
m ahiyyət  olduğu  d o ğru  d e y il  Sonra,  təkin  ilkin  başlanğıc  və 
m ahiyyət  olduğunu,  təkin   və  m ateriyanın  ilk  olaraq  yaratdığınm  -  
əd ə d   olduğunu  və  ədədin  m ahiyyət  olduğunu  təsdiq  edənlər  necə 
h a q lı1  ola  bilərlər?  D o ğ ru d a n   da,  təki  necə  iki  və  bütün  m ürəkkəb 
əd əd lər  saymaq  olar?  B u   h a q d a   o n lar  danışm ırlar,  danışm aq  da 
a s a n  deyildir.
Digər tərəfdən,  əgər,xotlar  və  onlarla  bağlı  olanlar  (mən,  xalis 
m üstəviləri2  nəzərdə  tu tu ra m )  başlanğıclar  sayılarsa,  onda  b unlar 
ay rıca  mövcud  olan  m alıiyyətlər  yox,  kəsiklər  və  bölümlər,  birinci 
h a ld a   -   müstəvilər,  ikinci  h a ld a   -   cisimlər  (nöqtələr  isə  -   xətlərin 
bölgüləri),  həm  də -   bu  [kəm iyyətlərin]  özləıinin  hüdudları  olacaq; 
a n c a q   onların  hamısı  b a şq asın d a   olub  heç  biri  ayrıca  mövcud 
deyildir.  O ndan  başqa,  biri  və  nöqtəni  necə  mahiyyət  kimi 
düşünm ək  olar? Axı hər c ü r nıahiyyət  y aranır3,  nöqtə  isə yaranm ır, 
çü n k i  nöqtə  bölükdür.  H ə r  bir  elmin  üm um ini  və  hansısa 
[keyfiyyəti]  tədqiq  etm əsi  d ə  çətinlik  yaradır,  halbuki,  mahiyyət 
üm um iyə məxsus o lm a q d a n  d a h a  çox ayrıca m övcud olan müəyyən
224
bir şeydir,  ona g ö rə də,  əgər başlan ğ ıclar  haq q ında elm v a rsa ,  onda 
başlanğıcın m ah iyy ət olduğunu necə d ü şü n m ək  olar?
Sonra, 
m ürəkkəb, 
tərkibə 
m alik  
tam la 
yanaşı 
nəsə 
mövcuddurmu  y a   yox  (m ən  m a te riy a n ı  və  on a  birləşm iş  olanı 
nəzərdə tu tu ram ).  Əgər  mövcud  deyilsə,  on d a  axı  m ateriy ad a  olan 
hər şey keçicidir.  Ə gər m övcuddursa,  o n d a  hesab edilm əlidir ki,  bu 
forma və ya  o b razd ır.  Belə ki,  hansı  h a lla rd a  o n u n  olacağını,  hansı 
halda mövcud  olm ayacağm ı m üəyyən  etm ək  çətindir,  çünki  b ir sıra 
hallarda  a y d ın d ır  ki,  form a  ayrıca  m ö vcu d  deyildir,  m əsələn  evin 
forması.
Sonra,  başlanğ ıclar  növə  və  y a  ədədə  görə  eyni  olacaqlarm ı? 
Əgər ədədə görə olsa, on d a hamısı eyni  olacaq.
Üçüncü fəsil
Filosofun  elm i  mahiyyətin  h a n sısa   bir  kəsimini  deyil,  onu 
özlüyündə  təd q iq   etdiyi  üçün,  h alb u k i,  mahiyyət  h a q q ın d a   bir 
anlam da  yox,  fərqli  anlam larda  dam şılır,  aydındır  ki,  əgər  onlar 
üçün  ümumi  yalnız  addan  («m ahiyyətdən»)  başqa  bir  şey  deyilsə, 
o n d a   m ahiyyət  b ir  elmin  predm etini  təşkil  etm ir  (çünki  eyni  adh 
o lan la r bir cinsə  məxsus  deyillər);  a m m a ,  əgər [mahiyyətin  m üxtəlif 
anlam larında]  b ir  ümumi  varsa,  o n d a   demək  olar  ki,  o  b ir  elmin 
predm etidir.  G ö rü n ü r  ki,  mahiyyət  h aq q ın d a,  bizim  «həkim lik» və 
«sağlam»  h a q q m d a   danışdığımız  tə rz d ə 1  danışılır:  axı  o n la rın   hər 
ikisi  haqqında  d a   fərqli  anlam larda  danışıhr.  O nlarm   h ər  b iri  bir 
h ald a həkim lik  sənətinə,  digər halda -  sağlam hğa, üçüncü b ir  h ald a
-   d a h a   nəyəsə  m ünasibətin  necə  o lm asın dan  asılı  olaraq  b u   və  ya 
digər  anlam da,  lak in   bütün  hallarda  eyni  bir  şeyə  m ü nasibətdə 
işlədilir.  D o ğ ru d a n   da,  «həkim lik»  həm   düşüncə,  həm   bıçaq 
adlandınlır,  o n a   görə  düşüncə,  düşüncə  adlandırılır  ki,  o  həkim lik 
haq q ında  bilikdən  iıəli  gəlir,  bıçaq  ad landırılır,  on a  görə  ki,  bıçaq 
bu  bilik  üçün  faydalıdır.  Sağlam   h a q q ın d a   da  bu  cür  danışılır:  biri 
ona  görə  belə  a d la n ır  kı,  sağlam lığı  göstərir,  digəri  ona  gö rə  belə 
adlandırıhr ki,  o n a  k ömək edir.  Q alan  şeylərlə də məsələ bu cürdür. 
Məsələn,  bu  qayda.  ilə  hər  şey  h a q q ın d a   m ahiyyət  h a q q ın d a  
danışıldığı  kim i  danışılır:  b ir  şey  h a q q ın d a   hər  dəfə  m ah iyyət 
haqqında  danışıldığı  kimi  o n a   görə  danışılır  ki,  o  ya  özlüyündə 
mahiyyətin  xassəsidir,  ya  m ahiyyətin  davam lı  yaxud  keçici 
xassəsidir  yaxud  o n u n   hərəkətidir,  y a   d a   b una  bənzər  nəsədir.
225

A m m a m ahiyyət ad landırılan  hər şey hansısa bir ümumiyə aid edilə 
bildiyindən, əİcsliklərdən  hər biri də m ahiyyətin birinci fərqlərinə və 
əksliklərinə  aıd  edilə  bilər  və  bu  zam an  m ahiyyətin  birinci 
əksliklərinin  çox  və  tək,  oxşarlıq  və  oxşarsızlıq  yaxud,  hansısa  bir 
başqası  olması  fərq   etməz;  onları  artıq   gözdən  keçirilmiş2  kimi 
qəbul  edək.  M ah iy y ət  adlandırılam n  mahiyyətə  yaxud  təkə  aid 
edilməsinin də fərq i yoxdur.  H ətta əgər  m ahiyyət  və tək eyni  deyil, 
müxtəlifdirsə,  o n d a   h ər halda  bir-birinə dönəndirlər,  çünki  tək oİan 
müəyyən qədər d ə m ahiyyətdir,  m ahiyyət isə -  təkdir.
H əm   də  əksliklərin  hər  cütünü  eyni  bir  elm  tədqiq  etdiyindən 
və  əksliklərin  h ə r  bir  cütündə  onlardan  biri  m əhrum   olan 
adlandırıldığm dan  (am m a  onlarm   bəzilərinə  m ünasibətdə  çətinlik 
yarana  bilsə  də,  onların  haq q ınd a  necə  m əhrum   olan  tərəf  kimi 
dam şm aq  olar,  m əsələn,  ədalətsizə  və  ədalətsizliyə  m ünasibətdə 
onlard an   birini  necə  m əhrum luq  adlandırm aq  olar,  axı  onların 
arasm da  bir a ra lıq  pillə də vardır),  bütün  bu  h allarda  m əhrum luğu 
bütün  təriflər  üçü n   qəbul  etm ək  olmaz;  mə:5ələn  əgər  ədalətli  -  
müəyyən  meylliyi  üzündən  qanunla  ittiharn  olunan  şəxsdirsə, 
ədalətsiz  hökm ən  bütün  bu  m üəyyənlikdən  m əhrum   olmuş  şəxs 
olacaq,  am m a  o  a d a m   ki,  nədəsə  qan un   üzrə  ittiham   edilmir,  [yal- 
mz]  b u   anlam da  on u n la bağlı  m əhrum luqdan  söz  gedə bilər;  qalan 
h allarda da m əsələ bu  cür olacaq.
Riyaziyyatçı  sərfnəzər  edilmişi  necə  tədqiq  edirsə  (axı  o  bütün 
hisslərlə  q avranılanları  məsələn  ağırlığı  və  yiıngüllüyü,  bərkliyi  və 
ona  əks  olanı,  həm çinin  isti  və  soyuğu  və  digər hisslərlə qavranılan 
əkslikləri  k ənara  q o yub   yalnız  kəmiyyəti  və fasiləsizliyi  bəzilərində
-   bir  ölçüdə,  b aşq ala rın d a   -   iki  ölçüdə,  üçüncülərdə  -   üçölçüdə 
saxlayaraq tə d q iq a t ap arır və kəmiyyət və fasiləsiz old u q lan n a görə 
onları  heç  bir  b a ş q a   yöndən  deyil,  yalnız  xassələrini  araşdırır  və  o 
bir h ald a  özünə x a s  olaraq,  predm etlərin  qarşılıqlı  duru m lannı,  bir 
hald a  -   ölçülənliyini  və  ölçülməzliyini,  digər  halda  -   onların 
nisbətlərini  a ra şd ırır,  ancaq  bununla  belə  biz  bütün  bunlar  üçün 
eyni  bir  elmin  lazım   olduğunu  hesab  edirik  və  bu  elm  -  
həndəsədir),  m ahiyyətin tədqiqi  ilə dəməsələ eynilə  o  cürdür.  Çünki 
özlüyündə  m ahiyyətin  təsadüfı  xassələrini  və  onun  əksliklərini 
m ahiyyət kimi təd q iq  etmək -  hər hansı başqa bir elmin yox,  ancaq 
fəlsəfənin  işidir.  A xı  təbiət  haqq ın da  təlimin  payına  predm etləri 
m ahiyyət  olduqları  üçün  yox,  hərəkətin  iştirakçıları  olduqları  üçün 
onların tədqiqini  a id  etmək  olar.  D ialektika və  sofistika,  doğrudur,
226
şeylərin  təsadüfi  xassələri  ilə  m əşğul  olur,  an caq  m ahiyyətlər  ol- 
d u q ları  üçün  məşğul  olm ur  və  özlüyündə  m ah iyy ətin  özü  kimi 
m əşğul o lm u r.  O d u r ki, y u x arıd a sözü gedən p red m etin   tədqiqi yal- 
nız  filo so fu n   öhdəsində  qalır,  çünki  onun  tə d q iq a t  predm eti 
m ahiyyətd ir.  Am m a  m ahiyyət  h aq q ın d a  onun  a n la m la rın m   bütün 
fərqlərinə  baxm ayaraq  nəsə  b ir  təkə  və  [bütün  şeylər  üçün] 
üm um iyə  m ünasibətdə  d am şılan  kimi  fikir  yürüdülür  və  əksliklər 
h a q q ın d a   d a   eynilə  bu  cür  danışılır  (onlar  m ah iy y ətin   birinci 
əkslikləri  və  fərqləri  ilə  eyni  tu tu la   bilər),  bu  cür  şeyləri  tədqiq 
etm ək  isə  b ir  elmin  işi  o ld u ğ u   üçün,  göründüyü  kim i  kitabın 
əvvəlində  göstərilən  çətinliklər  -   mən  bir  elmin  çoxsaylı  həm   də 
fərqli  cinslərə  məxsus  olan  şeyləri  necə  dərk  etm əsi  məsələsini 
nəzərdə tu tu ra m  -  aradan qalxm ış olur.
Dördüncü fəsil
R iy aziy y atçı  ümumi  m üddəalardan  özünə  m əxsus  üsulla 
istifadə  etsə  də  rıyaziyyatm   başlanğıclarını  birinci  fəlsəfə  tədqiq 
etm əlidir.  D o ğ ru d a n   da,  «Ə gər  bərabərdən  b ərab ər  çıxılarsa  qalıq 
b ə ra b ə r  q a la r»   müddəası  bütün  kəmiyyət  m üəyyənlikləri  üçün 
ü m u m id ir,  riyaziyyat  isə  o n u   öz  predm etinin  m üəyyən  hissəsinə, 
məsələn:  xətlərə,  btıcaqlara  yaxud  ədədlərə  yaxud  d a   başqa  bir 
kəm iyyətə tətbiq edərək tədqiq  edir, lakin onlar m ah iy y ə t olduqları 
üçün  deyil,  bir,  iki  yaxud  ölçülərdə  fasiləsiz  o ld u q la n   yönündən 
tədqiq  edir;  fəlsəfə  isə  m ahiyyətə  təsadüfən  m əxsus  o la n   bir  şeyi 
qism ən  araşd ırm ır,  o  m ahiyyətə  məxsus  olan  h ə r  belə  hissəni 
m ahiyyətə  m ünasibətinə  görə  tədqiq  edir.  Təbiət  h a q q ın d a   təlimlə 
də  m əsələ  riyaziyyatla  olduğu  kimidir:  şeylərin  təsad ü fi  xassələrini 
və  b a şla n ğ ıcla rın ı1  təbiət  h a q q ın d a   təlim  bu  şeyləri  m övcud  olan 
şeylər  o ld u q la rı  üçün  deyil,  hərəkət  edən  şeylər  o ld uğu   üçün 
a ra şd ırır  (halbu ki,  birinci  elm   haq q m da  biz  dem işik  ki,  o  mövcud 
şeylərlə1  m əşğul  olur,  çünki  o n u n   predm eti  şeylərin  müxtəlifliyi 
deyil,  o n la rın   m övcudluğudur);  o d u r  ki,  təbiət  h a q q ın d a   təlimdə, 
riyaziyyatı d a  müdrüklüyün yalnız bölümləri saym aq lazım dır.
Beşinci fəsil
M ö v c u d   olanm   başlanğıcı  vardır və o n a m ünasibətdə yanhşlıq 
etm ək  o lm a z   -   başlanğıc  h ər  zam an   ona  zərurət  k im i  qayıtm ağa,
227

yəni  düzgün  dam şm ağa m acbur edir,  başqa sözlə eyni bir şeyin  e y n i 
bir  vaxtda  həm   mövcud  olduğunu  həm  də  mövcud  o lm a d ığ ın ı 
söyləməyin  d oğ ru  olm adığını  unutm am ağa  sövq  edir  və  b u  
form ada  özünə  qarşı  olan  hər  şeyə  m ünasibətdə  y a n ılm a m a ğ a  
yönəldir.  B u  cü r  başlanğıcların  bir  başa  sübutu  yoxdur,  a m m a  
müəyyən  şəxslərə1  qarşı  belə  sübut  vardır.  D oğrudan  d a  b u  
başlanğıca  m ünasibətdə  onun  özündən  daha  doğru  b a şla n ğ ıc  
taprnaq  d o ğ ru   olmaz  ki,  on u n   əsasm da  əqli  nəticə  hasil  e tm ə k  
m üm kün  olsun;  ancaq  bun u n la  belə,  söz  o  başlanğıcm  bir  b a ş a  
sübutu n dan   getm iş  olsaydı  on d a  bu  zəruri  olardı.  Ancaq  b ir-b irin ə 
əks  olanı  deyənlərə  qarşı  bunun  nə  üçün  yalan  o ld u ğ u n u  
göstərməklə  elə  bir  arqum ent  qəbul  etm ək  lazımdır  ki,  b ir  şeyin 
eyni  b ir  v a x td a   həm  var  olduğu  həm   var  olm adığının  m üm kün- 
süzlüyü  [m üddəası]  ilə  eyni  səsləşsə  də  onun  eyni  olmasm,  çünki 
yalnız  bu  cür  eyni  bir  şey  haq q m d a  biri  digərinə  qarşı  o lan  
m üddəaların  yolverilə  bilməsini  söyləyənlərə  qarşı  sübut  gətirm ək 
olar.  Şübhəsizdir  ki,  bu  m übahisədə  iştirak  etm ək  niyyəti  o lan la r 
müəyyən  q ə d ə r  bir-birini  anlam alıdırlar.  Əgər  bu  olmasa  qarşılıqlı 
söhbət  necə m üm kün ola bilər? O d u r hər söz aydın olmalı və nəyisə 
yəni  çox  şey  yox,  yalnız  bir  m ənanı  bildirməlidir;  əgər  söz  bir  neçə 
m ənalıdırsa,  o n d a   o  sözün  hansı  anlam da  işlədildiyi  aydanlaş- 
dırılm alıdır.  D em əli,  kim  ki,  deyir  bax  bu  şey  vardır  və  həm   də 
yoxdur  o  təsd iq   etdiyini  ink ar  edir,  bunu nla  da  sözün  ifadə  etməli 
olduğu  m ən am   ifadə  etm ədiyini  təsdiq  etmiş  olur,  bu  isə  mə- 
nasızdır.  O d u r ki,  əgər «bax  bu  olm aq»  nəyiss  bildirirsə,  on d a eyni 
bir şeyə m ünasibətdə ona zidd olan fikir düzgün ola bilməz.
S on ra,  əgər söz nəyisə  bildirirsə və o m əna düzgün  göstərilibsə, 
onda  b u n u n   belə  olduğu  zərurətdən  irəli  gəlməlidir;  zəruri  olan  isə 
bəzən  ola,  bəzən  olm aya bilməz;  deməli,  eyni  bir şey  haqqında  bir- 
birinə  zidd  deyim lər  doğru  ola  bilməzlər.  Sonra,  əgər  iqrar 
inkardan  heç  də  çox  həqiqi deyilsə,  o n d a  bir şeyə  insan  demək  ona 
insan  dem əm əkdən  heç  də  çox  həqiqi  deyil.  Lakin  təsəvvür  etmək 
olar  ki,  in sana  a t  deyil  deyilməsi  ona  insan  deyil  deyilməsindən 
daha  düzgündür  yaxud  [hər  halda]  ondan  az  həqiqi  deyil;  od ur  ki, 
bu  insanı  a t  adlandırm aq  da  saxlam alı  düzgün  olardı  (axı  qəbul 
edilmişdir  ki,  [eyni  bir  şey  haqqında]  biri  digəıinə  zidd  olan 
deyimlər  eyni  dərəcə  də  doğrudur).  Beləliklə,  alınır  ki,  həmin  o 
insan həm çinin a t və hər hansı b aşq a bir heyvandır.
228
Deməli,  bu  [m üddəaların]  heç  bir  b irb aşa  sübutu  yoxdur, 
am m a  onlara  zidd  olan  m üddəaları  qəbul  edənlərə  qarşı  birbaşa 
sübut  vardır.  Həm  də  m əsələni  bu  cür qoym aqla,  H eraklitin  özünü 
də eyni  bir şey  haqqm da biri  digorinə zidd olan deyim lərin heç vaxt 
düzgün  olmadığmı  c|əbul  etm əyə  m əcbur etdirm ək  m üm kün  olardı; 
ancaq  Heraklitin özü də  öz  sözlərini  dilə gətirm ədən  bu  rəyə  dəstək 
verərdi.  Amma  üm um iyyətlə,  əgər onların  söylədikləri  doğrudursa, 
o n d a   onun  eyni  bir  şey  eyn i  bir  vaxtda  həm   o la   həm   də  olmaya 
bilər m üddəasm ın  özü  də d o ğ ru  ola  bilməz;  d o ğ ru d a n   da  əgər iqrar 
və  in k arı  bir-birindən  a y ırsa q   iqrar  inkardan  h eç  də  çox  doğru 
olm adığı  kimi,  onlar  bir-birilə  bir  m üddəada  birləşdirildikdə  bir 
tam   h alın d a  götürübn  b u   m üddəa  da  onun  in k a rın d a n 2  çox  doğru 
olm ayacaq.  Sonra əgər heç  b ir şey haqqında h əq iq i  m üddəa,  təsdiq 
söyləm ək  olmazsa,  on d a  heç  bir  həqiqi  m üddəa  y ox d u r  deyiminin 
özü  d ə   yalan  olardı  Ə gər  həqiqi  m üddəa  varsa,  o n d a   heç  bir  şey 
h a q q m d a   həqiqi  m üddəan ın   olmadığını  söybyənlərin   və  [bununla 
da]  düşüncənin  m üm künlüyünü  rədd  edənlərin  söybdikləri  təkzib 
o lu n ard ı.