Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

İyirmi yeddinci fəsil
H ə r  kəmiyyət bölünən  (kolobon) adlanm ır;  o  hissələrə bölünən 
və  b ir  bütöv  olmalıdır.  D o ğ ru d a n   da  «iki»  əcıədindən  biri  çıxılarsa 
o  bölünən  olm ayacaqdır  (axı  çatışm ayan  hissə  və  qalıq)  [bölünən
132
şeydə]  bərabər  o lm ur,  eləcə  də  digər  ədədlər  haqqında  d a  bunu 
dem ək olar;  axı  m ahiyyət  həmişə  qalm alıdır:  əgər kasa  dolu deyilsə, 
o  hər  halda  k a sad ır,  kəmiyyət  isə  [bu  h ald a]  artıq  həmən  kəm iyyət 
deyildir.  O n d an   başqa,  müxtəlif  cinsli  hissələrdən  təşkil  olunm uş 
şeylərin  hamısı  bölüııən  olm ur (axı  ədəd  bərabər olmayan hissələrə, 
məsələn  ikiyə  və  üçə  malik  ola  bilər);  və  ümumiyyətlə  [hissələrinin] 
durum u  onun  iiçün  ) ərqliliklər y a ra tm a y a n   heç  bir varlıq (məsələn, 
su  yaxud  od)  bölünən  deyildir;  şeyin  bölünən  olması  üçün  isə  onun 
[hissələrinin]  d u ru m u   onun  m ahiyyətinə  məxsus  olmalıdır;  həm   də 
o  fasiləsiz  olm alıdır.  D oğrudan  d a,  məsələn,  ham oniya  qeyri- 
bərabər  hissələrdon  təşkil  olunsa  d a  və  [hissələrinin]  m üəyyən 
durum u  olsa d a   bölünən  olm ur.  O n d a n   b a şq a  bütöv olan  bir şey də 
hər  hansı  bir  hissəsini  itirm əklə  bölünən  olmur,  çünki  itirilm iş 
hissələr  nə  m ahiy yətin  başlıca  hissələri,  nə  do  istənilən  yerdə  ola 
bilən  hissələr olm am alıdır;  məsələn,  fıncan  çatladıqda  deyil,  dəstəyi 
yaxud  bir  yerini  q ırıldıqda  bölünən  o lu r,  insan  da  əti  q o p d u q d a  
yaxud  dalağı  çıxarıldıqda  deyil.  hansısa  b ir  xarici  hissəsi  o  d a   hər 
xarici  hissəsi  yox,  kəsildikdən  so n ra   bərpa  olm ayan  hissəsi 
kəsildikdə əlil o lu r.  O na görə də başı  d a z la r -  əlil deyillər.
İyirmi səkkizinci fəsil
Cins  h a q q ın d a   [1]  form ası  eyni  olan  varlıqların  doğuşu 
fasiləsiz  o ld u q d a   danışılır,  məsələn: 
«nə  qədər  insan  cinsi
m övcuddur»  deyim i  «insanların  doğuşu  davam   etdikcə»  m ənasını 
bildirir.  [2]  C ins  o d u r  ki,  şeylər  varlığını  birinci  kimi  on dan  alır; 
məsələn,  bəzi  in sa n la r  Ellin  soyundan  -   cinsindən  olduqları  üçün 
ellinlər, 
digərləri 
İon 
soyundan 
olduqları 
üçün  ioniyalılar 
adlanırlar.  İn san ları  m ateriyadan  y aran d ıq ların a  görə  yox,  d a h a  
çox  ona  görə  cinsə  məxsus  v arlıqlar  ad lan dırırlar  ki,  o n la r  öz 
valideynlərindən  törənirlər  (cins  a n a   xətti  iizrə  də  göstərilir, 
məsələn,  deyirlər  ki,  bu  insanlar  P irr in 1  nəslindəndir).  [3]  Cins 
haqqında  düz  səth ə  malik  olan  fiqurlar  üçün  səthiliyin  cins  olm ası, 
cismin  cismani  v arlıq lar  üçün  cins  olm ası  anlam ında  danışılır. 
Çünki  hər  bir  flq u r  ya  hansısa  bir  m üstəvi  ya  da  hansısa  bir 
cisimdir,  m üstəvilik  və  cisim  isə  növ  fərqləri  üçün  əsasdır 
(hypokeim enon).  [4]  Şeyin  m ahiyyətinin  göstərilməsində  mü- 
əyyənliklərin əsas hissəsi -cinsdir; cinsin növ fərqləri isə xassələrdir.
133

Beləliklə,  cins  haqqında  b u   an lam larda  damşılır:  eyni  bir 
növün  varlıqlarının  fasiləsiz  doğuşu anlam ında;  o  növü  doğuran  və 
birinci  hərəkətverici  anlam ında;  m ateriya  arılam mda,  çünki  növ 
fərqinin və xassənin aid olduğu  şey  substratdır (hupokeim enon) ki, 
biz onu  m ateriya  adlandırırıq.  Cinsinə  görə  iso  o  şeylər  fərqlənirlər 
ki,  onların  ilk  substratları  m üxtəlifdir  və  nə  biri  o  birinə,  nə  də 
üçüncü  bir  şeyə  bərabər  edilə  bilməz.  Belə  ki,  form a  və  m ateriya 
cinsə  görə fərqlənirlər,  bunu  m övcudluğun  bütün  kateqoriyalardan 
olan  növləri  barəsində  də  dem ək  olar;  çünki  öncə  apardığım ız 
fərqləndirməyə  uyğun  olaraq  m övcud  olanlardan  biriləri  [şeyin] 
mahiyyətini,  digərləri -  keyfıyyəti və i.a.  bildirir:  onlar da yenə biri 
o birinə və üçüncü birinə m üncər edilə bilməz.
İyirmi doqquzuncu fəsil
«Yalan»  [1]  onu  göstərir  ki,  predm et  yalandır  və  bu  ona 
görədir  ki,  m üxtəlif  olanlar  əslində  bir-birilə  bağlı  deyillər  yaxud 
birləşə  bilməzlər  (məsələn,  diaqonal  ölçülür  yaxud  sən  oturm usan 
dedikdə:  o n lard an  birincisi  h ər  zam an   yalandır,  ikincisi  -   bəzən 
yalan  olur),  çünki  onlar  belə  [müxtəlif]  anlam larda  mövcud  və 
həqiqi  deyillər;  yalan  həmçinin  o d u r  ki,  mövcud  olsa  da  təbiətinə 
görə ya  olduğu  kim i  deyil,  ya  da  o  şey  deyil;  məsələn,  kölgəli  rəsm 
və yuxugörmə:  axı bunlar vardırlar,  a n c aq   onlar haqqında təsəvvür 
yaratdıqları  şeylər  deyil.  Deməli,  şeylər  bu  m ənada  ya  ona  görə 
yalan  adlam rlar  ki,  mövcud  deyillər,  ya  ona  görə  ki,  onların 
yaratdıqları tə sə w ü r mövcud olm ayan şey barədə təsəvvürdür.
[2]  Yalan  nitq  də  mövcud  olm ayan  şeyə  aid  olduğu  üçün 
yalandır;  odur  ki,  hər  bir  yalan  n itq   həqiqət  haqqında  nitqin  aid 
olduğu  şeydən  fərqli  olana  aiddir  (məsələn,  çevrə  haqqında  nitq 
üçbucağa  m ünasibətdə  yalandır).  H ə r  hansı  bir  şey  haqqm da  bir 
anlam da  yalnız  b ir  nitq  yəni  şeyin  varlığının  mahiyyəti  haqqında 
nitq olur, digər anlam d a isə -  çoxlu  deyim lər olur,  çünki predmetin 
özü  öz  xassələri  ilə  birlikdə  eyni  şeydir,  məsələn,  Sokrat  və  savadlı 
Sokrat  (yalan n itq  isə ümumiyyətlə heç  nə haqqında nitqdir).  Odur 
ki,  Antisfen1  bir  şey  haqqında  an caq  b ir  fikir,  yəni  təkcə  yalnız  o 
şeyin  öz  adı  (loqos)  deyilə  bildiyini  ehtim al  edərkən  çox 
sadəlöhvlüyə  yol  vermişdir,  on un   sözündən  bu  çıxxr  ki,  heç  bir 
ziddiyyət  ola  bilmədiyi  üçün  yalan  danışm aq  d a  m ümkün  deyil. 
H albuki,  hər  b ir  şeyi  təkcə  onun  öz  müəyyənlıyilə  deyil,  həm  də
134
sözsüz  -   y alan ,  ancaq  m üəyyən  dərəcədə  doğru  ifadə  ilə  də 
göstərm ək  olar,  məsələn,  səkkizi  ikinin  müəyyənliyindən  istifadə 
edib iki d əfə kimi  də göstərmək olar.
Beləliklə,  təsvir  etdiyimiz  h a ld a   yalan  haqqında  b u   anlam da 
danışılır,  [3]  anlam da  isə  yalançı  yalan  nitqlər  söyləməyə  meylli 
o lan a  və  o n ları  başqa  bir  şeyin  nam inə  deyil,  yalan  nam inə  üstün 
tu ta n a   və  belə  nitqlərə  b a şq a la rın d a   [inam]  aşılayanlara  deyilir, 
yalan  təsəvvür  yaradan  pred m etləri  yalan  adlandırdığım ız  kimi, 
belə  in sa n la r  da  yalançıdırlar.  O d u r  ki,  eyni  bir  adam ın  yalançı  və 
doğruçu  olm ası  ilə  bağlı  « H ipp idə»ki2  m ühakim ə  aldadıcıdır.  O 
aldad a  biləni  yalançı  a d la n d ırır  (belə  adam   isə  bilikli  və 
m ühakim əlidir);  ondan  b a şq a   o   («Hippii»-T.A.)öz 
iradəsi  ilə 
k o rlan an   a d a m a   üst anlük  verir.  B u  m üddəa  yalana  çevrilm iş  olur, 
yəni  g u y a  d em ək  olar  ki,  iradəsilə  axsayan  ad am   öz  iradəsinin 
əksinə  o la ra q   axsa\'an  a d a m d a n   yaxşıdır,  axsam aq  isə  burada 
özünü a x sa q   göstərməyi bildirir;  h ə r halda,  əgər b ir a d a m  doğrudan 
öz iradəsilə axsaq  olsaydı,  o a d a m  xasiyyətcə də pis o lardı.
Otuzuncu fəsil
K eçici  və  ya  təsadüf  o d u r  ki,  [1]  nəyəsə  m əxsusdur  və 
h a q q ın d a   düzgün  danışıla  bilər,  ancaq  nəyəsə  zəıuri  və  əksər 
h a lla rd a   m əxsus  deyil,  məsələn,  bitk i  əkmək  üçün  to rp a q d a   çuxur 
q azanın   dəfinə  tapm ası  kimi.  Ə lbəttə  çuxur  qazanın  b u  dəflnəni 
tapm ası  o n u n  üçün  təsadüfdür:  axı bunlarm  birinin digərindən  irəli 
gəlməsi  zəruri  deyil,  ağac  basdırılan  bütün  h a lla rd a   dəfınə 
tap m ırlar.  Eləcə  də  onun  kim i  hansısa  savadlı  bir  a d am   təsadüfı 
olaraq  sönük  və  təsirsiz  ola  bilər;  ancaq  bu  zərurət  özündən  və 
əksər  h a lla rd a   baş  verm ədiyindən  biz  onu  təsad ü f  adlandırırıq. 
Belə  ki,  m əxsus  olan  nəsə  olduğundan  və  nəyəsə  məxsus 
old u ğu nd an,  məxsus  olan  nə  isə  yalnız  hansısa  şeyə  məxsusdur, 
ancaq  o n a   görə  məxsus  deyil  ki,  b u   şey  bax  elə  bu  şeydir və elə  bu 
vaxt  yax ud   bax  bu  yerdə  m əxsusdur.  Deməli,  təsad üf üçün  heç  bir 
müəyyən  səbəb  yoxdur,  səbəbi  də  təsadüfı  və  ya  qeyri-müəyyən 
səbəbdir.  m əsələn,  əgər E ginaya gəlmiş  bir adamı  b u ra y a   istədiyinə 
görə  yox,  qasırğ a  vaxud  dəniz  quldurları  tərəfındən  gətirilibsə, 
onda  b u   təsadüfdür.  Beləliklə,  təsadüf  baş  vermişdir,  ancaq  özü- 
özünə  baş  verm əm işdir,  ad a m ın   təsadüfən  o  şəhərə  gəlib  çıxm asma 
qasırğa səbəb olm uşdur.
135

[2] 
təsa d ü f  haqqında  başqa  anlam da  yəni  hər  bir  şeyə 
özlüyüundə  m əxsus olub ancaq  o n u n  m ahiyyətində olm ayan cəhətə 
m ünasibətdə  də  damşılır,  məsələn:  üçbucağa  [cəmi]  iki  düzbucaq 
məxsusdur.  Və  belə  təsadüf daimi,  təkrarlanan  ola  bilər,  yu xarıda 
göstərılənlərin  isə heç  biri daimi  ola  bilməz.  Buna  başqa yerdə  əsas 
gətirilir1.
136
ALTINCIK İTAB (E)
Birinci fəsil
Bizim   axtardığımız  m övcud  olarıın,-  əlbəttə  b ir  halda  ki,  o 
m ö v cu d d u r  -   başlanğıcı  və  səbəbidir.  Yəni:  sağlam lığın  və  yaxşı 
o v q a tın   bir  səbəbi  var,  eləcə  də  riyazi  predem etlərin  başlanğıcları, 
elem entlərı  və  səbəbləri  v a r  və  ümumiyyətlə  m ühakim ələrə  yaxud 
k öm əkçi  m ühakiməyə'  ə sasla n an   biliyin  predm eti  az  və  ya  çox 
dəqiq  müəyyənləşdirilmiş  səbəblər  və  başlanğıclardır.  Lakin  belə 
biliklərin  hər biri  müəyyən  b ir  m övcudluqla və o n u n   məhdudlaşdığı 
m üəyyən  cinslə  məşğul  o lu b   üm urr iyyətlə  varlıqla  məşğul  olmur, 
ancaq  b u  üm umi  ilə m əşğul  o lm u r ona görə yox  ki,  o   mövcud  deyil 
və  p red m etin   m ahiyyəti  ü ç ü n   heç  bir  əsas  verm ir,  əksinə,  ondan 
çıxış  edir:  bir  halda  onu  hissi  qavrayıştn  köm əyilə  göstərməklə, 
digər  h a ld a   isə  onu  ilkin  ş ə rt,  başlanğıc  kimi  qəb ul  edərək  az-çox 
dəqiqlik lə  sübut  edir  ki,  o   özlüyiində  m əşğul  olduğu  cinsə 
m əxsusdur.  O na  görə  də  a y d ın d ır  ki,  bu  cür,  induksiya  əsasında 
təkcə  predm etlərlə  məşğul  olm aq d a  mahiyyətin  yax u d   predmetin 
əsl  v arlığım n  sübutu  yox,  o n ların   göstərüməsinin  b aşq a  bir  üsulu 
alınır;  b u  cür  biliklər,  həm çinin  onların  bağlı  olduğu  cinsin  mövcud 
olm ası  yaxud  mövcud  olm am ası  lıaqqında  heç  nə  demirlər,  çünki 
m ühakim ənin  eyni  bir  fəaliyyəti  predınetin  nə  o ld u ğ u n u   və  onun 
var o ld u ğ u n u  aydınlaşdırm alıdır.
T əbiət  haqqında  təlim   də  ınövcudluqla  yəni  hərəkətin  və 
sük u nətin   başlanğıcı  özündə  o lan   mahiyvətlə  m əşğul  olduğundan, 
a y d ın d ır  ki,  o  fəaliyyət  və  yaradıcılıq2  haqqında  təlim   deyildir (axı 
yarıdıcı  başlanğıc,  ağıl,  sənət  və  ya  bir  qabiliyyət  yaradıcıda  olur, 
fəal  başlanğıc  d a  onun   q ə ra rı  kimi  fəaliyvət  göstərəndə  olur,  çünki 
yerinə  yetirilən  və  q ərarlaşd ırılan   -eynidir);  o d u r  k i,  əgər  hər  bir 
m ühakim ə,  fikir ya fəaliyyətə yaxud yaradıcılığa ya  d a  əqli nəticəyə 
yönəldilirsə,  onda  təbiət  h aq q ın d a   təlim  a b s tra k t  bilik,  ancaq 
hərəkət  edə  bilən  və  əsasən  [m ateriyadan]  ayrı  m övcud  olmayan 
m ahiyyətin  tərifində (kata  t o n   loqorı) ifac.ə olunan  varlıq haqqında 
bilik 
olm alıdır. 
Şeyin 
varlığım n  mahiyyəti  və 
müəyyənliyi 
d iq q ətdən   kənarda  qalm am alıd ır,  çünki  onlarsız  tədqiq  etmək  -  
heç  n ə  etməməyə  b ərab ərd ir.  Müəyyən  edilmiş  predm etlərdən 
bəzilərini  «fındıqburun»la,  digərlərini.  -   «əyriburun»la  müqayisə 
etm ək  olar:  onlar  b ir-b irin d ən   onunla  fərqlənir  ki,  «fm dıqburun»
137

m ateriya  ilə  birləşmiş  bir  b u ru n d u r  (axı  «fındıqburun»  -   «əyilmiş» 
b u ru n d u r),  əyrilik  hıssıb  qavranılan  materiyasızdıı*.  Belə  ki,  əgər 
bütün  tə b iə t  şeyləri:  burun,  göz,  üz,  bədən,  sümüklər,  üm um iyyətlə 
canlı  v arlıq lar,  yarpaq,  kök  və  s.  haqqında  fındıqburun  h a q q ın d a  
danışılan  an lam d a  danışılarsa  (axı  onların  heç  birini  hərəkəti 
nəzərə a lm a d a n  müəyyən  etm ək,  tərif vermək  mümkün deyil),  o n d a 
bu  təbiət 
predm etlərib  m əşğul  olduqda  onların  varlığınm  
m ahiyyətini  necə  axtarm aq  və  müəyyənləşdirmək  lazım  olduğu  və 
ruhun  təd q iq in in   də  nə  üçiin  qısm ən  təbiətin  dəıkinə  aid  olduğu 
yəni m ateriyasız ruhun m övcud olm adığı da aydın olar.
Beləliklə,  təbiət  h a q q m d a 3  təlimin  mücərrəd  m ühakim ələrə 
əsaslanan  təlim   olması  deyilənlərdən  aydın  görünür.  A m m a 
riyaziyyat  d a   mücərrəd  elm dir.  O nun  (riyaziyyatm  -   T.A.) 
hərəkətsiz  və  ayrıca  mövcud  olan  haqqında  elm  olması  indi  aydın 
deyil,  a y d ın   olan  odur  ki,  bəzi  riyazi  elmlər  öz  predm etlərinə 
hərəkətsiz və ayrıca mövcud. o lan 4 predm etlər kimi  baxırlar.  Ancaq 
əgər  əbədi,  hərəkətsiz  və  ayrıca  mövcud  olan  predm etlər  varsa, 
aydındır  ki,  onları  m ücərrəd  m ühakimələıə  əsaslanan  elm  dərk 
etməlidir,  a n c a q   onlar  nə  təbiət  haqqında  təlimin  (çünki  bu  təlim 
hərəkət  edən  şeylərlə  m əşğul  olur),  nə  də  riyaziyytın  predm eti 
olm am alıdır, 
bu 
predm etlər 
təbiət 
haqqında 
elm dən 
və 
riyaziyyatdan  qabaqda,  birinci  olan  elmin  pıedm eti  olmalıdır. 
D o ğ ru d an   d a ,  təbiət  h aq q ın d a  təlim  müstəqil  mövcud  olan  və 
hərəkət  edən   predm etlərlə  m əşğul  olur;  riyaziyyatın  bəzi  hissələri 
hərəkətsiz  predm etləri  tədqicj  etsə  də  bu  p red m etb r  müstəqil 
mövcud  olm ay an  və  m ateriyaya  aid  olan  predm etlərdir;  birinci 
olan  fəlsəfə  isə  müstəqii  və  hərəkətsiz  mövcud  olan  predmetləri 
tədqiq  edir.  Bütün  səbəblər,  xüsusilə  də  b u 5  səbəblər  əbədi 
olmalıdır,  çünki onlar bizə gələrı6 ilahi predm etlərin səbəbləridir.
Beləliklə,  üç  mücərrəd  təlim   var:  riyaziyyat7,  təbiət  haqqında 
təlim,  lahi  predm etlər  h aq q ın d a   təlim  (tam am ib   aydındır  ki,  əgər 
haradasa  ilahi  predm ellər  m övcuddursa,  onda  onların  təbiəti 
belədir)  və  ən  ləyaqtli  biliyin  predm eti  ən  ləyaqətli  cins  (mövcud 
olan  şeyin  məxsus  olduğıı  cins  -   T.A.)  olmalıdır.  B eb  ki,  mücərrəd 
təfəkkürə  əsaslanan  e lm b r  ı'istün  elmlərdir,  ilahi  predm etlər 
haqqm da təlim  isə digərləriııdən d ah a üstündür.  D oğrudan da,  sual 
yarana bilər:  birinci fəlsəfə üm um i ilə yoxsa [mövcudluğun] hansısa 
bir  cinsi  ilə  yaxud  hansısa  b ir  m ahiyyətlə  (physis)  məşğuldur:  axı 
riyazi  elm lərdə  də  durum   eyııi  deyil:  həndəsə  və  göy  cisimləri
138
h a q q m d a   elm  hərəsi  m üəyyən  bir  m ahiyyətlə  (physis)  məşğul  olur, 
üm um i  riyaziyyat  isə  ham ısı  ilə.  Əgər  təbiətlə  yaradılanlardan 
b a şq a   heç  bir  digər  m ahiyyət  (oysia)  yoxdursa,  onda  təbiət 
h a q q ın d a   təlim  birinci  olardı.  Ancaq  əgər  hərəkətsiz  bir  m ahiyyət 
v arsa,  o n d a  o  birincidir  və  onuıı  h a q q m d a   təlim  də  birinci 
fəlsəfədir,  həm   də  o  təlim   birinci7  olm ası  anlam ında  üm um i 
[bilikdir].  Bax  elə  birinci  fəlsəfə  m övcudluğu  -   onun   nə  olduğunu 
və o n a  məxsus o lan ların  necə  olduğunu təd q iq  etməlidir.
İkinci  fəsil
M övcudluq  h a q q ın d a   ümumiyyətlə  m üxtəlif  anlam larda1  -  
təsadüfi,  keçici  olm ası  anlam ında,  həqiqət  anlam ında  mövcudluq 
(və  yalan  a n la m ın d a   qeyri-mövcudluq),  o n d a n   başqa,  kate- 
q o riy a ların   m üxtəlif  növləri,  məsələn,  şeyin  m ahiyyəti,  keyfıyyət, 
kəm iyyət,  «harada» ,  «nə  zaman»  və  b u   üsulla  göstərilə  bilən 
digərləri,  sonra,  im k a n d a   mövcudluq  və  gerçəklikdə  mövcudluq 
a n lam ların d a  d an ışıh rsa  -   onda  ilk  öncə  təsadüf  anlam ında 
m övcudluq  h a q q tn d a   dem ək  lazınulır  ki,  o n u n   haqqında  heç  bir 
təlim   yoxdur.  B una  sü b u t  odur  ki,  heç  b ir  təlim   -n ə   fəaliyyət 
h a q q ın d a   təlim,  nə  yaradıcılıq  haqqın d a  təlim ,  nə  mücərrəd 
predm etlər  h aq q ın d a  təlim   -   onunla  m əşğul  olm ur.  D oğrudan  da, 
ev  tikən   də  onu  elə  tik m ir  ki,  ev  təsadüfən  evə  oxşasın  (axı  belələri 
o ld u q ca   çoxdur:  tikilən  evin  bəzi  in sa n la r  üçün  xoşa  gələn 
o lm asm a,  başqaları  üçün  zəıərli olmasma,  b ir  başqaları üçün onu n 
faydalı  və  bütün  b a şq a   şeylərdən fərqlənən  o lm asına heç kim  m ane 
olm ur;  bunların  heç  biri  ilə  ev  tikintisinin  əlaqəsi  yoxdur);  eləcə  də 
həndəsəçi  fıq u rlard a  o  cür  təsadüfləri  gözdən  keçirmir  və 
«üçbucaq»2  və  «bu caqların ın   [cəmi]  iki  düz  xəttə  bərabər  olan 
üçbucaq»  arasında  fərqin  olub-olm adığını  soruşm ur.  Bunun  d a  
ağla  b atan  əsası  vardır:  axı  təsadüf bir  növ  yalnız  addır.  O dur  ki, 
Platon  qeyri-varlığın  sofistika3  sahəsi  old u ğ u n u   göstərməkdə 
m üəyyən  qədər  haqlı  idi.  D oğrudaıı  da,  sofistlərin  mühakimələri, 
dem ək  olar  ki,  h ə r  şeydən  çox  təsadüflə  bağlıdır:  məsələn, 
incəsəntdə  savad  və  dilçilikdə  bilik:  m üxtəlifdir  və  ya  eynidirmi, 
savadlı  K orisk  və  K o risk 4  eyni  adam lardır  yoxsa  fərqli,  m övcud 
olan,  am m a  hər  z a m a n   m övcud  olm ayan  şey  haqqında  məsələn 
əgər  insan  incəsəntdə  aparıcıdırsa,  dildə  də  aparıcıd ır  anlam ında 
danışm aq  olarsa,  o n d a   o  dil  sahəsində  aparıcı  olduğu  üçün
139

incəsənətdə  aparıcı  olm uşclur  demək  olar  və  buna  oxşar  d igər 
m ühakim ələr.  Am m a  axı  aydındır  ki,  təsadüfi  olan  qeyri-varlığa 
yaxındır.  Bu  d a5  belə  m ühakim ələrdən  aydm   olur:  başqa  c ü r 
m öv cu d  olan  şeydə  y aran rna  və  m əhv  olma  da  vardır,  təsadüfı 
m övcud olanda isə nə o nə d ə o biri yoxdur.  A ncaq yenə də təsadüfı 
m övcud  olanm   təbiətinin  necə  olduğu  və  hansı  səbəbdən  m övcud 
o ld u ğ u  barədə m ümkün  o ldu ğ u qədər danışm aq zəruıidir,  b u n u n la 
d a  o n u n   haqqm da  elmin  hansı  səbəbə  görə  olmadığı  da  aydınlaşa 
bilər.
Bax,  mövcud olan şeylərin  bəziləri ilə məsələ  həmışə və zərurət 
üzrə  eynidirsə  (bu  zorakılıq  anlam ında  yox,  başqa  cür  ola  bilməz 
an lam m d a  zərurətdir),  cligərlərilə  isə  zərurət  üzündən  və  həmişə 
eyni  deyil,  əksər  hallarcla  eynidirsə  -   onda  bu  təsadüfı  m övcud 
o lan ın   başlanğıcı  və  səbəbidir,  çünki  həmişə  və  əksər  hallard a 
m övcud olmayanı biz təsadiifi və keçici,  ötəri adlandırırıq.  M əsələn, 
əgər  yayda  hava  tu tq u n   və  soyuq  keçirsə,  biz  deyirik  ki,  bu 
təsadüfən,  isti  vaxtda  (yayda)  baş  vermişdir,  yayda  isə  isti  həmişə 
və ək sər hallarda olur, soy u q  hava isə yox.
A m m a  insanm   üzünün  ağarm ası  -   bir  təsadüfdür  (axı  bu  hər 
z a m a n   və  bir  çox  hallarda  olm ur),  insanın  canlı  varlıq  olması  isə 
təsadüfı  deyil.  İnşaatçım n  müalicə  etməsi  də  bir  təsadüfdür,  ona 
görə  ki,  müalicə  etmək  inşaatçım n   deyil,  həkim  işidir,  inşaatçı  isə 
təsadüfən  həkimlik  etm işdir.  M ahir  aşpaz  da  dadlı  bir  şey 
bişirm əyə can a ta raq  sağlam lıq üçün  faydalı  bir şey  hazırlaya bilər, 
a n c aq   bunu  aşpazlıq  sərıəti  vasitəsilə  edə  bilməz;  ona  görə  də  biz 
deyirik  ki,  bu  təsadüfən  baş  verm işdir  və  aşpaz  bunu  hansısa  bir 
m ən ad a,  lakin təsadüfən etm işdir.  D oğ rud an  da,  başqa şeylər üçün 
səbəblər  və  onlan   y a ra d a n la n n   y aratm a  bacarığı  vardır,  təsadüfı 
baş  verənlər  üçün  heç  bir  müəyyənləşdirilmiş  sənət  və  bacarıq 
yoxdur,  çünki  təsadüfi 
m ö\'cud  olanın  və  təsadüfı  olaraq 
yaran m aqd a  olan  şeyin  səbəbi  də  təsadüfi  səbəbdir.  Beləliklə,  hər 
şey  zəruri  qaydada və  hər  zam an   m övcud  olm ur  və  ya  yaranm ırsa 
çoxusu isə tez-tez baş verirsə o n d a təsadüfi qaydada mövcud olanm 
da  m övcud olması  zəruridir;  belə ki,  məsələn,  üzün dərisi  soluxmuş 
a d a m   h ər zaman  və  əksər  hallard a  savadlı  olmur;  və  əgər  o  bu  və 
ya  digər halda  belə  olursa,  on d a  bu  təsadüfdür  (əks  halda  hər şey 
zəru rət  üzrə  baş  vermiş  olradı);  deməli,  təsadüfı  olanın  səbəbi  hər 
z a m a n   olduğundan  ayrı  cür  olm uş  m ateriyadır.  İlk  öncə 
aydınlaşdırm aq  lazımdır  ki,  doğrudanm ı  hər  zam an  və  əksərən
140
mövcud  o lm ay an   heç  nə  yoxdurm u  y a x u d   da  bu  mümkün  deyil. 
D oğ ru dan d a  b u n u n la  yanaşı bu cür də  başqa cür də ola bilən  yəni 
təsadüfı  olan  d a   vardır.  Am m a  [yalnız]  əksər  hallarda  baş  verən, 
m övcud  olan  v ard ırm ı  və  heç  nə  əbədi  mövcud  deyil,  yax u d   da 
əbədi  olan  nə  isə  vardırm ı  -   b u n a  s o n ra   baxümalıdır6,  təsadüfı 
haqqında  elm in  olm adığı  isə  aydm dır,  çünki  hər  bir  elm  həmişə 
m övcud  olan  y a x u d   əksər  hallarda  o laıı  haqqındadır.  D o ğ ru d an  
da,  başqa  cür  h ə r   hansı  bir  insan  nəyi  öyrənə,  başqasını  necə 
öyrədə  bilər?  A x ı  öyrənilən  həmişə  y a x u d   əksər  hallarda  m övcud 
olan  kimi,  m əsələn,  bal  qarışığınııı  əksəı  hallarda  qızdırmalı  xəstə 
üçün  faydalı  o ld u ğ u   kimi  müəyyənləşdirilməlidir.  Buna  zidd  olan 
baxışa  gəlincə  isə  göstərmək  lazım dır  ki,  bu  bal  qarışığm ın 
qızdırm a  üçün  n ə   zam an  məsələn,  təzə  ay  doğanda  faydasız 
olacağm ı  g östərm ək   mümükün  o lm az,  ancaq  o  zam an  «ay 
do ğanda»  həm işə  yaxud  əksər  h a lla rd a 7  olan  bir  şeyi  göstərm iş 
olur;  H albu k i,  tə sa d ü f ona əksdir.  Beləliklə,  təsadüfün nə o ld uğu və 
o n u n   hansı  səb əbd ən   olduğu  və  o n u n   haqqında  elmin  nə  üçün 
olm adığı deyilıniş  oldu.
Üçüncii Ifəsil
Y a ra n am n   və  məhv olam n  [zərurət]  olm adan  yaranm asım n və 
m əhv  olm asının  başlınğıcları  və  səbəbləri  olduğu  aydındır.  Axı 
y arananm   və  m əh v   olam n  hansısa  təsadüfı  səbəbi  olm asaydı  hər 
şey zərurət üzrə  m övcud  olardı.  D o ğ ru d a n  da, bax bu şey olacaqm ı 
yoxsa  olm ay acaq?  Olacaq  əgər  bu  başqası  baş  verərsə;  əgər  baş 
verməsə,  o n d a   olm ayacaq.  Bu  başqası  isə  olacaq  əgər  üçüncü  baş 
verərsə.  Beləliklə  də  aydındır  ki,  zam aııın   m əhdud  m üddətindən 
yeni-yeni  kəsim lərini  ayırm aqla  biz  əsl  zam ana  yaxınlaşırıq.  Belə 
ki,  bu  adam   xəstəlikdən  və  ya  əgər  evindən  çıxarsa  zorakı  yolla 
öləcək;  evindən  isə  susuzlayarsa  çıxacaq;  bu  isə  o  zam an  baş 
verəcək  ki,  b a ş q a   nə  isə  baş  versin;  beləliklə  də  indi  baş  verənə  və 
ya  artıq  baş  verm iş  olana  çaı.acaq,  məsələn,  əgər  o  adam  
susuzlayarsa  b u   b aş  verəcək;  bu  isə  o  z am an   baş  verəcək  ki,  o  acı 
bır  şey  yemiş  olsun ;  bu  isə  ya  baş  verəcək  ya  da  baş  verməyəcək; 
deməli,  o  a d a m   zəruri  olaraq  ya  öləcəlc  ya  da  ölməyəcək.  Ə gər 
keçmiş  hadisələrə  qayıdılarsa  onlarla  d a   məsələ  bu  cür olacaq.  Axı 
bu  -   m ən  baş  verm iş  olayı  nəzərdə  tu tu ram   -   nədəsə  vardır. 
Deməli,  baş  verəcək  hər  şey,  məsələn,  canlı  insanın  ölməsi  zərurət
141

olaraq  baş  verəcək,  çünki  [bunun  üçün]  artıq  nə  isə  yaranm ışdır, 
məsələn,  o  insanm   bədənində  lcəsliklər  iştirak  edir.  A ncaq  o n u n  
xəstəlikdən  və  ya  zorakılıqdan  öləcəyi  -   hələ  bəlli  deyil;  bu  «bax 
onun»  baş  verm əsindən  asıhdır.  Beləiklə  aydındır  ki,  hansısa 
başlanğıca  yaxm laşılır,  o  isə  başqa  bir  nə  isəyə  artıq  çatm ayacaq. 
O dur ki,  o bu və ya başq a ciir ola  bilən  bir olayın başlanğıcı  olacaq 
və  o  səbəbin  yaranm ası  iiçün  heç  b ir  başqa  səbəb  yoxdur.  A m m a 
burada  [təsadüf]  hansı  başlanğıca  və  hansı  səbəbə  gedib  çıxacaq  -  
materiyayamı, m əqsədli səbəbəmi  yaxud hərəkətli  səbəbəmi -  bun u 
xüsusi gözdən keçirm ək lazımdır.