Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Altıncı fəsil
Belə  baxışların1  düzgünlüyünə  inananlar  arasında  və  onların 
haq q ın d a  yalm z  danışanların  bəzilərində  belə  bir  şübhə  var:  onlar 
so ru şurlar  ki,  kim in  sağlam  düşüncədə  oluğunu  kim   müəyyən  edə 
bilər və üm umiyyətlə hər bir şey h aq q ın d a  kim düzgün fıkir yürüdə 
bilər.  B u  cür  şübhələnm ək-bizim   b u   anda  onlarla  olduğum uza 
yaxud  oyaq  olduğum uza  şübhələnm ək  kimidir.  Bütün  bu  cür 
şübhələnm ələrin  mənası  isə  eynidir.  Bu  şübhələri  yaşayanlar  hər 
şeyin  əsaslandırılm asm ı  tələb  edirlər;  axı  onlar  başlanğıcı axtarırlar 
və  o n u   sübut  vasitəsilə 
tap m a q  
istəyirlər, 
amm a  o n lan n  
hərəkətlərindən  aydın  o lu r  ki,  b u n a  əmin  deyillər.  Lakin, 
söylədiyimiz kimi,  bu onların  bədbəxtliyidir;  axı  sübutun başlanğıcı 
sübutun  [predm eti] deyil.
O n ları2  b u n a  asanlıqla  in an d ırm aq   olar  (axı  bunu  anlam aq 
çətin  deyil);  lakin  m ühakim ədə  yalnız  [sözdə]  məğlub  etməyi 
a x taran lar  m üm kün  olm ayan  şeyi  axtarırlar,  çünki  onlar  tələb 
edirlər  ki,  on lara  əks  m ü d d əa  göstərilsin,  halbuki  onlar  ilk 
başlanğıcdan 
əks 
dam şırlar. 
Ə gər 
heç 
də 
bütün 
şeylər 
əlaqələnm əmişdirsə,  nəsə  özü-özlüyündə  m övcuddursa,  onda  artıq 
təsəvvürlərin  hamısı  həqiqi  o la  bilməz;  doğrudan  da,  təsəvvür 
edilən  kim insə  tərəfindən  tə s ə w ü r  edilir,  odur  ki,  o  bütün  təsəvvür
100
edilənlərin  həqiqi  o ld u ğ u n u   söyləyir  və  bütün  mövcüd  o lan la n n  
əlaqələndiyini  e tira f  etm iş  olur.  O dur  ki,  yalnız  [sözdə]  m əğlub 
etm ək  istəyən,  b u n u n la   birlikdə  öz  m üddəalarım n  m üdafıə 
olunm asm ı  tələb  edənlər  öz  təsəvvürlərində  qəbul  etməlidirlər  kı, 
təsəvvür edilən  şey  [ümum iyyətlə]  mövcud  olm ayıb,  yalnız təsəvvür 
edən  üçün,  nə  zam arı  və  hansı  şəraitdə  təsəvvür  edilmək  üçündür. 
Ə gər  onlar  öz  m üddoalarını  bu   cür  m üdafıə  etməzlərsə,  onda  belə 
görünər  ki,  özləri  ö z b rin ə   ziddirlər.  D o ğ ru d a n   da,  eyni  bir  şey  bal 
rəngində görünə  bilər,  a n c a q   dadına görə b al  olm az və bizdə iki göz 
olduğu  üçün  və  əgər  o n la r  eyni  dərəcədə  görə  bilməzlərsə  onların 
h ər  biri  üçün  bal  eyni  cür  görünməyə  bilər.  Öncə  xatırlatdığım ız 
səbəbdən  bütün  təsəvvür  edilənlərin  həqiqi  o ld uğunu  və  bu  əsasa 
görə  hər şeyin  eyni  dərəcədə  həqiqi və  y alan   olduğunu  (axı  bir  şeyi 
ham ı eyni cür təsəvvür e tm ir və çox vaxt eyni  bir şey haqqında  eyni 
b ir  vaxtda  əks  təsəvvürlər  yaranır;  m əsələn,  əgər  barm ağım ızı 
barm ağım ızın  a rd ın c a   saysaq  göımə  vasitəsilə  bir  şey  kimi görünən 
lam isə  hissinə  iki  şey  kim i  görünəcək)  təsd iq   edənləıə  [biz  bəli 
deyəcəyik],  am m a  təsəvvür  olunan  eyni  dərəcədə  yalan  və  həqiqi 
deyildir;  çünki  bu  [yanlış  sözlərlə]  təsəvvür  edilən,  demək  olar  ki, 
həqiqi  olacaq.  A n c a q   o la  bilər  ki,  bu  səbəbdən  şübhələnm əkdən 
deyil,  ancaq  x atırlatd ığ ım ız  kimi,  dan ışm aq   xatirinə  danışanlar 
təsdiq  etməli  o lu rla r  ki,  bax  bu  təsəvvür  ümumiyyətlə  həqiqi 
olm ayıb  bax  bu  a d a m   üçün  həqiqidir.  A rtıq   öncə  deyildiyi  kimi, 
o n la r  bütün  [m övcud  olanların]  rəydən  və  hissi  qavrayışdan  asılı 
o ld uğunu  və  o n u n la   əlaqələndirildiyini  e tir a f   etməli  olurlar,  belə 
ki,  guya  barəsində ö n c ə d ən   rəy  olmazsa  heç  nə yaranm az və  heç  nə 
m övcud 
olmaz; 
la k in  
əgər 
[bunun 
əksinə 
olaraq] 
nəsə 
yaranm ışdırsa  və  m ö v cu d d u rsa,  onda  a y d ın d ır  ki,  hər  şey  rəylə 
əlaqəli olmaya bilər.
Sonra,  əgor  [əlaqələndirilm iş]  bir  nəsə  varsa,  o  bir  və  ya 
[sayca]  müəyyən  nə  iləsə əlaqələndirilm əlidir1;  eləcə  də əgər eyni  b ir 
şey  nəyinsə  yarısı  və  nəyəsə  borabərdirsə,  on d a  o  hər  h a ld a  
oxşarına  bərabər  d eyildir.  O d u r  ki,  m övcud  m ünasibətdə  insan  və 
haq q m da  rəy  olan  eyni  olsaydı,  onda  rəyə  m alik  olan  şəxs  yox 
h aq q m d a  rəy  olan  şey  insan  olardı4.  Ə g ər  hər  bir  şey  [yalnız] 
m övcud  rəylə  əlaqədə  m övcud  olsaydı,  o n d a   rəyə  malik  olan  şəxs 
sonsuz sayda p redm etlərlə əlaqədə mövcud  olardı.
101

Bir-birinə  əks  o lan  
deyim lərin  ikisinin  də  həqiqi  ola 
bilm əm əsinin-daha düzgün  olm ası barədə və əks  deyimlərin ikisinin 
də  birlikdə  həqiqi  o ld u ğ u n u   deyənlər  üçün  bundan  nə  kimi 
nəticələrp  çıxdığı  və  o n la n n   n ə  üçün  belə  fıkir  yürütdükləri  barədə 
yetərincə  danışılmışdır.  A n c a q   eyni  bir  şeyə  m ünasibətdə  biri 
digərinə  əks 
olan 
m ü d d əa ların  
hər  ikisi 
birlikdə 
həqiqi 
olm adığm dan,  aydındır  k i,  əksliklərdə 
eyni  bir  şeyə  birlikdə 
m əxsus  ola bilməzlər.  D o ğ ru d a n   da,  iki  əkslikdən  biri  [əkslikdən] 
d a h a  artıq dərəcədə m ə h ru m d u r, həm  də m ahiyyətdən m əhrum dur; 
m əhrum luq isə müəyyən  b ir  cinsə5 m ünasibətdə  inkardır.  Beləliklə, 
əgər  eyni  bir  şeyi  eyni  b ir  z a m a n d a   düzgün  ləsdiq  və  inkar  etm ək 
m üm kün deyilsə,  onda əkslik lərin  də eyni bir zam anda eyni bir şeyə 
m əxsus  olması  da  m üm kün  deyil,  ancaq  əksliklərin  hər  ikisi  ona 
yalm z  hansısa  m ünasibətdə  və  ya  biri  hansısa  m ünasibətdə,  dəyəri 
isə şərtsiz məxsusdur.
Yeddinci fəsil
Eləcə də ziddiyyətin ik i üzvü (qütbü)  arasm da  da  heç bir aralıq 
üzv o la bilməz,  bir şeyə m ü n asib ətdə  isə  nəsə ya  təsdiq ya d a   inkar 
edilməlidir. 
Əgər  biz 
həqiqətin 
və  yalanın 
nə  olduğunu 
aydınlaşdırsaq  dediyimiz  ay dm   olar.  Bek'  ki,  mövcud  olana 
m övcud  deyil,  qeyri-m övcüd  olana  yaxud  mövcud  olm ayana 
m övcuddur  dem ək-yalandır;  m övcud  olan  vardır,  qeyri-mövcud 
o lan   isə  yoxdur  dem ək-həqiqətdir.  Deməli,  [ziddiyyətin  iki  üzvü 
a ra sm d a  bir aralıq üzv]  v a rd ır və ya  yoxdur deyən ya doğru,  ya da 
y alan   demiş  olur.  A m m a  b u   halda  nə  mövcud  haqqında,  nə  də 
qeyri-m övcud  haqqm da  d eyilm ir  ki,  onları  vardır  və  ya  yoxdur. 
S on ra, 
ziddiyyətin  iki  üzvü  arasında  aralıq  üzv  ya  ağ  və  q ara 
a ra sın d a   boz  rəng  kimi  y a  d a   nə  insan  nə  də  at  olam n  aralığm da 
o lan   şey kimi olacaq.  Ə gər o   şey  ikinci  anlam da (hoytös) aralıq  üzv 
olsaydı  dəyişilə  bilməzdi  (axı  dəyişiklik  pisdən  yaxşıya  və  ya 
y ax şıd an   pisə1  doğru  b aş  verir).  b u nu n la  bərabər,  biz  hər  vaxt 
görürük  ki,  [aralıq  üzvdə]  dəyişiklik  olur,  çünki  öz  əksliyinə  və 
a ra lıq   üzvə dəyişilmədən  özgə  b ir  dəyişiklik  olmaz.  Digər  tərəfdən, 
əgər  aralıq  üzv varsa  [birinci  anlam da],  onda  bu  halda  da  ağ  rəng 
ağ  olm ayandan  yaranm az;  h alb u ki  bu   görünmür2.  Sonra,  hər  şey 
m üh ak im ə  (dianolton)  və  a ğ ılla 3  dərk  edilir,  [həqiqət  və  yalanın] 
təriflərindən aydın  olduğu  kim i,  təfəkkür  (dianoia) ya  təsdiq,  ya da
102
in k ar  edir-bu  h ə q iq ə t  olsa  da,  yalan  o lsa  da:  təfəkkür təsdiq  yaxud  
in k ar 
edərək 
əlaqələndirildikdə 
həqiqi  olur; 
başqa 
cür4 
əlaqələndirdikdə  isə  yalan  olur.  S onra,  belə  aralıq  üzv-yalm z  əgər 
danışm aq  x a tirin ə   dam şm ırlarsa-hər  bir  ziddiyyətin 
üzvləri 
arasında  ola  bilər;  ona  göıə  də  kim sə  nə  doğru,  nə  d ə  yalan 
danışm adıqda  d a   bu   m ümkündür,  a ra lıq   üzv  varlıq  və  qeyri-varlıq 
arasında,  [m ahiyyətdə]  hansısa  bir dəyişiklik  baş  verdikdə,  y aranış 
və  məhv  olm a 
arasnıda  da  ola  bilər.  Sonra,  inkarın  əkslik 
doğurduğu  h a lla rd a :  məsələn,  ədədlər  sahəsində  ədəd  nə  cüt,  n ə də 
tək  olm adıqda  d a   aralıq  üzv  ola  bilərdi.  L akin  bunun  m üm kün 
olmadığı  [təkin  və  cütün]  təriflərindən  aydın  görünür.  S o n ra ,  əgər 
belə  aralıq  üzv 
olm uş  olsaydı,  o n d a   sonsuzluğa  getm ək  lazım  
gələrdi  və  şeylərin  sayı  bir  yarım  dəfədən  çox5  artardı.  D o ğ ru d a n  
da,  o  zam an  a ra lıq   üzvü  [əvvəlki]  təsdiq  və  inkara  [birlikdə]  qarşı 
qoym aqla  o n u 6  d a   in k ar  etm ək  olardı  və  bu  nəsə  bir  [yeni]  olardı, 
çünki  onun   m ahiyyəti-bir  başqasıdır7.  Sonra,  əgər  bu  ağdırm ı 
sualına  yox  deyərlərsə,  o nda  bununla  varlığı  inkar  etmiş  o larlar, 
vaıiığın inkarı  isə -  qeyri-varlıqdır.
Bəziləri  b u   rəyə  digər  qəribə  rəylərə  necə  gəlmişlərsə  o   cür 
gəlirlər:  o nlar  aldad ıcı  dəlilləri  tək zib   edə  bilm ədiklərindən  o 
dəlillərə  güzəşt  e d ir  və  əqli  nəticəni  d oğru  kimi  qəbul  edirlər. 
Beləliklə,  o n la rd a n   bəziləri  göstərilən  səbəbdən,  başqaları  isə  hər 
şey  üçün  əsas  a x ta rd ıq la rın d a n   m üddəanı  təsdiq  edirlər.  O nların  
ham ısına  qarşı  [etira z   üçün]  başlanğıc  isə  müəyyənliklər  olm alıdır. 
M üəyyənlik  isə  o n ların   söylədiklərinin  nəsə  bir  m əna  daşım asının 
zəruriliyinə  ə sasla n ır,  çünki  m üəyyənlik  (təriO  işin  əslinin  (loqos) 
söz vasitəsilə göstəriləm sindən ibarət o lacaq.  Göründüyü kim i  o n lar 
H eraklitin  h ər  şey  m övcuddur  və  m övcud  deyil  təlimini  do  h əqiqət 
sayırlar;  A n a k sa q o ru n  
təliminə  görə  isə  ziddiyyətin  üzvləri 
arasında  bir  a ra ç ı  d a   olduğundan  h ə r  şey  yalandır;  d o ğ ru d an   da, 
hər  şey  q arışd ırıld ıq d a  qarışıq  artıq  nə  yaxşı  nə  də  pis  o lacaq , 
deməli  [artıq o n u n   haqqında]  düzgün heç nə demək  miimkün deyil.
Səkkizinci fəsil
Bizim fərqləndirm əm izdən1 o  da ay d m  olur ki,  [həqiqi və y alan  
haqqında],  həm   də  bəzilərinin  q ə b u l 
etdiyi  kimi  h ə r  şeyə 
m ünasibətdə  eyni  ciir2  danışm aq  düzgün  deyildir;  belə  a d a m ların
103

bir  qismi  heç  nəyin  həqiqi  olmadığını  təsdiq  edirlər  (çünki  bütün 
deyilənlərə d iaq o n ah n  ölçülən  olması  deyimi  kimi  olm ağa guya heç 
nə  m ane  olm ur),  digər  qismi  isə  əksinə,  hər  şeyin  həqiqi  olduğunu 
iqrar edirlər.  Bu  m üddəalar H eraklitin təliminin  eynidir;  doğrudan 
da, hər şeyin həqiqi və yalan3 olduğunu təsdiq edən onların  hər biri 
haqqm da  da  deyir,  belə  ki,  əgər  həqiqət  də,  yalan  da  əsassızdırsa, 
onda  bu  [ikili]  m üddəa  da  əsassız  olmalıdır.  -   Sonra.  bir-birinə 
açıqca ziddi olan m üddəalar d a vardır ki,  onlar bir yerdə həqiqi ola 
bilməzlər;  onlar  b ir yerdə,  əlbəttə yalan  da ola  bilməz,  ancaq  əgər 
[şəxslərin]  dediyindən  çıxış  edilərsə  sonuncu  fikir  ağlabatan 
görünməz.  Bütün  belə  təlimlərin  ham ısına  cavab  olaraq,  y u x an d a 
da söylədiyimiz kim i,  tələb edilməlidir ki,  bir şeyin  həm var,  həm  də 
yox  olduğunu  qəbu l  etməsinlər,  söylədiklərində  bir  m əna  olsun, 
belə  ki,  [onlarla]  m übahisədə  yalanın  və  həqiqətin  nə  demək 
olduğunu  göstərən  və  bir-birilə  uzlaşan  müəyyənliklərdən  çıxış 
edilməlidir.  Ə gər  yalan  həqiqətin  inkarından  başqa  bir  şey  deyilsə, 
onda  hər şey  y a la n   ola  bilməz,  çünki  ziddiyyətin  iki  üzvündən  biri 
həqiqət  olm alıdır.  O ndan  başqa,  əgər nəyə m ünasibətdə olur olsun 
ziddiyyətin  üzvlərindən  [birinin] 
ya  təsdiq,  ya  da  inkar  olması 
zəruridirsə,  o n d a   həm   inkarın,  həm   də  təsdiqin  yalan  olması 
m üm kün  deyil,  çünki  ziddiyyətin  üzvlərindən  yalnız  biri  yalan  ola 
bilər.  Sonda  b ü tü n   bu  baxışlar,  ham ıya  bəlli  olduğu  kimi-özləri 
özlərini  təkzib  edirlər4.  D oğrudan  da,  hər  şeyin  həqiqi  olduğunu 
təsdiq  edən  a d a m   onun  öz  m üddəasına  əks  olan  m üddəanı  da 
həqiqi  adlandırır,  bununla  d a  öz  m üddəasm ı  yalan  etmiş  olur 
(çünki  əks  m üddəa  onun  həqiqiliyini  in k ar  edir);  hər  şeyin  yalan 
olduğunu  təsdiq  edən  adam   isə  özünün  bu  m üddəasını  da  yalan 
etmiş  olur.  Ə gər  on lar  -   birinci  haloda  əks  müddəa  üçün  yalnız 
onun  doğru  o lduğu n u  bildirməklə,  ikinci  halda  isə  öz  müddəası 
üçün 
yalmz  o n u n   yalan  olmadığm ı  bildiım əklə 
istisnaya  yol 
versələr-onda  həqiqi  və  yalan  m üddəaların  sonsuz  sayda  olduğu 
hesab edilməlidir, çünki həqiqi  təsdiqin  həqiqi liyinin özünün  həqiqi 
olmasınm  təsdiq edilməsi də  sonsuz d avam  etcirilə bilər.
O  da  ay d ın d ır  ki,  düzgün 
danışm ayanlar  nə  hər  şeyin 
sükunətdə  o lduğ u nu  təsdiq  edənlər,  nə  də  hər  şeyin  hərəkətdə 
olduğunu  təsdiq  edənlər  deyillər.  D oğrudan  d a,  əgər  hər  şey 
sükunətdə  olsaydı,onda  eyni  bir  şey  hər  zam an  həqiqi  və  eyni  bir 
şey həmişə yalan  olardı;  halbuki,  aydındır ki,  tənəffüs olur (axı  belə 
dam şam n  özü  də  nə  zam ansa  mövcud  olmamış  və  yenə  də  nə
104
zam an sa  m övcud  olm ayacaq).  Əgər  hər  şey  h ərək ətdə  olsaydı, 
on d a  heç nə həqiqi olmazdı;  o zam ajı hər şey yalan  olardı, halbuki, 
bun un   m üm kün  olmadığı  sübut  olunrna/:dır.  B undan  başqa  da  o 
şey ki,  dəyişilir o m övcuddur,  çünki dəyişkənlik nədəsə  nədənsədən 
baş  verir.  L akin  hər şeyin  yalnız  sükunətdə və ya  hərəkətdə olduğu 
əbədi  o lan m   isə-heç  nə  o ldu ğ u  flkri  də  doğru  deyil,  çünki  hərəkət 
edəni  hər  zam an  hərəkət  e td irən   ııəsə  var  və  ilk  hərəkətvericinin 
özü  hərəkətsizdir5.
105

bunların 
hamısı  dəyişkənlijän 
yaxud 
sükunətin 
başlanğıcı 
anlam ında  səbəblərdir.  Q alanları isə  başqası üçün  məqsəd  və xeyir 
anlam m da  səbəblərdir,  çünkı  «o  şeyin  ki  naminə»  nəsə baş  verir,  o 
başqası  üçün  ən  yaxşı və  m əqsəd  olm alıdır,  həm   də  əsl  və  ya  xeyir 
kimi görünən haqqında söz  getnıəsindən asılı olm ayaraq
Beləliklə,  növünə görə  bir-birindən  fərqli  səbəblər  belədirlər və 
bu  qədərdirlər;  səbəblərin  m üxtəlifliyinə  gəlincə  isə,  doğrudur, 
onlar  çoxdur,  ancaq  onları  başlıca  əlam ətləıində  götürsək,  onda 
onlarıın  sayı  az  olacaq.  D o ğ ru d a n   da,  səbəblər  haqqında  fərqli 
an lam larda  damşırlar  və  eyni  b ir  növə  daxil  olan  səbəblərin  özləri 
arasm da biri digərilə  m üqayisədə birinci və ya ikinci olur,  məsələn: 
sağlamlığm  səbəbi  -   tələb  və  səriştəlikdir,  oktavaların  səbəbi  - 
ikinin  birə  münasibəti,  ədədlər  və  [ümumidir],  hər  hansı  bir 
təkçənin  əhatə  edildiyi hər  b ir  hald a  məsələ  o  cürdür.  Sonra,  səbəb 
təsadüfi  bir  şey  və  onun  daxi]  olduğu  cins  də  ola  bilər,  məsələn: 
heykəltaraşlığın səbəbi bir m ünasibətdə-Poliklet,  digər m ünasibətdə 
isə  heykəltaraşdır,  çünki  heykəltaraş  üçün  Poliklet  olm aq  onun 
üçün  keçici,  təsadüfıdir;  həm çinin  keçici  olanı  əhatə  edən  də 
səbəbdir,  ona  görə  ki,  Poliklet-insandır,  insan  isə-canlı  varlıqdır. 
Bu  təsadüfi  olanlar  arasm da  d a   bəziləri  daha  uzaq,  bəziləri  isə 
başq alarm d an  daha  yaxın  səbəblərdir,  məsələn:  təkcə  Polikleti 
yaxud  insanı  deyil,  zəif  vsı  savadlını  heykəlin  səbəbi  kimi 
göstərildikdə -   sözün  xüsusi  anlam m d a  bütün  bu  səbəblərlə  yanaşı 
təsadüfi  səbəblərin  də  bəziləri  haqqında  im kanda  olan  səbəblər, 
digərləri  haq qın da  isə -  gerçəklikdə  olan  səbəblər  kimi  danışırlar, 
məsələn:  deyirlər ki,  ev tikm əyin  səbəbi-ev tikəndir [ümumən]  və ya 
bu  evi  tikən  bənnadır.  B una  oxşar  m ənada  səbəbləıin  səbəbi 
h aq q m d a  da  danışm aq  olar,  məsələn:  bu  heykəlin,  ümumiyyətlə 
təsvirin  səbəbi  bax  bu  m is  parçası  yaxud 
[ümumiyyətlə] 
üm umiyyətlə  təsvirin  səbəbi  bax  bu  mis  parçası  misdir  yaxud 
üm um iyyətlə  materialdır:;  keçici,  təsadüfi  səbəblər  haqqında  da 
bunu  dem ək  olar.  Sonra,  təsadüfi  səbəblər  də,  sözün  xüsusi 
anlam m da 
səbəblər  də  uztaşdırılm aqla  göstərilə  bilər  (məsələn, 
Poliklet və heykəltaraş yox, heykəltaraş Poliklet kimi demək olar).
A m m a  səbəblərin  bütün  beiə  müxtəlifliyi  sayca  altıdır,  həm  də 
o n lan n   h ə r  biri  haqqında  iki  anlam da  dam şm aq  olar;  birincisi, 
onlar ya  təkcə yaxud onun  cinsi  kimi  səbəblərdir,  ya  təsadüf yaxud 
on u n   cinsi  kimi,  ya  onların  uzlaşm ası  kimi,  ya  ayrıca  götürülən 
(haplos)  səbəblərdir;  ikincisi,  onlarm   hamısı  ya  gerçəklikdə,  ya
108
imkanda  olan  səbəblərdir.  Burada  fərq  isə  ondan  ibarətdir  ki, 
gerçəklikdə 
və  təkcə  kim i  olan  səbəblərin  özləri  səbəbləri  olacaq 
şeylə eyni vaxtda  m övcud  olur yaxud  raövcud  olmur,  məsələn:  bax 
bu  həkim  bax  bu  m üalicə  olunan  adam la  birlikdə  və  bu  inşaatçı 
bax  bu  tikili  ilə  b irlik d ə  (eyni  vaxtda)  o lu r  və  ya  olmur;  im kan da 
olan  səbəblər  isə  h ə r  zam an   belə  olmur:  axı  ev  və  onu  inşa  edən 
eyni bir vaxtda m əhv olm urlar.
Üçüncü fssil
Element  şeyin  təşkil  olunduğu  və  növünə  görə  başqa  növlərə 
bölünməyən 
ilkəsasına  deyilir,  məsələn,  nitqin  elementlərini 
götürək,  nitq  o n la rd a n   düzəldilir və  bölünm əz  hissələr  kimi  o n lara  
ayrılır  və  eyni  z a m a n d a   d a  onlar  n itq ia   elem entləri  kimi  a rtıq  
nitqin  növünə  görə  fərqlənən  digər 
səslərinə 
bölünməzdirlər. 
A ncaq  onlar  bölünsələr  onda  özləri  ilə  eyni  növdən  olan  hissələr 
alım r (məsələn,  suyun hissəsi-sudur,  halbuki,  hecanın hissələri a rtıq  
hecalar  deyildir).  Eləcə  də  cismin  elem entləri  haqqında  danışanlar 
element  adı  altında  cism in  bölündüyü  bölünm əz  hissələri  nəzərdə 
tuturlar,  onda  artıq   b u   hissələrin  Ö
2:ləri  o n lard a n   növcə  fərqlənən 
başq a hissələrə  bölünm ürlər;  və  belə hissəııi  və  ya  hissələri elem ent 
adlandırırlar.  H əndəsi  sübut  elemerıtləri  h a q q ın d a   da  bu  tərzdə 
dam şırlar: 
ilk  və  b öyük  sayda  sübvıtlarm  tərkibinə  daxil  o lan
sübutlar sübutun elem entləri  adlandırırlar;  h ə r biri üç  [üzvdən]  biri 
a ralıq  [termin] vasitəsilə yaranan sillogizmlər isə o cürdür.
Məcazi  anlam da  elem entlər  o  hissələrə  deyilir  ki,  onlar  bir  və 
kiçik  olub  çoxa 
tə tb iq   edilir;  ona  görə  də  kiçik  də,  sadə  də, 
bölünm əz də elem ent  adlandırılır.  B uradan  d a  belə  rəy yaranm ışdır 
ki,  elementlər -- d a h a   üm umidirlər,  belə ki,  h ə r  belə  ümumi  tək   və 
sadə  olub  çoxa  yaxud  hər  şeyə  və  ya  m üm kün  qədər  böyük  sayda 
şeylərə  məxsusdur,  elə  ona  görə  da  bəziləri  təki  və  nöqtəni  də 
başlanğıc  sayırlar'.  A m m a   bir  halda  ki,  cin s  deyilənlər  ümumi  və 
bölünməzdirlər  (çünki  on lar  üçiin  m üəyyənlik  artıq  yoxdur), 
bəziləri  cinsləri  növ  fərqindən  çox  elem entlər  adlandırırlar,  çünki 
cins  d aha  üm umidir;  d o ğrudan  da,  növ  fərq i  nəyə  xasdırsa  o n u n  
cinsi  də  vardır,  a n c a q   cinsi  olan  həı  şeyin  n ö v   fərqi  olmur.  L akin  
elem entin  bütün a n la m la rı üçün ümumi o lan  o d u r ki, şeyin elem enti 
o n u n  ilk əsasıdır, özülüdür.
109

Döı düncü fəsil
Təbiət  və  ya  təbii  (pbysis)1  [1]  böyüyənin  yaram şm a  deyilir 
(physis  sözündə  «u»  səsi  u zu n   tələffüz  edilən  halda  olduğu  kimi)2;
[2]  böyüyəni  böyüdən  ilkəsasa.  deyilir;  [3]  təbiət  predm etlərinin  hər 
b irinə  xas  olan  ilk  hərəkətə  təkan  verənə  deyilir:  Təbii  böyümə  isə 
o  şeylərə  münasiböətdə 
deyilir  ki,  onlar  başqası  ilə  əlaqə  və 
q ovuşm a,  birləşmə  vasitəsilə  böyüyürlər,  məsələn  rüşeymlə  baş 
vıerdiyi  kimi.  Birləşmo  iisə  əlaqədən,  toxunm adan  fərqlənir; 
to x u n m ad a  toxunm a  yax ud   əlaqə  ilə  yanaşı  başqa  bir  halın  da 
olm ası zəruri deyil,  birləşən şeylər də isə o nlann  hər ikisi üçün eyni 
o la n   nəsə  var  ki,  onları  birləşdirir  və 
fasiləsizliyinə  görə  və 
keyfıyyətcə  yox,  ancaq  kəm iyyətcə  eyni  şey  edir.  [4]  Təbiətdə3 
m övcud  olmayan  hər  haıısı  bir  şeyin  təşkil  olunduğu  yaxud 
yarandığı ilk əsas da təbii  adlanır, məsələn:  miss heykəlin və misdən 
düzəldilmiş  əşyaların  təbii  ilk  əsası  adlanır,  ağac  əşyaların  ilk  təbii 
əsası  isə  ağacdır  (başqa  şeylərdə  də  onu n   kimi,  çünki  hər  b ir  əşya 
bu  cü r  [materiallardan]  hazırlam r,  həm   də  ilk  m ateriya  bu  zam an 
saxlanıhr):  axı  elə  bu  a n la m d a 4  da  təbii  şeylərin  elementləri  təbii 
a dlam r,  həm  də  bəziləri  odlu,  başqaları-torpağı,  kimisi  də  onların 
ham ısım  təbii adlandırırlar,  məsələn,  bəziləri Em pedokl kimi təsdiq 
edirlər  ki,  təbii  -  [tərkib  hissələrinin]  ilkin  ilişgisidir,  bunu 
E m pedokl belə ifadə edir:
H eç nədə təbiət [davam lı] deyildir,
Qarışmışın yalmz  qarışm ası və ayrılması vardır,
İnsanlar isə onu təbiət ad lan d ırır.5
O na görə də mövcud  olanın  və ya  təbii yolla yarananın,  nədən 
yarandığı  və  ya  nəyin  əsasında  mövcud  olduğu  üzdə  olsa  da,  əgər 
o n u n   forması  və  ya  obrazı  yoxdursa,  biz  hələ  ona  təbii  demirik.  O 
şey  təbii  yolla  mövcud  o lu r  ki,  m ateriya  və  form adan  ibarətdir, 
m əsələn,  canlı  varlıqlar  və  onların  bədənlərinin  hissələri;  təbii  isə -  
b ir tərəfdən ilkin materiy a d ır (həm də iki anlam da -  ya şeyin özünə 
m ünasibətdə  birinci,  ya  d a   ümumiyyətlə,  birinci  anlam larında 
m ateriyadır);  məsələn,  əgər  miss  əşyaları  götürsək,  onda  onlann 
özüneə  münasibətdə  birinci  olan  -   m isdir,  ümumiyyətlə  isə,  əgər 
a x a n   hər  şey  sudursa,  o n d a   ilkin  m ateriya  su  da  ola  bilər,  digər
110
tərəfdən  o  fo rm a  yaxud  m ahıyyətdir;  mahiyyət  isə  y aran ışın  
məqsədidir  [6].  Məcazi  m ənada  isə  --  şeylərin  m ahiyyəti  ilə 
oxşarlığına  görə  də  -   hər  bir  m ahiyyət  təbii  adlam r,  çünki  [süni 
şeylərin] m ahiyyəti  də müəyyən cəhətdən təbiidir.
Söylənilənlərdən göründüyü kimi  təbiət yaxud təbii ilk və xüsu- 
si  anlamda  m ahiyyətdir,  yəni  hərəkətin  başlanğıcı  olan  m ahiyyət- 
dir: materiya o n a  görə təbii adlanır ki.  o bu mahiyyəti qəbul etm əyə 
qabildir,  m üxtəlif cür yaranm a və böyiim ə isə ona görə təbii  a d la n ır 
ki,  onlar  bu m ahiyyətdən irəli  gələn  hərəkətlərdir.  Təbiət  şeylərinin 
hərəkətinin  başlanğıcı da -  elə  bu m ahiyyətdir,  çünki bu   m ahiyyət 
o şeylərin özündə -  onların ya  imkamnda. ya da  gerçəklikdə-olur.
Beşinci fəsil
Zərurət  [1]  [a]  ona  deyilir  ki,  onurı  təsiri  olm adan  yaşam aq 
mümkün  deyil  (məsələn,  tənəffüs  və  qidalanm a  heyvan  üçün 
zərurətdir:  axı  onlarsız  heyvan  nıövcud  ola  bilməz);  [b]  zərurət 
odur ki,  onsuz x eyir nə ola, nə də yarana.  bilməz,  şəri isə d ə f etm ək 
və  ya  ondan  xilas  olm aq  olmaz  (məsələn,  dərm an  içmək  sağalm aq 
üçün,  pul  alm aq  üçün  də  Eginaya2  üzm ək  zəruridir).  [2]  Z ərurət 
zorakıhq  və  m əc b u r  etmədir,  bu  isə  h ə r  hansı  bir  məsələdə  istəyin 
və şəxsi qərarm  əksinə olaraq əngəl  törədir.  D oğrudan da, zorakılıq 
zərurət  adlandırılır;  ona  görə  də  Evenin  söylədiyi  kimi  əzablıdır: 
«Əgər  şey  zəru ridirsə  bizə  əzab  gətiırir».  M əcburetm ə  də  S o fo k ld a3 
deyildiyi  kimi  m üəyyən  bir  zərurətdir:  «bunu  etməyə  zorakılıq 
m əcbur  etdi».  D üzgün  hesab edirlər ki,  zərurət  amansızdır,  çünki  o 
şəxsi  q ə ra r  və  sağ lam   düşüncə  üzrə  b aş  verən  hərəkətə  əksdir.  [3] 
Bir  şey  ki,  b a şq a   cür  ola  bilməz,  biz  o n u n   haqqında  deyirik  ki, 
onun  bu  cür olm ası zəruridir.  Z ərurətin  bu m ənasm a uyğun  o laraq 
da q alan   bütün şeylər zərurət kimi göstərilir.  D oğrudan da,  m əcbur 
edənin  üzündən  şəxsi  istəyə  gcrə  hərəkət  etm ək  m üm kün 
olm adıqda, 
nəyinsə 
üzündən 
başq a 
cür 
hərəkət 
etm əyin 
m üm künsüzlüyünü  zərurət  hesab  edərək,  zorakılıq  anlam ındakı 
zərurəti  təsir  və  m əru z qalm a  a d la n d ın rla r.  Bu  qayda  ilə də  həyata 
və xeyirə yardım çı  o lan səbəblər h aq q ın d a  danışılır,  yəni:  nə zam an  
ki,  bu  və  ya  d igər  səbəbsiz  bir  hald a  -   xeyir,  digər  halda-  h əy at  və 
m övcudluq  m üm kü n  olmur,  o  zam an   bunu  zərurət  kim i  qəbul 
edirlər  və  belə  səbəb  də  müəyyən  bir zərurətdir.  -   Sonra,  sü b ut  da

zərurətlərin  sırasına  aiddir,  çünki  əgər  nəsə  şübhəsiz  sübut 
olunm uşdursa,  o n d a   başqa  cür  ola  bilməz;  bu  sübutun  səbəbi  də -  
m üqəddim ədir,  yəni:  əqli  nəticənin  hasil  olunduğu  m ühakim ə 
zəruridir.
Deməli,  bəzi  şeylər üçün  onların  zərurətinin  səbəbi  - başqadır, 
digər  şeylər  üçün  heç  bir  buna  bənzər  səbəblər  yoxdur,  ancaq 
onların  sayəsində  digər  səbəbləıin  mövcud  olması  zəruridir.  Çünki 
zərurət  ilkin  və  xüsusi  anlam da  sadədir,  onunla  iş  miixtəlif,  yəni 
gah  belə,  gah  d a   elə  ola  bilməz  -   əks  halda  işlər  müxtəlifləşərdi4. 
O na  görə  də  əgər  əbədi  və  hərəkətsiz  nəsə  vardırsa,  onda  zorakı 
yaxud onun təbiiliyinə qarşı olan heç nə yoxdur.
Altıncı fəsil
Tək  bir  təsadüfi  olaraq  tək  olana  və  özlüyündə  tək  olana 
deyilir.  Təsadüfi  olaraq  tək  olana  misal  «Korisk'  və  savadlı»  və 
«savadlı  K orisk»  ola  bilər  (çünki  «Korisk  və  savadlı»  yaxud 
«savadlı  K orisk»  deyimləri  eynidir);  eləcə  də  «savadlı  və  ədalətli» 
və  «savadh,  ədalətli  Korisk»  deyimləri  eynidir.  Bütün  b u n lar  nəsə 
bir keçici,  təsadüfi  olan:  ;<ədalətli  və savadlı»  sayəsində  tək  adlanır, 
çünki  onların  h ə r  ikisi  (savad  yə  ədalətlilik  -   T.A.)  bir  mahiyyət 
üçün təsadüflərdir,  «savadh»  və «Korısk»  isə -  ona görə dəsadüfi və 
keçicidir  ki,  savad  K oıisk  üçün  təsadüfıdir.  «Savadlı  K orisk»  də 
müəyyən  m ənada  «Korisk»  ilə  eynidir,  çünki  bu  deyimin  (loqos) 
hissələrindən  biri  o  biri  üçün,  yəni  «savad»  «Korisk»  üçün 
təsadüfidir;  «savadlı  Korisk»  də  «ədalətli  Korisk»  ilə  biıdir,  ona 
görə  ki,  hər  iki  deyim in  hissələrindən2  biri  eyni  bir  hissə  «Korisk» 
üçün  təsadüfıdir.  Təsadüfı  və  ya  keçici  olan  cins  haqqında,  yaxud 
hansısa  bir  üm urni  ad  haqqında  xəbər  verdikdə,  məsələn:  «insan» 
və  «savadlı insan»  - eynidir deyildikdə  də  iş  o  cürdür:  doğrudan  da 
ya  savad,  təhsil  tək   mahiyyət  lcimi  insan  üçün  bir  təsadüf olduğuna 
göıə ya  da  onların  hər ikisi2  («insan»  və  «savadlı  insan»  deyimləri -  
T.A.)  hansısa  b ir  təkcə,  məsələn  K orisk  üçün  təsadüfi  olduğuna 
görə  o cür  deyilir.  B urada  fərq  yalnız  ondadır  ki,  o  deyimlərin  hər 
ikisi3  təkcəyə  eyni  m ənada  xas  olmayıb,  biri4  demək  olar  ki,  cins 
kimi  və  onun  m ahiyyətində  olan  bir  şey  kimi,  digəri5  isə  - 
m ahiyyətin davam lı və ya kcçiei  halı kimi ona xasdır.
H ansısa  tə sa d ü f  sayəsində  tək  adlanan  bütün  şeylər  bu 
anlam da  tək  ad la n ır.  Özlüyündə  tək  adlanana gəlincə  o  fasiləsizliyi
112
sayəsində  belə  adlam r,  m əsələn:  dərz  bağlı  olm ası  sayəsində,  ağac 
parçaları  yapışqan sayəsində  b ir  adlandırılır;  xətt  d ə  o n u n   kimidir, 
o  əyri6  olsa  d a  kəsilməzliyi  (fasiləsizliyi)  üzündən  tək  adlanır, 
bədənin  hissələri,  məsələn  a y a q   və  əl  də  tək  adlanır.  Onların 
arasmda təbiətdən fasiləsiz o la n   isə sənət vasitəsilə fasiləsiz olandan 
daha  a rtıq   tək  sayılmalıdır.  O   şey  fasiləsiz  a d la n ır  ki,  özlüyündə 
hərəkəti  bildirir  və  başqa  h ə rə k ə ti  ola  bilməz;  hərək ət  isə  o  şeydə 
birdir ki,  o nda  bölürıməzdir  y əni  zam anca  bölünm əzdir.  Özlüyündə 
fasiləsiz  isə  o  şeydir  ki,  to x u n m a   vasitəsilə  tək  deyildir;  doğrudan 
da,  əgər  ağac  parça'arını  y a n   y a n a   qoysan  onların  b ir  -   bir  ağac 
parçası  yaxud  bir  c;isim  və  y a   bir  fasiləsiz  o ld u ğ u n u   demərsən. 
Beləliklə,  tək  də  üm um iyyətlə  fasiləsiz  adlanır,  h ə tta   o  əyilmiş  olsa 
belə,  an caq   əyilməıniş  əyilm işdən  d aha  artıq  dərəcədə  fasiləsiz 
adlanır (məsələn,  baldır y ax u d  b u d  -  ayaqdan d a h a  düzdür,  belə ki, 
ayaqlarm  hərəkəti  eyni7  o lm a y a   bilər).  Eləcə  də  düz  xətt  əyri 
xəttdən  d a h a   çox  təkdir;  əyilm iş  və  bucaq  əmələ  gətirm iş  xətti  isə 
biz  tək  adlandırırıq  da,  a d lan d ırm ırıq   da,  çünki  o n u n   hissələrinin 
hərəkəti  eyni  vaxtda  baş  verə  də,  verməyə  də  bilər;  düz  xəttin 
hərəkəti isə əksinə, hər z am an  eyni vaxtda baş verir.
Sonra,  digər anlam da  o   şeylər tək  adlanır  ki,  o n la rın  substratı 
növə  görə  fərqlənmir;  s u b s tra t  isə  o  şeylərdə  a y ırd   edilm ir  ki, 
onlann  növü  hissi  qavrayış  üçün  bölünməzdir;  su b stra t  isə  -  
nəticəyə8  m ünasibətdə  ya  birin ci  ya  da  sonuncudur.  D o ğ ru d an   da, 
şərab da,  su da təkdir,  çünki  o n la r  növə görə bölünm əzdirlər;  bütün 
m ayelər  (məsələn,  yağ,  şərab)  d ə   təkdirlər,  bütün  əriyə  bilən  şeylər 
də  təkdirlər,  çünki  onların  ham ısında  axırıncı  s u b s tra t  eynidir: 
onların  ham ısı  su  və  ya  h av a d ır.  Həm çinin  bir-birinə  əks  olan  növ 
fərqlərilə  ayrılan  eyni  cinsə  m əxsus  olanlar  da  tək  adlandırılır; 
bütün  bunların  hamısı  da  o n a   görə  tək  adlanır  ki,  onların  növ 
fərqlərinin  əsasında  d u ran   cins  də  m ateriyanın  özü  kimi  birdir  ( 
məsələn,  at,  insan,  it  bir  təklərdir,  çürki  onların  hamısı  canlı 
varlıqlard ır).  Bəzən  belə  v a rlıq la r  bu  m ənada,  bəzən  isə-ali  cinsə 
m ünasibətd ə  eyni  o ld u q ların a  görə  tək  adlanırlar:  əgər  cinsin 
axırıncı  növlərindəıı  söz  gedirsə  onda  <[cins  növlərdən  d ah a  ali 
göstərilir]>,  məsələn:  b ərab əry anlı  və  bəıabərtərəfli  üçbucaqlar 
eyni  fiqurlardır,  çünki  o n la r  eyni  üçbucaqlar  olm asalar  da 
ü çb ucaqdırlar.
S o n ra ,  əgər  şe>in  varlığını  göstərən  m üəyyənlik  yaxud  tərif 
kimi  varlığını  bildirən  digər  müəyyənliklə  m üqayisə  edilirsə  onda
113

şeylər h a q q ın d a  bölünməz tək  kimi dam şılır (özlüyündə aydındır k i, 
hər bir tərif bölünəndir);  bu  anlam da  da  aı tan  və ya  azalan  bir şey 
eynilə  [müxtəlifj  səthlərin  m ahiyyətinin  tərifi  kimi  təkdir,  çü n k i 
onun  tərifi  birdir.  Ümumiyyətlə o  şeylər  daha  artıq  dərəcədə tə k d ir 
ki,  varlığının  mahiyyəti  h aqqında  fıkir  bölünməzdir  və  onları  n ə 
zam ana,  nə m əkana,  nə də müəyyənliyə görə f.yıra  bilınəz.  özəlliklə 
də  m ahiyyətlərə  məxsus  olan  fikirlər.  D oğrudan  da,  bölünməsinə 
yol  verm əyən  hər  bir  şey  ümumiyyətlə  tək  adlanır,  məhz  bölgüyə 
yol  verm ədiyinə görə,  məsələn,  əgər  bir şey  insan  kimi  bölünməsinə 
yof  verm irsə,  onda  o  bir  insandır;  əgər  canlı  varlıq  kim i 
bölünməsinə  yol vermirsə,  o n d a  o  bir canlı  v a iıq d ır:  əgər  şəxsiyyət 
kimi  bölünm əsinə  yol  vermirsə,  o nda  o  bir  şəxsiyyətdir.-  Ə ksər 
şeylər  tək  adlandırılır  ona  görə  ki,  onlaprın  etdikləri  yaxud 
sınaqdan  keçirdiyi  və  ya m alik  olduğu  təkdir yaxud  nəyəsə  hansısa 
m ünasibətdədir,  lakin  birincilik  anlam m da 
mahiyytəi  bir  olan 
şeylər  tək  adlan ır.  O  isə  ya  fasiləsizliyinə,  ya  növünə  görə,  ya  da 
tərifinə  görə  birdir;  axı  biz  ya  fasiləliııi  və  ya  növü  bir  olm ayanı 
yaxud müəyyənliyi bir olm ayanı çoxa  aid  edirik.
Sonra,  b ir  tərəfdən  biz  kəmiyyət  və  fasiləsiz  olan  hər  şeyi  tək 
adlandırırıq,  digər  tərəfdən  isə  əgər  şey  bir  bütöv  deyilsə  yəni  tək 
form aya  m alik  deyilsə  onu  tək  adlandırm ırıq;  məsələn,  biz 
ayaqqabının  hissələrinin  necə  gəldi  quraşdırıl(iığını  görərək  (yalnız 
onların  əlaqələndirildiyinə  görə)  on u n   haqqında 
ayaqqabı 
anlam ında  danışm ırıq,  yalmz  o  zam an  onurı  haqqında  tək  kimi 
dam şırıq  ki,  hissələri  elə  quraşdırılm ış  olsun  ki,  bir  ayaqqabı 
yaranm ış  olsun  və  bir  form aya  m alik 
olsun.  O dur  ki,  bütün 
xətlərdən  d a h a   tək  olanı  çevrədir,  çünki  o  bi töv  və  tam am lanm ış 
xətdir.
Təkin  m ahiyyəti  isə  -   ond an   ibarətdir  ki,  o  qismən  ədədin 
başlınğıcıdır,  çünki  birinci  ölçü  -   başlanğıcdır;  axı  birinci  kimi 
nəyinsə  köm əyilə  dərk  edirik o  hər  cins n  birinci  ölçüsüdür;
deməli, 
tək-hər 
bir 
[cinsə] 
m ünasibətdə  dərk 
edilə 
bilən 
başlanğıcdır.  A ncaq  bütün  cinslər  üçün  tək  eyni  deyil:  tək  tonun 
dörddə  biri, 
sam it  və  ya  sait  səslərdir;  ağırlıq  üçün  başqadır, 
hərəkət  üçün  başqa.  Amma  hər  yerdə  tək  ya  kəmiyyətcə,  ya  növə 
görə 
bölünm əzdir.  Kəmiyyətcə  (bir  halda  ki,  o  kəmiyyətdir) 
bölünməz  o ld u ğ undan  isə  heç  bir  istiqam ətdə  bölünməyən  və  hala 
malik  olm ayan  isə  bir  (vahid),  heç  bir istiqarnətdə  bölünməyən  və 
halı  olm ayan  isə  -  nöqtə  adlanır;  bir  istiqam ətdə  bölünən-xətt,  iki
114
istiq am ətdə 
bölünən-m üstəvi, 
bütün 
istiqam ətlərdə  yəni  üç 
istiq am ətd ə  bölünən  -  cisim   adlanır.  Və  əksinə,  iki  istiqam ətdə 
b ö lü n ən   -   müstəvidir,  b ir  istiqam ətdə  bölünən-xətdir,  kəmiyyətcə 
heç b i r  istiqam ətdə bölünm əyən  isə -  nöqtə  və ya vahiddir; vahidin 
halı yoxdur, nöqtəniıı isə v a r.
S o nra,  bəzi  varlıqlar  s a y a   görə,  bəziləri  növə  görə,  bəziləri- 
cinsə  görə,  digərləri  isə-nisbətcə  (k a t’analoqian)  təkdir.  Sayca  tək 
o la n   varlıqlar  m ateıiyası  b ir   olanlardır,  növə  görə  tək  olanların 
tərifləri  birdir,  cinsə  görə  tə k   eyni  bir  kateqorial  form aya  məxsus 
olan-varlıqlardır,  nisbətcə  tə k   olanlar  elə  iki  v arlıq d ır  ki,  hansısa 
bir  üçüncü  varlığm  h an sısa  b ir  dördüncü  varlığa  olan  münasibəti 
kim i  bir-birinə  m ü nasibətdə  olurlar.  Bu  zam an  [vəhdətin  sonrakı 
növləri  hər  zam an  əvvəlki9 
ilə  birlikdə  olur,  onunla  müşayət 
o lu n u rla r,  məsələn:  sayca tə k   o lan varlıq  növə görə d ə təkdir, ancaq 
növə  görə  tək  olaıı  v a rlıq la rm   hamısı  sayca  tək   deyildir;  öz 
sıra sın d a   növə  görə  tək  o la n la rın   hamısı  cinsə  görə  birdir,  ancaq 
cinsə  görə  tək olan v a rlıq la rın   hamısı  növə görə  tə k   deyil,  o  nisbətə 
görə təkdir;  digər tərəfdən nisb ətcə tək  olan v arlıq ların   hamısı cinsə 
görə  tə k   deyil.  həm çinin  aydındır  ki,  «çox»  h aqqında  «tək» 
h a q q ın d a   deyilənə  əks  fıkir  söylənilir.  bəzi  v a rlıq la r  ona  görə  çox 
a d la n d ırılr  ki,  onlar  fasiləsiz  deyillər,  digərləri  ona  görə  çox 
a d la n d ırılır  ki,  onların  m ateriyası  -   ya  birinci,  ya  axırıncı-növə 
görə,  fərqləndirilə  bilər,  digərləri  belə  ad lan d ırılır  ona  görə  ki, 
o n la n n   varlıqlarının  m ah iy y ətin in   tərifləri  və  y a   müəyyənlikləri 
b ird ə n  çoxdur.