Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

8 9

bir zamanda]  həm bu cür,  həm  də başqa cür ola bilməz.  Sonra, əgər 
«insan»  sözü  qismən  biri.  göstəıirsə,  on d a  qoy  bu  «iki  ayaqlı  canlı 
varlıq»  olsun.  «Qismən  biri  göstərır»  dedikdə,  m ən  düşünürəm  ki, 
əgər  «insan»  bu   qarşımdakıdırsa,  o n d a  insan  olan  üçün  «insan 
olmaq»  ifadəsi  ancaq  bu  qarşım dakı  insanı  bildirəcək  (bu  zaman 
kiminsə  söz  b ir  çox  anlam   daşıyır  deməsinin  önəmi  yoxdur,  təki 
bunlar  müəyyən  sayda  olsun;  bu  hald a  hər  bir  anlam   və  ya  məna 
üçün  xüsusi  b ir  ad  seçmək  m üm kün  olardı;  m ən  nəzərdə  tuturam  
ki,  məsələn,əgər  kimsə  desə  ki,  «insan»  sözünün  bir  yox  bir  neçə 
anlamı vardır və «iki ayaqlı canlı varlıq»  onun yalnız m ənalarından 
biridir,  bundan  başqa  da  müəyyən  sayda  başqa  anlam ları  olsaydı, 
onda  hər  bir  anlam   üçün  özəl  ad  seçmək  olardı.  Əgər  belə 
olmasaydı,  desəydilər ki,  sözün  anlam ları  son  dərəcə  çoxdur,  onda 
tamamilə  aydındır  ki,  nltq  m üm kün  olmazdı;  gerçəkdən,  nəsə  bir 
mənanı  göstərməmək -  heç  nə  göstərməmək  anlam ına  gəlmir;  əgər 
sözlər  [müəyyən]  heç  nəyi  bildirm irsə,  o nda  lehinə  və  əlehinə  olan 
hər  bir  m ühakim ə  heçdir,  gerçəkdən  isə  öz  m üdafiən  üçün  bütün 
mühakimələr  anlamsızdır,  çünki  əgər  nəsə  bir  şey  düşünmürlərsə 
nəsə düşünmək mümkün deyil:  əgər nə isə bir şey düşünülürsə, onda 
ona bir ad seçmək mümkündür).
Deməli,  söz  artıq  deyilcliyi  kimi  nəyi  isə  bildirir,  həm   də 
hansısa  bir m ənanı  bildirir.  Əgər  «insan»  sözü  təkcə  birinə  aid  [nə 
isəni]  deyil,  həm   də  bu  birin  özünü  (bir  insan  fordini  -   T.A.) 
göstərirsə,  o  zam an   «insan  olrnaq»  sözü  insan  olm am ağı  bildirməz 
(axı  biz  hesab  edirik  ki,  «bir  nəisəni  bildirm ək»  -  «bir  nəsəyə  aid 
olanı  bildirmir»,  əks  halda  «savadlı»  d a,  «ağbəniz»  də  «insan»  da 
[eyni  bir]  şeyi  göstərərdi,  demtəli,  ham ısı  eyni  olardı,  çünki  hamısı 
eyni mənalı  olardı).
Eləcə  də  eyni  bir şey  [eyr i  bir  zam anda]  həm   var  həm  də  yox 
ola  bilməz,  ancaq  söz  çoxməııalı  olduqda,  məsələn,  əgər  bizim 
insan  adlandırdığımızı  başqaları  insan  adlandırm asaydılar,  onda  o 
eyni  bir  zam anda  həm  insan  ola  həm  də  olmaya  bilməzdi;  ancan 
məsələ 
eyni 
b ir 
şeyin 
eyni 
b ir 
zam anda 
həm 
insan 
adlandırılm asında  həm  də  insan  adlandırüm am asında  deyi), 
ondadır ki,  o  şey  [eyni zam anda]  həm   o,  həm  də o  biri  ola bilərmi. 
Əgər  «insan» 
və 
«qeyri-iııs;an» 
sözləri 
m üxtəlif  anlamları 
bildirmirsə,  o n d a   aydındır  ki,  «insan  olm am aq»  və  «insan  olmaq» 
sözləri  müxtəlifliyi  bildirmir.  belə  ki,  insan  olm aq  elə  insan
90
olm am aqdır,  çünki  o n la n n   h ə r  ikısi  bir şey  olardı:  ax ı  «bir olmaq» 
yaxud  «eyni  olmaq»  göstərir  ki,  məsələn,  «geyim»  və  «don»  -  əgər 
m ənaları  bildirsə  -   eynidir.  Hallauki,  göstərdik  ki,  «insan»  və 
«qeyri-insan» m üxtəlif m ə n a la rı göstərir.
Ə g ər  bir  şey  h aq q ın d a   düzgün  dcyilsə  ki,  o  insandır,  onda  o 
hökm ən iki ayaqlı canlı v a rlıq  olm alıdır (axı göstərildiyi kimi elə bu 
da  «insanı» bildiriı);  əgər b u   zəruridirsə, onda  o  eyni  bir vaxtda iki 
ayaqlı  canlı  varlıq  o lm ay a  bilməz  (çünki  «zəruri  olmalıdır»  elə 
«olm aya  bilməz»  dem əkdir).  Deməli,  eyni  bir  şey  haqqında  o 
in sand ır və insan deyil d em ək  düzgün olmaz.
B u  mühakimə  insan  olm am acj  deyiminə  də  tə tb iq   edilə  bilər; 
d o ğ ru d a n   da,  «insan  o lm a q »   və  «insan  o lm am aq»  əgər  artıq 
«ağbəniz»  və  «insan  o lm a m a q »   -  müxtəliflikdirsə,  onda  «insan 
o lm aq »  və  «insan  o lm am aq »   fərqliliyi  bildirir:  axı  «insan  olmaqw 
və  «insan  olm am aq»  b ir-b irin ə  [«ağbəniz  o lm a q »   və  «insan 
olm aq»]  sözlərinə  nisbətən  d a h a   çox  əksdir,  ç ü n k i  onlar  artıq 
m üx təlif  m ənalar  daşıyırlar.  Əgər  desələr  ki,  «ağbəniz»  sözü  də 
[«insan»]  sözünün  göstərdiyini  göstərir,  onda  biz  yenə  də  əvvəl8 
dediyim izi  deyərik  yəni  d eyərik  kı,  bu  halda  təkcə  bir-birinə  əks 
o la n la r  deyil,  hamısı  eynidir.  A ncaq əgər bu  m ü m k ü n   deyilsə,  əgər 
yalnız  mübahisə  edən  o n a   verilən  suala  cavab   verirsə,  onda 
y u x a rıd a  göstərilən nəticə9 alınır.
Ə g ə r  o  bir  başa  q o y u lm u ş  suala  cavabına  inkarı  da  əlavə 
edirsə,  onda  bu  suala  c a v a b   olmayacaq.  Ə lb əttə  eyni  bir  şeyin 
in san   v ə  «ağbəniz»  və  digər  çox   müxtəlif xassələrə  m alik  olmasına 
heç  k im   mane  olm ur,  a m m a   bu  qarşm dakı  in sa n d ır  yoxsa  insan 
deyil  sualına  cavabda  b ir  m ənaya  malik  o lan 
flkir  söyləmək 
laz ım d ır  və  onun  ağbəniz,  yekəpər  və  s.  o ld u ğ u n u   əlavə  etmək 
lazım   deyil:  təsadüfi  xassələr  son  dərəcə  çox  o ld u ğ u n d an   onların 
h am ısm ı  sadalam aq  m üm kün  deyii;  qoy  ınübahisə  e d ən   ya  onların 
h am ısını  sadalasın  ya  d a  heç  birinin  adını çəkməsin.  Eləcə də hətta 
eyni  b ir  varlıq  nə  qədər  istəyir  qoy  o  qədər  insan  olsun  və  insan 
olm asın  -   bu  insandırm ı  sualına  cavabı  onun   həm   də  insan 
olm adığını,  olan  və  o lm a y a n   digər  təsadüfi  xassələri  də  əlavə 
edilm əm əlidir;  ə^ər  m übah isə  edən  bunu  edirsə,  o n d a   artıq  bu 
m ü zak irə deyildir.
Ümumiyyətlə,  bu  b a x ış a 10  tərəfdar  o lan lar  mahiyyəti  və 
şeylərin   varlığının  əsasını  in k a r  etrnış  olurlar:  o n la r  deməli  olurlar 
ki,  h ə r  şey  təsadüfi,  keçicidir  və  sözün  həqiqi  m ənasın d a  insamn
91

varlığı  və  ya  canlı  mövcudluğun  valığı  yoxdur.  D oğrudan  da,  əgər 
insan  varhğ m da  həqiqi rnənada,  nəsə  vardırsa,  o n da  bu qeyri-insan 
varlığı  yaxud  insanın  qeyri-varhğı  deyildir  (axı  onların  hər  ikisi 
həqiqi  m ənada  insan  varlığının 
inkarıdır), 
çünki 
biri 
göstəriləndir11,  bu  isə  nəyinsə  ınahiyyətidir12.  Nəyinsə  m ahiyyətini 
bildirm ək isə o nəyinsənin varhğını başqa nə isə  olm adığı anlam ını 
daşıyır.  Ə gər  həqiqi  mənada.  insan  olm aq  həqiqi  m ənada  insan 
olm am ağı  bildirirsə,  onda  insan  olm aq  həm   də  b aşqa  nəisədir13. 
Ona görə də bu baxışın tərəfdarları təsdiq etməyə  m əcburdurlar ki, 
heç  bir  şey  üçün  [mahiyyəti  göstərən]  müəyyənlik  ola  bilməz, 
mövcud  o lan   hər  şey  isə  təsadüifidir.  Axı,  m ahiyyət  və  təsadüf bir- 
birindən  bununla  fərqlənirlər;  belə  ki,  məsələn  ağbənizlik  insan 
üçün  b ir  təsadüf,  keçici  haldır,  çünki  o  ağbənizdir,  ancaq  ağlıq 
deyildir.  Ə gər hər şeyə tasadüf deyilsəydi,  onda b ir halda ki, həmişə 
təsadüf  b ir  predm et  haqqıııda  deyiləni  göstərir,  deməli,  bu  halda 
heç  bir  birinci  olmazdı.  Bu  isə  sonsuzluğa  aparardı.  A ncaq  bu 
m üm kün  deyil,  belə  ki,  yalnız  iki  təsadüfi  xassəni  bir-birilə 
əlaqələndirm ək  olar.  D oğrudan  da,  eyni  bir  şey  üçün  iki  predm et 
eyni  zam an da  təsadüflərdirsə,  onda  təsadüf  təsadüf  üçün  təsadüf, 
keçici  deyildir.  M ən  nəzərdə  tu tu ra m   ki,  məsələn,  ağbəniz 
təhsillidir,  təhsilli  ağbənizdir,  çünki  onların  hər  ikisi  insan  üçün 
təsadüfıdir.  A ncaq «Sokrat savadlıdır»  deyimi onlarm   hər ikisinin  - 
[«Sokrat» və «savadlı»]  - bir başqası üçün təsadüf olduğu mənasını 
vermir.  Bir  sıra  təsadüfı,  keçici  xassələr  haqqında  bu  m ənada, 
başqa  təsadüfi  xassələr  barəsində  əvvəl  göstərilən  anlam da 
danışıldığı  üçün  ağbənizlik  Sokrat  üçün  təsadüfidir  anlam m da 
götürülən  təsadüfilər  sonsuzluğa14  qədər  davam   edə  bilməz,  çünki 
bütün  təsadüfi  xassələrdən  hansısa  bir  tək  alına  bilməz.  A ncaq, 
əlbəttə  «ağbənizlik»  xassəsi  üçün  də  b aşq a  bir  təsadüfi  xassə,  ola 
bilməz.  A xı  «savad»  «savadh>:’  üçün  «ağbənizlikdən»  daha  artıq 
dərəcədə 
təsadüfi 
xassə 
deyildir; 
bununla 
birlikdə 
müəyyənləşdirilmişdir  ki,  bu  an lam da  d a  təsadüfi  xassələr  vardır, 
«savadhhğın»  Sokrat  üçün  təsadüfi  xassə  olması  anlam ında  da 
təsadüfi  xassələr  vardır;  bu  sonuncu  anlam d a  təsadüf olan  təsadüf 
üçün  təsad ü f  olmayıb  yalnız  birinci  anlam d a  təsadüfidir;  deməli, 
xassələrin  hamısı 
təsaclüflər  lcimi 
görünməyəcək.  Beləliklə,  bu 
halda  m ahiyyəti  bildirən  nə  isə  olm ahdır.  Əgər  belədirsə,  onda 
sübut  edilm iş  olur  ki,  biri  digərinə  zidd  olanlar  birlikdə  özlərini 
göstərə bilməzlər.
92
Sonra,  əgər  eyni  b ir  şeyə  aid  olan  sksliklərin  hamısı  birlikdə 
həqiqət  olsaydı,  o n d a   ay dınd ır  ki,  onların   ham ısı  [eyni]  olardı. 
Doğrudan  da,  bir  h a ld a   ki,  h ər  bir  predrnet  barədə  nəyi  isə  təsdiq 
də,  inkar  etmək  də  m üm kündür  -  P ro ta q o ru n 15  təlimini  qəbul 
edənlər üçün  isə  b u   zəru ridir  -   onda  eyni  b ir  şey  triyer16 də,  divar 
da,  insan  da  ola  bilər.  H əqiqətən  də,  kim   ki,  insam   triyer  saym ır, 
onda  aydındır  ki,  o  triyer  deyildir.  Bir  h a ld a   ki,  biri  digərinə  əks 
olanlar  həqiqidirlər,  o n d a   o  insan 
da.  triyerdir.  Bu  halda  da 
A naqsaqorda  alınan  nəticə  alınır:  «biitün  şeylər  birlikdədir», 
deməli,  heç  nə həqiqi  m övcud  deyil.  O na  görə  də,  görünür ki,  o n lar 
mövcud  olan  h a q q m d a   damşdıqlarını.  g ü m an  edərək  qeyri- 
mövcudluq  haqqında,  qeyri-mövcudluq,  yoxluq  haqqm da  qeyri- 
müəyyən  dam şırlar, 
sünki  qeyri-müəyyən  gerçəklikdə  deyil, 
im kanda  m övcuddur.  A ncaq   onlar  hər  şeyi  təsd iq  və  inkar  etm əyə 
məcburdurlar.  D o ğ ru d a n   da,  əgəı  hər  b ir  predm etin  inkarı  yol 
veriləndirsə,  hansısa  b a şq a   bir  predmctə  m əxsus  olm ayam n  inkarı 
isə  yol  verilməzdirsə,  o n d a   bu  cəforıgiyyatdan  b aşq a  bir  şey  deyil. 
Belə  ki,  məsələn,insan  haqq ın d a  doğrudan  d a   deyilsə  ki,  o  insan 
deyil,  onda  aydındır  ki,  onun  triyeı-  olm ası  və  ya  olmamasım  
söyləmək düzgün olard ı.  Əgər təsdiq düzgündürsə,  onda inkaıın d a 
düzgün  olması  zəruridir;  əgər  təsdiq  yolverilm əzdirsə,  onda  hər 
halda  [müvafiq]  in k a r  predınetir.  özüniin  in k arınd an  daha  yol- 
verilən  olacaq.  Əgər  b u n a   görə  də  hətta  b u   in k a r  yolveriləndirsə, 
onda o predm etin  triy er olm asm ın iııkarı  d a   yolveriləndir; əgər bu 
inkardırsa, onda həm  d ə   təsdiqdir.
Bu  müddəanı  söyləyənlər  üçün  bax  belə  nəticə  alınır,  bir  də  o 
nəticə  alınır  ki,  [hər  b ir  halda]  ya  təsdiq  ya  d a   inkar  etmək  zəruri 
deyil.  D oğrudan  d a,  birisinin  həm  insan  o ld uğu   həm  də  insan 
olmadığı  həqiqidirsə,  o n d a  aydındır ki,  o ııu n   insan olduğu və insan 
olm adığı  da  həqiqi  deyil,  çünki  iki  m üddəa  üçün  iki  inkar  vardır, 
əgər  göstərilən  m üddəa  iki  m üddəadan  ib arə t  ifadədirsə,  onda  bu 
m üddəaya əks olan in k a r da bir olacaq.
Sonra,  bütün  h a lla rd a   məsələ  ya  o n ların   dediyi  kimidir,  o n d a  
b ir  şey  həm  ağdır,  h əm   də  ağ  deyil,  həm   m övcuddur,  həm  də 
mövcud  deyil (bunu  b ü tü n   başqa təsdiqlər və  in k arlar haqqında  d a 
demək  olar,  ya  d a   məsələ  bütiın  h a lla rd a   belə  olmayıb  bəzi 
hallarda  belədir,  bəzi  h allard a  isə yox.  Ə gər  məsələ bütün hallarda 
belə  deyilsə,  onda  b u   cü r  yanaşm anın  d ü zgün  olmadığı  təsdiqlər 
və  inkarlara  da  m ünasibətdə  razılıcj  v a rd ır17;  əgər  bütün  hallarda
93

m əsələ  belədirsə,  onda  yenə  də  b ir  şeyə  m ünasibətdə  təsdiq 
yolveriləndirsə,  ona  m ünasibətdə  inkar  da  yolveriləndir  və  əksinə 
in k a r  yolveriləndirsə  təsd iq   də  yolveriləndir,  ya  da 
təsdiqin 
yolverilən  olduğuna  m ünasibətdə  doğrudan  da  inkar  yolverilən 
olsa  d a   inkar  edilənə  m ünasibətdə  həmişə 
təsdiq  m üm kün  və 
yolverilən deyil.  Əgər bu n a  yoi verilirsə,  onda hesab etmək  olar ki, 
m övcud  olmayan  nəsə  v a rd ır  və  bu  m üddəa  həqiqi  olardı;  əgər 
qeyri-varhq  həqiqi  və  ay d ın   bir  nəsədirsə,  onda  ona  əks  olan 
m ü d d əa  daha  aydın  m üddəa  olardı.  Əgər  inkarın  aid  olduğunu 
eynı  dərəcədə təsdiq emək  o larsa,  onda yenə də ya  təsdiq  və  inkarı 
ayırd ıq d a (məsələn,  bir şeyin  ağ  olduğunu və əksinə,  ağ  olmadığını 
təsdiq  etdikdə)  düzgün  danışm ış  ojurlar,  ya  da  yalan.  Əgər  təsdiq 
və  in k arı  bir-birindən  ay ırd ıqd a  düzgün  dam şm ırlarsa,  onda  bu 
h a ld a  onların heç biri18 ifad ə edilmir və o nda  heç bir şey baş vermiş 
o lm u r  (am m a  olm ayan bi'r şey  necə danışa və yeriyə  bilər?);  ond an  
başq a,  o  zaman,  məsələn,  öncə söylədiyimiz kimi  insan,  allah,  trier 
və  o n la ra  əks olanlar19 eyni  olardı  (gerçəkdən  də,  əgər biri  digərinə 
əks  olanların hər biri  h a q q m d a  eyni  m üddəa  irəli  sürülərsə,  on d a  o 
əksliklərdən biri digərindən  iheç nə ilə fərqlənməyəcək,  çünki əgər o 
fərqlənm iş  olsaydı,  onda  bu  fərq  [onun  üçün]  gerçək və yalnız  ona 
m əxsus20  olmuş  olardı).  Ancacı  eynilə  bu  nəticə,  əgər  təsdiq  və 
inkarı  bir-birindən  ayırdıqda  düzgün  danışm aq  mümkündürsə, 
o n d a   da  alınır;  ondan  b aşq a,  ham ının  həm  düz,  həm   də  yalan 
danışdığı  nəticəsi  də  alınır  və  bunu  təsdiq  edənin  özü  etiraf 
etm əlidir  ki,  düz  danışm ır.  Iıyni  zam anda  aydm dır  ki,  onunla 
m übahisə  əbəsdir:  axı  o  [müəyyən]  heç  nə  demir.  D oğrudan  da,  o 
nə  hə  deyir,  nə  də  yox,  həm   hə  deyir,  həm   də  yox,  son ra  yenə  də 
o n la n n   hər  ikisini  inkar  edir,  deyir  ki,  bu  nə  elədir,  nə  də  belə, 
çünki  başqa  cür  desə  m üəyyən  bir  nəticə  alınar.  Sonra,  əgər  təsdiq 
həqiqi  olduqda  inkar  yalan,  ınkar  həqiqi  olduqda  təsdiq  (iqrar) 
yalan  olsaydı  eyni  bir  şey  birlikdə  təsdiq  və  inkar  edildiyi  üçün 
düzgün  olmazdı.  A m m a  deyo  bilərlər  ki,  biz  bununla21  ilk 
başlanğıcdan sübut edilməli (to  keimenon) olanı təsdiq edirik.
Sonra,  məsələnin ya  bu  cür olduğunu,  ya da  bu cür olmadığını 
hesab  edən  yanılmırmı  və  b u   cür  olduğunu  da,  bu  cür  olmadığını 
d a  qəb ul  edən  düzgün  danışırm ı?  Əgər  o  düzgün  danışırsa,  onda 
şeylərin  təbiətinin  bu  cür  olduğunu  təsdiq  etməyin  nə  anlam ı  var? 
Ə gər  o   yalan  dam şırsa,  bırinci  baxışa  tərəf olan  isə  d ah a  düzgün22 
danışırsa,  onda  onun  üçün  nıəsələ  müəyyən  şəkil  alm ış  olur  və
94
demək olar ki,  (an )  bu həqiqidir və eyni  b ir zam anda həqiqi o lm aya 
bilməz:  axı  öncədən  biz  göstərdik  ki,  ey ni  bir şey  haqqında və  eyni 
zam anda  eyni  b ir  m üddəa  həm   d o ğ ru ,  həm   də  yalan  ola  bilm əz. 
Əgər  ham ı  eyni  q ay d ad a  yalan  və  d o ğ ru   danışırsa,  onda  b u n u n  
belə olduğunu h esab  edənə nəsə dernək və anlatm aq olmaz,  çünki o 
eyni  a n d a  hə  və  yox  deyir.  A m m a  əgər  on u n   heç  bir  rəyi  yoxdursa 
və  nəyisə  eyni  dərəcədə  həm   hesab  edir,  həm  də  hesab  etm irsə, 
onda  doğrudan  d a   onun  u şaq d an   fərq i  nədədir?  Bu  isə  özəlliklə 
ondan  aydın  o lu r  ki,əslində  heç  kim :  nə  başqaları,  nə  d ə  bu 
m üddəanı  irəli  sü rən   belə  baxışlara  söykənm irlər.  D o ğ ru d an   da, 
belə adam   nə ü çün  M eqara  getdiyirıi  təxəyyül  edib  evdə qalm ır  ora 
gedir? 
N ə  üçün  o,  səhər  tezdən  q u y u y a   və  ya  yarlığana  (əgər 
onların  y a n ın d a d ırsa )  atılm ır,  ora  düşm əyi  eyni  dərəcədə  pis  və 
yaxşı  hesab  etm əyərək   ehtiyatla  h ərəkət  edir?  Aydm dır  ki,  ora 
düşməyi  pis,  düşm əm əyi  isə  yaxşı  sayır.  A m m a  belədirsə,  o n d a   o 
insan  olan ı  insan,  insan olm ayanı  i;;ə  insan  olm ayan varlıqlar kimi 
qəbul  etm əlidir21,  acını  acı,  şirini  şirin  saym alıdır.  Axı  o  [məsələn], 
su  içm əyin  y a x u d   kiminləsə  görüşm əyin  yaxşı  olduğunu  hesaba 
aldıqdan   so n ra  o n la rı  axtardıqda  hər  şeyi  eyni  dərəcədə,  eyni  cür 
qəbul  etm ir,  h a lb u k i  əgər  eyni  bxr  varlıq  eyni  dəıəcədə  həm  
insandır,  həm   də  insan  deyilsə  -   o  h ər  şeyi  eyni  saymalıdır.  A m m a 
deyildiyi  kimi,  h ə r  bir  insan  bir  şcydən  çəkinirsə,  digərindən 
çəkinm ir.  O d u r  ki,  hamı  nəyin  yaxşı,  nəyin  pis  olduğunu  tam  
m üəyyənliklə (haplö s) qəbul edir.  Ə gər insanlar bunu bilik əsasm da 
deyil, 
yalm z 
rəy  
əsasında 
qəbul 
edirlərsə, 
o n d a  xəstəyə 
sağlam lığına  sağ lam   adam dan  d ah a  çox  qayğı  göstərməsi  lazım  
olduğu  kim i  rəy  əsasında  hərəkət  edən  ad am lar  üçün  də  həqiqətin 
qayğısına  d a h a   çox   qalm aq  zərurətdir,  çünki  yalnız rəyi  olan a d a m  
biliyi o lan  a d a m la   müqayisədə həqiqətə sağlam  yanaşa  bilməz.
S onra,  qoy  hoı  şey  istədiyi  qəclər  «belə  olsun  [həm  də]  belə 
olmasın» yenə  də  «çox» və ya «az»  şeylərin  təbiətindədir;  d o ğ rud an 
da,  biz  «ikini»  və  «üçü»  eyni  bir  ciit  ədəd  adlandıra  bilm ərik  və 
döıdü  beş  yerinə  və  dördü  min  yerinə  qəbul  edənlər  eyni  dərəcədə 
yanılmırlar.  Ə g ər  o n la r  eyni  dərəcədə  yanılm ırlarsa,  o n d a aydındır 
ki,  biri  az  yanılır,  deməli,  az  yanılan  d a h a   haqhdır.  Əgər  yuxarı 
dərəcə  yax ın d ırsa24, 
onda  d ah a  həqiqi  olanm   yaxmlaşdığı  bir 
həqiqi  m övcud  olm alıdır.  Əgər  bu   da  yoxdursa,  onda  hər  h a ld a  
daha  düzgün  və  həqiqi  bir  şey  vardıır  və  hesab  etm ək  olar  ki,  biz
95

duşuncənin  kömiəyilə  bir  şeyi  müəyyənləşdirməyə  əngəl  olan  b ir 
tərəflı təlimdən azad olmuşuq.
Bcşinci fəsil
Protaqorun  da  təlimi  findicə  araşdırdığım ız]  bu  rəydən  doğur 
yə  onlann  hər  ikisi  mütləq  eyni  dərəcədə  doğru  yaxud  yalan 
olmalıdır.  H əqıqətən,  əgər  güman  və  təsəvvür  edilənlərin  hamısı 
tıəqıqətdırsə,  o n la n n   hamısı  eyni  b ir  vaxtda  həqiqi  də,  yalan  d a 1 
oJmalıdır. Axı çox adam da  bir-birinə əks baxışlar olur və bu zam an 
onlar  hesab  edirlər  ki,  o n la rk   eyni  rəydə  olm ayanJar  yanılırlar- 
belə  kı,  eynı  bır  şey  həm  olm ahdır,  həm   də  olm am alıdır.  Əgər 
belədırsə,  onda  bütün  rəylərin  həqiqi  olması  zəruridir,  çünki 
yanıJanlarm  və  düzgün  dam şan lan n   rəyləri  bir-birinə  əksdir;  əgər 
movcud olan şeylə məsələ bu cürdürsə, o nda ham ı düzgün d an’ışır.
BeJəlıklə,  aydındır  ki,  bu  təlimlərin  hər  ikisi  eyni  bir  fıkir 
tərzındən  irəli  gəlir.  Lakıin  onların  hamısı  ilə  eyni  müzakirə 
aparm aq  olmaz:  bəzilərini  inandırm aq,  bəzilərini  isə  kənarlaşdır- 
m aq  [sozlə]  lazımdır.  Gerçəkdən,  əgər  birisi  şübhə  sayəsində  belə 
rəyə  gəlırsə,  bilməzliyi  müalicə  etm ək  asandır  (çünki  onlarm  
sozlərınə  yox  fıkirlərinə  etiraz  etm ək  lazımdır).  A ncaq  kim   ki, 
yalmz danışm aq xatirinə belə danışırsa,  onda ona qarşı  tək  vasitə -  
onun  nıtqımn  yalnız  səslərdən  və  sözlərdən  ibarət  olduğunu 
gostərməklə  ıfşa  edilməsidir.  O   kəsdə  ki,  bu  rəy  şübhə3  sayəsində 
yaranmışdır,  deməli,  onu  bu  rəyə  hiss  ilə  qavram lan  predm etin 
T r w  
i ' SI  gətirmişdir.  Belə adam lar  düşünürlər ki,  ziddiyyət  və 
əkslıklər bir aray a  sığa  bilər;  çiinki  o n lar  görürlər ki,  əksliklər eyni 
bır  şeydən  baş  verir;  əgər  beləliklə  qeyri-varhq  y a ıa n a   bilməzsə, 
onda  şey öncədən  eyni  dəracədə hər  iki  əkslikdən  ibarət  olmuşdur; 
A naksaqorun  d a  söylədiyi  kimi  hər  şey  hər  şeylə4  qarışmışdır; 
iJem okrıt  də  belə  düşünürdü:  təsdiq  edirdi  ki,  boşluq  və  doluluq 
hər bır hıssəcikdə5 eyni dərjcədədir,  ancaq  onun sözündə o da qeyd 
oJunur  kı  o n lard an   biri  (doluhıq  -   T.A.)  digəri  (boşluq  -   T.A.)  isə 
qeyrı-varlıqdır.  Dem əli,  belə  m ülahizələr  əsasında  baxışa  gələnlərə 
ız  deyərık  ki,  o n lar  bir  m ənada  haqlıdırlar,  bir  anlam da  isə 
yanılırlar.  Iş  o n d a d ır  ki,  varhq  h aqqında  iki  anlam da  danışırlar, 
var ığın  qeyrı-varhqdan  yaranrnasının  mümkünlüyü  anlam ında  və 
unun  mümkünsüzlüyü anlam uıda;  və  deyirlər ki,  eyni  bir şey  həm 
varlıq həm  də qeyri-varlıq  ola bilər,  ancaq  eyni bir m ünasibətdə  bu
96
m üm kün  deyil.  D oğıudan  d a ,  im kanda  eyni  bir  şey  fhər  iki] 
əksliklə  birlikdə  ola  bilər,  gerçəklikdə  isə  yox.  O n d an  b a şq a   d a  bu 
insanlardan  biz  tələb  edirik  ki,  üm umiyyətlə,  nə hərəkətə,  nə  məhv 
olm aya,  nə  də  yararıışa  m əxsus  olm ayan  başqa  bir  m ahiyyətin  də 
olduğunu qəbul etsinlər.
H abelə,  fbütün]  təsəvvürlərin  həqiqi  olduğu  fikrinə  də  bəzi 
adam ları 
hissi 
qavram lan 
predm etlərin 
gözdən 
keçirilməsi 
gətirm işdir.  O nlar  hesab  ed irlər  ki,  həqiqət  h a q q ın d a   m ühakim ə 
yürütm ək  az  yaxud  çox  saylı  insanlarm   [rəyinə]  söykənməklə 
olmaz:  eyni bir şey bir a d am a şirin ,  başqasm a isə acı gələ bilər, belə 
ki,  əgər  h a m ı  xəstə  yaxud  dəli,  iki  və  ya  üç  nəfər  isə  sağlam   və  ya 
sağlam  düşüncəli  olsaydı,  o n d a   o  iki-üç  nəfər  xəstə  və  dəli  olardı 
qalanları  isə yox.
O n d a n   b aşq a,  onlar  deyirlər  ki,  bütün  başqa  h ey v anlarda  eyni 
bir  ş e y h a q q ın d a   olan  təsəvvür  bizdə  və  hətta  a y rıca  bir  insan 
hisslərlə  q a v ra d ıq d a   ondan  y a ra n a n   təsəvvürə  əksdir-eyni  bir  şey 
in sand a  həm işə  eyni  görünm ür.  Belə  ki,  bu  təsəvvüıiərdən  hansm ın 
həqiqi,  h a n sın ın   yalan  olduğu  aydın  deyil,  çünki  o n la rd a n   biri 
dig əıiərin d ən   çox  həqiqi  olm ay ıb   hamısı  eyni  dərəcədə  həqiqidir. 
O du r  ki,  D e m o k rit  də  təsdiq  e d ir  ki,  ya  heç  nə  həqiqi  deyil,  ya  da 
hər h a ld a   həqiqi  olan  bizə bəlli deyil.
Ü m um iyyətlə, 
isə 
o n la r 
düşüncəni 
hissi 
qavrayışla 
eyniləşdirdiklərindən,  hissi  qav ray ışı  isə  dəyişkən  saydıqlarından 
hissi  o la n la rın   ham ısım  həqiqət elan etməli olurlar.  B u n u n  əsasında 
da  E m p e d o k l,  D em okrit  və  a z   qala  bütün  digər  fılosoflar  belə 
baxışlara  yuvarlınrrnşlar.  G erçək d ən   Em pedokl  d a  təsdiq  edir  ki, 
bizim d u ru m u m u zu rı dəyişm əsilə düşüncəmiz də dəyişilir.
İn s a n d a  ağıl  dünyaya uyğ u n  idrakla böyüyür6.
B a şq a  b ir yerdə isə o deyir:
O n la r d a   başq alaşd ıq ların d an ,
F ik irləri  də yeniləşir hor z a m a n 7...
P a rm e n id  də  bu cür danışır:
H ə r in sa n d a  çevik əzaJar birləşdiyi kimi 
İn san  ağlı d a onun   kimi:
İn sa n la rd a -h am ıd a  vo hər kəsdə eynidir düşünən  - 
Ə slində təbiət əzalarıdır,  çü n k i fıkri böyükdür8.
A n a k sa q o ru n   bəzi  d o stla rın a   söylədiyi  kəlam ında  deyilir  ki, 
onlar  şeyləri  necə  qəbul  etsələr  şeylər  onlar  üçün  o  cü r  də  olacaq.
97

H om erin  də  bu   rəydə  olduğu  təsdiq  edilir:  onun  təsəvvüründə 
zərbədən  k a r  olmuş  H ek to rd a  «fikirlər  başqa  cürdür»,  deməli, 
dəlilər  düşünürlər,  ancaq  b aşq a  cür.  Beləliklə,  aydın  olur  ki,  əgər 
onların  hər  ikisi  təfəkkürdürsə,  o n d a   belə  çıxır  ki,  şelər  eyni  bir 
zam anda  bu   və  başqa  d uru m d a  olurlar.  Ən  böyük  çətinlik  də 
buradan  irəli  gəlir:  əgər  əldə  edilməsi  m ümkün  olan  həqiqəti  artıq 
dərəcədə  görən  insanlar  (axı  o n lar  həqiqəti  d ah a  çox  axtarır  və 
daha  çox  sevirlər)  belə  rəydədirlərsə  və  o n la n   həqiqətlə  bağlı 
söyləyirlərsə,  onda  fəlsəfə  ilə  yenicə  məşğul  olm ağa  başlayan 
gerçəkdən  də  necə  ruh dan   düşməsin?  Axı  belə  duı um da  həqiqət 
axtarm aq -  əldə olunmaz bir şeyin  arxasm ca qaçm ağa bənzər.
O nların  belə  rəyə  gəlm əsinin  səbəbi  ondadır  ki,  varlığa 
m ünasibətdə  həqiqəti 
ay dınlaşdıraıkən,  o nlar  yalnız  hissi 
qavranılam   varlıq  saymışlar;  h albuki,  təbiətcə  hissi  qarvnahan 
əhəmiyyətli 
dərəcədə 
də 
qeyri-m üəyyəndir 
və 
yuxanda 
söylədiyimiz10 kim i mövcud  olur;  o n a   görə də o n lar həqiqətəbənzər 
danışsalar  d a   haqlı  deyillər  (çünki  belə  danışm aq  Epixarm ın 
K senofona  q arşı  dam şm asm dan  çox  m ünasibdir11).  O ndan  başqa, 
onlar  bütün  təbiətin  hərəkətdə  o ld u ğu n u   görjırək  və  dəyişilənə  aid 
heç  bir həqiqətin  olmadığını  hesab  edərək  təsdiq  etməyə  başladılar 
ki,  bütün yönlərdən dəyişilən  h aq q ın d a  düzgün  dam şm aq mümkün 
deyil.  Bu  m ülahizənin  əsasında  da  y a d a   saldığımız  rəylərdən  daha 
birtərəfli  rəy  -   özünü  H eraklitin  davam çılaıı  sayanlaıın  rəyi  irəli 
gəlmişdir;  on ların  arasında  son  nəticədə  H eraklitin  axar  çaya  iki 
dəfə  girmək  olm az  deyiminə  irad  tu ta ra q   heç  bir  dəfə  də  girmək 
olmaz deyən K ratil də vardır.
Biz  isə  b u   mühakiməyə  qarşı  olub  deyirik  ki,  dəyişilən 
dəyişikliyə  m əruz  qalana  qədər  gerçəkdən  bu  insanlara  onu  qeyri- 
mövcud  saym aq  üçün  müəyyən  əsas  verir,  lakin  hər  halda  bu 
mübahisəlidir;  doğrudan  da,  nəsə  itirən  itiriləndən  [hələ]  nəsə 
saxlayır və y aranand an   nəsə  artıq   olm alıdır.  Ümumiyyətlə,  əgər bir 
şey məhv olursa,  ondan  nəsə qalm alıdır,  nəsə yarandıqda isə nədən 
yaranıbsa  o  mövcud  olm alıdır  və  o  nə  ilə  yaradılıbsa  o  da 
sonsuzluğa  gedə  bilməz12.  A ncaq  b u n u n la  yanaşı  göstərə bilərik  ki, 
kəmiyyətdə  dəyişiklik  və  keyfiyyətdə  dəyişıklik13  eyni  deyil. 
Kəmiyyətcə  şeylər daimi  olm asa  da,  biz  onların  hamısını  form alan 
üzrə  dərk  edirik.  O ndan  başqa,  bu  baxış  üzərində  d ayanan lar14  o 
cəhətdən irad a layiqdirlər ki,  o n lar hissi  qavranılan  şeylər arasında 
çox  az  şeylərlə  məsələnin  təsvir  ed ilən 15  kimi  olduğunu  hətta
98
görsələr  də  bunu  bütün  d ü n yaya  aid  ediıiər.  O na  görə  ki,  hisslərlə 
q a ra n ıla n   aləmin  yalnız  bizi  əhatə  edən  sahəsi  d a im   məhv  olm a  və 
y a ra n m a   halında  olur;  a m m a   bu  sahə,  dem ək  o lar  ki,  bütün 
d ü n y a n ın  cüzi  bir hissəsidir,  deməli  o,  [əbədi]  şeylər  nam inə bu cüzi 
sah ən i  bəraətlondiımək,  b u   cüzi  sahəyə  görə  [əbədi]  şeyləıi 
m ü h ak im ə etm əkdəıı16 d a h a   ədalətli  olardı.  O n d an   başqa,  aydındır 
ki,  biz  bu  insanlara  artıq   əvvəl  söylədiyimizi  xatııiadırıq,  yəni 
o n la ra   izah  edib  in an d ırm aq   lazım dır  ki,  hərəkətsiz  bir  mahiyyət 
(physis)  mövcuddur.  L akin  onların  şeylər  eyni  z a m an d a  mövcud 
o lu r  və  mövcud  olm ur  m üddəasından  belə  çıxır  ki,  hər  şey 
h ərəkətd ən  çox  sükunətdə  o lu r;  doğrudan  da  [əgər  b u   m üddəadan 
çıxış  edilərsə],  onda  heç  nə  n ə   üçünsə  dəyişilməz:  axı  bu  halda  hər 
şey h ə r  şeydə mövcud olur.
H əq iq ə tə  gəlincə,  bütün  təsəvvür  edilənlərin  ham ısının  həqiqət 
o lm a d ığ ım   sayaraq,  ilk  öncə  deyirik  ki,  q avran ıla  bilənin  ayrı-ayrı 
hiss  üzvləri  ilə  qavranılm ası,  əlbəttə  aldadıcı  deyildir,  ancaq 
tə s ə v v ü r17  qavrayışın  eyni  deyildir.  Sonra,  təəccübə  layiqdir  ki,  bu 
filo so fla r  düşünmürlər ki,  şeylərin  kəmiyyət  ölçüsü  və  rəngi  onların 
u z a q d a n   yaxud  yaxından  təsəvvür etdikləri  kim idir və onlar sağlam 
y a x u d   xəstə  göı-ündükləri  k im idirlər  yaxud  cism in  ağuiığı  zəif  və 
güclü  a d a m lar  üçün  eynidir  və  ya  yatan  ad am ın   təsəvvürii  yoxsa 
o y a q   ad am ın   təsəvvürü  h əqiqidir.  O nların  belə  düşünmədikləri 
bəllid ir,  çünki  kiməsə  gecə  elə  gəlsə  ki,  o  L iviyada  olduğu  halda 
A fın a d a d ır  o  adam   O d e o n a ’8  getməyəcək.  O n d a ıı  başqa  da, 
gələcəyə  m ünasibətdə,  P la to n u n 19  söylədiyi  kimi,  əlbəttə,  məsələn, 
xəstən in   sağalacağı  h a q q ın d a   həkim   rəyi  və  m əlum atsız  adam ın 
rəyi  b ir   olm ayacaq.  Sonra,  hissi  qavrayışlar a ra sın d a   predm etin  bu 
hissləri  üçün  yad  olan  q av ray ış,  başqa  cür  deyilərsə,  onun  qarışıq 
hisslər  predm etini  q av ram ası  və  öz  predm etini  qavram ası  eyni 
deyil:  rəngi dad bilm ə yox  g ö rm ə həll  edir qid anın  dadını  isə görmə 
hissi  deyil  dad  bilmə  hissi  m üəyyən  edir;  am m a  b u   hisslərdən  heç 
biri  heç vaxt eyni  bir z a m a n d a   eyni  bir predm etin  b u  cür olduğunu 
və  h əm   də  bu  cür  olm adığını  təsdiq  etınir.  B undan  başqa, 
predm etin   xassəsinə  m ü n asib ətd ə  yox,  yalmz  hissin  daşıyıcısına 
m ünasibətdə  [hiss  adlanır].  M ə n   nəzərdə  tu tu ra m   k i,  məsələn,  eyni 
şərab  və ya onu qəbul  edən  şəxs  dəyişilərsə şirin  d ə ,  turş  da  görünə 
bilər;  am m a  şirin  necə  v arsa  qaldığı  m üddətdə  heç  vaxt  dəyişilmir 
və  o n u n   haqqında  düzgün  d e y ilir  ki,  şirin  həm işə  şirin   olaraq  qalır 
və  heç  vaxt  dəyişilib  acı  o lm u r.  L akin  bu   h əqiqəti  və  zərurəti20  bu
99

təlim lərin  hamısı  rədd  edir:  O n la r  üçün  heç  nəyin  m ahiyyəti 
olm adığı kimi,  heç nə də zəruri  olm ur:  axı zəruri olanla məsələ həm  
o  cür,  həm   də  bu  cür  ola  bilm əz,  o d u r  ki,  əgər  nəsə  zəruri  olaraq 
mövcud  olursa,  onda  o  bu  cür  ola  [onunla  bərabər]  bu  cür olm aya 
bilməz.
Üm um iyyətlə  əgər  yalnız  hissi  qavranılan  mövcud  olsaydı, 
onda canlı varlıqlar olm asaydı  heç  nə olmazdı,  çünki o zam an hissi 
qavrayış  olmazdı.  Bu  h ald a  hissi  qavranılan  xassəlorın  və  hissi 
qavrayışların  ola  bilməməsi  fikri  d o ğ ru d u r  (çünki  hissi  qavranılan 
xassələr  və  hissi  qavrayışlar  qavrayanm   durum larıdır),  ancaq 
qavrayışm   özü  olmasa  d a  hissi  qavrayış  y aradan  predm etlərin 
m övcud  olm am ası  -   m üm kün  olm azdı.  Axı  hissi  qavrayış,  əlbəttə 
ki,  özü-özünü  qavram ır,  qav rayışla  yanaşı  isə  ona  m ünasibətdə 
birinci  o lan   nəsə  də  vardır,  çünki  təbiətdə  hərəkət  etdiıən  hərəkət 
etdiriləndən  birincidir  və  o n ların   bir-biri  ilə  əlaqələndirilməsi 
məsələni dəyişdirmir.