DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI ağlına, bacarığına və igidliyinə görə öz yanında yer verən Bayan-
dır xanın əksinə olaraq, o, böyür-başındakı kütbeyinlərin təkidi
ilə “evinin talanması”nı Dış oğuz bəyləri olmayan vaxtda keçirir.
Doğrudur, boyda Qazanın bir dəfə də olsun xan kimi təqdiminə
rast gəlmirik. Əksinə, talanma adəti təsvir olunan epizodlarda o,
heç bəy kimi də təqdim edilmir, sadəcə, Qazan adıyla hadisələrin
mərkəzində durur. Xanlar xanı Bayandır isə heç bir boyda «xan-
sız» nəzərə çatdırılmır. Ola bilsin ki, hələ Qalın oğuz elinin qu-
rultayında onun varisliyi (Bayandır xanın oğlu olmadığına görə el
ağsaqqallarının razılığı ilə hakimiyyətə kürəkəni keçə bilərdi) –
xanlığı təsdiqlənməmişdi. Ona görə də «doqquz tayfanın başçısı»
Alp Aruzun da iştahından hakimiyyəti ələ almaq keçirdi. Əvvəlki
boylara görə, bu vəzifəni tutmağa daha çox Qazanın mənəvi haq-
qı çatır. Ona görə ki, Bayandır xanın yeganə övladı – varisi Bur-
la xatunla ailə qurmuşdu, döyüş uğurları ilə də bütün bəylərdən
seçilmişdi. Lakin oğuzlarda hakimiyyətin atadan oğula, yaxud
qıza keçməsi şərti xarakter daşıyırdı. Əsas o idi ki, varis övlad
qabiliyyəti, ədaləti və ağlı ilə həmin vəzifəni tutmağa layiq ol-
sun. Qazan özü də bunu yaxşı bilirdi. Bu səbəbdən də boyların
birində oğlunun yetkinlik yaşına çatmasına baxmayaraq, şücaət
göstərməməsindən bərk narahatçılıq keçirirdi: «Sabahkı gün vaxt
gələr, mən ölüb sən qalanda taxt-tacımı birdən sənə verməzlər,-
deyə sonumu andım, oğul! - deyirdi». (Kitabi-Dədə Qorqud, s.
167).
Bütün bunlar onun sərkərdəliyindən irəli gəlirdi. Qazan bəy,
ilk növbədə, döyüşçü – düşmən başı kəsən, yağı qanı tökən, qa-
lalar alan strateq idi. O, düşməni yerdən qalxan tozdan tanıyırdı.
Lakin dövlət idarəçiliyində döyüş meydanlarında olduğu qədər
usta deyildi.
İkincisi, sual doğur: İç oğuza «talanda iştirak etmədikləri»
üçün Dış oğuz dönük çıxanda Dədə Qorqud hardaydı? Oğuzun ən
