D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 2,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ORXON-YENİSEY ABİDƏLƏRİNİN LÜĞƏT
TƏRKİBİNDƏ KÖMƏKÇİ NİTQ HİSSƏLƏRİ (Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi ilə müqayisədə) 197 Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya rixi Orxon və Yenisey abidələrinin yaranma dövrünə və ondan hətta çox-çox əvvəllərə gedib çıxır. Bunların çoxunu biz bu gün Orxon və Yenisey çayları hövzəsində yayılan minlərlə qayaüs- tü abidələrin üzərində yazılan əski türk yazılarından da oxuyub aydınlaşdırırıq. Bu abidələr Orxon və Yenisey çayları ətrafında tapılmış daşlar üzərindəki yazılar olduğundan bu cür də adlanır. Bir çox tədqiqatçılar bu yazıları Skandinaviya, runik yazılarına oxşadığına görə bu qəbildən olan kitabələri ümumiləşmiş hal- da “türk-runik yazıları” adlandırmışlar. Qədim türk-runik yazı- ları əsasən V əsrdən VII əsrə qədərki türk qəbilələrinin dili ilə əlaqədardır. Buna görə də təxminən bu əsrlərdə türk dillərinin nə kimi xüsusiyyətə malik olduğunu aydinlaşdırmaq üçün bu ya- zılardan ən mötəbər mənbələr kimi istifadə edilir. Yenisey çayı ətrafindakı Talas və Suci adlı xırda çaylardan kənarda tapılmış olan və bu çayların adı ilə Talas Suci kitabələri adlanan yazılar daha çox V -VI əsrlərin dil xüsusiyyətini əks etdirir. Digər daha böyük kitabələr Orxon çayı ətrafinda tapıldığına görə ümumi şəkildə Orxon kitabələri adlanır və bunlar daha çox VII- VIII əsrlərin türk dili xüsusiyyətlərini əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən bu kitabələr məzmunu ilə əlaqədar olaraq bu və ya digər şəxsiyyətin adı ilə adlanır. Məsələn: “Tonyukuk” kitabəsi Tonyu- kuk adlanan şəxsin qəbri üzərində olan kitabədir. Digər daha bö- yük bir kitabə “Kültikin” kitabəsi adlanır. Bu da 732-ci ildə ölmüş bir şahzadənin və ya xanzadənin qəbirdaşı üzərində yazılmış bir kitabədir. Yazı etibarı ilə bunlar əsasən eyni quruluşlu olsalar da dil etibarı ila tamamilə eyni dil abidəsi hesab etmək doğru olmaz. Burada biz bir çox alimlərimizin üzərində tədqiqat işləri apardığı Orxon Yenisey abidələrinin lüğət tərkibindən və lüğət tərkibində olan köməkçi nitq hissələrinin Müasir Azərbaycan di- linin lüğət tərkibi ilə müqayisəsi elmi tədqiqata cəlb olunmuşdur. Orxon-Yenisey abidələrinin dilində olan köməkçi nitq hissələri |