DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI 6.Orta Asiya abidələri, keramika və metal pullar üzərində
olan yazılardır
7.Şərqi Avropa (o cümlədən, Şimali Qafqaz) çöllərində
peçeneqlərə aid edilən yazılar.
Göründüyü kimi, məzmunu zəngin olsa da, Orxon Yenisey
yazılı abidələri daha çox iki adla tanınır: Orxon abidələri və Yeni-
sey abidələri. Orxon abidələrinə Kül Tigin, Bilgə Xaqan, Ongin,
Tonyukuk, Küli Çor, Moyun Çor, İhe-Ashet, Hoytu-Təmir (bu
abidəyə I-IX olmaqla on abidə daxildir), Süci və Üçüncü Orxon
abidələri daxildir.
Yenisey abidələri isə sayca 150-yə qədər (7. 12) olsa da,
həcmcə kiçikdir, bir sətirdən – on-on beş sətirədək mətnləri
əhatə edir. Hərflər pozulduğundan, bəzilərində fikir aydın olun-
mur. Əsasən qayaüstü və qəbirüstü məzmunca kiçik həcmli
epitafilərdir [7. 12], yəni, məzarüstü yazılardır. Bunlar Yenisey
çayı hövzəsində, Tuvada və Krasnoyarsk diyarının müxtəlif
yerlərində tapılmışdır. Nisbətən anlaşıqlı mətnləri olanlar I-XI
Çaxöl, I-IV Barluk, I-II Altın göl, I-II Kızıl-Çira, I-II Qara Bulun,
eləcə də Uyuk Tarlık, Uyuk-Arxan, Uyuk-Turan, Ottuk-taş, Beq-
re, Eleges, Ak-yus, Qara-yus abidələri kimi çoxlu müxtəlif adlar-
da rast gəlinir. Qeyd edək ki, Orxon-Yenisey abidələri içərisində
II Göytürk imperatorluğunun (680-744) məşhur simalarının, xa-
qanlarının, məşhur sərkərdələrinin bəngüdaşlarından Kül Tiginin
(732-ci il), Bilgə xaqanın (735-ci il) və Tonyukukun (716-cı il)
şərəfinə abidələrin, həmçinin Ongin abidəsinin (731-ci il) elmi
dəyəri daha böyükdür. Çünki məhz bu abidələr informasiya bol-
luqlarına, tarixi hadisələri əks etdirdiklərinə və dövrünə güzgü tut-
duğuna, həmçinin ən əsası türkün dəyərlərini, milli təfəkkürünü,
mənəvi aləmini özündə əks etdirdiklərinə görə digər abidələrdən
fərqlənirlər.
Burada konkret illəri göstərilən informasiyalardakı fikirlərin,
