D. I. Mendeleyev gidratlanish nazariyasi

D.I.MENDELEYEV GIDRATLANISH NAZARIYASI
REJA

1. 
   Gidratlanish haqida umumiy tushuncha
   
2. 
   Ionlarning gidratlanishi
   
3. 
   Degidratlanish
   

Mendeleevning gidratlanish nazariyasi

Ayrim moddalar bilan solishtirganda, eritmalar tuzilish jihatidan murakkabroqdir. Erigan moddaning suv bilan kimyoviy o’zaro ta’siri gidrat deb ataladigan birikmalar hosil bo’lishiga olib keladi. Ularning formulalari “” belgisi bilan bog’langan erigan va suv formulalari yordamida ifodalanadi. Eritmalarning gidratlanish nazariyasini rus olimi D.I.Mendeleyev taklif qilgan. Gidratatsiya- erigan moddaning suv bilan o’zaro ta’siri jarayoni. Kristalli gidratlar- suv molekulalarini o’z ichiga olgan kristallar; kristalli gidratlar tarkibidagi suv – kristallanish. Ko’pincha eritma suyuq moddani, masalan, suvdagi tuz yoki spirtli eritmani (yoki hatto oltin eritmasi) anglatadi. Erish – modda molekulalarining bir fazadan ikkinchi fazaga o’tishi ( erigan holat). Bu erituvchi va erigan moddaning atomlari (molekulalari) ning o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi va qattiq moddalarning erishi paytida entropiyaning ko’payishi va gazlarning erishi paytida uning kamayishi bilan kechadi. Eritish vaqtida interfeys yo’qoladi, eritmaning ko’plab fizik xususiyatlari (masalan, zichlik, yopishqoqlik, ba’zan rang va boshqalar) o’zgaradi. Erituvchi va erigan moddaning kimyoviy o’zaro ta’siri natijasida kimyoviy xossalari ham keskin o’zgaradi – masalan, vodorod xlorid gazi suvda eriganida suyuq xlorid kislotasi hosil bo’ladi.
Eruvchanligi harorat oshishi bilan ortib boradigan kristalli moddalar eriganida, eritma kristall modda va erituvchidan alohida olingan ichki energiyaga ega bo’lganligi sababli eritma soviydi. Masalan, shakar erigan qaynoq suv juda soviydi.
Taniqli rus kimyogari A. Kablukov elektrolitik dissotsilanishni
D. I. Mendeleyevning eritmalarning kimyoviy nazariyasi yordamisiz
tushuntirib boimasligini ko‘rsatdi. Ma’lumki, D. I. Mendeleyev erigan
modda erituvchi bilan o’zaro ta’sirlashganida kimyoviy birikmalar
hosil boiishini tajriba yoii bilan asoslab bergan edi. Haqiqatan ham,
erish jarayonida erigan moddaning suv bilan kimyoviy o‘zaro ta’siri
sodir boiadi, buning natijasida gidratlar hosil boiib, so’ngra ular
ionlarga dissotsilanadi (5.6- rasmga q.). Bu ionlar suv molekulalari
bilan bogiangan, ya’ni gidratlangan boiadi. I. A. Kablukov suvdagi
eritmada faqat gidratlangan ionlar boiadi, deb taxmin qilgan edi.


Hozirgi vaqtda bu tasawur umum tomonidan e’tirof etilgan.

Shunday qilib, ionlarning gidratlanishi («umumiy holda
solvatlanish») — dissotsilanishning asosiy sababidir. Gidratlanish
ionlarning qayta birikishini (assotsilanishini) ham qisman qiyin-
lashtiradi.

Gidratlangan ionlar tarkibidagi suv molekulalarining soni
o’zgarmas va o‘zgaruvchan boiishi mumkin. Bir molekula suvni
tutib turadigan vodorod H+ o’zgarmas tarkibli gidrat hosil qiladi— bu gidratlangan proton H+(H20). Ilrmy adabiyotda u H30+(yoki OH3) formula bilan tasvirlanadi va gidroksoniy ioni deyiladi.

Shuni yodda tutish kerakki, eritmalarda H+ ion boimaydi,
balki H30+ ion boiadi, uni ba’zan soddalashtirib, shartli ravishda
H+ simvoli bilan belgilanadi.
Degidratlanish (de va gidratlanish) — anorganik yoki organik moddalardan suv ajralishi. 1) kimyoda — Degidratlanish termik jarayonda koʻpincha katalizatorlar (konsentrlangan sulfat, fosfat kislotalar, alyuminiy-oksid va b.) ishtirokida sodir boʻladi. Efirlar, kislota angidridlari, olefinlar va b. Moddalar olishda qoʻllaniladi; 2) geologiyada — Degidratlanish yerpoʻstidakengtarqalgan jarayon boʻlib, foydali qazilmalarning hosil boʻlishida katta ahami-yatga ega. Mas, opal mineralining suvsizlanishidan xalsedon va kvars mine-rallari hosil boʻladi. Ular xalq xoʻjaligida keng qoʻllaniladi. Organizmda ham degidratlanish jarayoni boʻlib turadi, ular fer-mentlar ishtirokida roʻy beradi.