D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

Fluktatsiyalar
- energiyaning, zichlikning va u bilan bog’liq bo’lgan boshqa 
kattaliklaming tasodifiy o’zgarishlari – hamma vaqt mavjud bo’ladi. Biroq fazaviy 
o’tishda uzoqroqda ularjuda kichik hajmlarda yuzaga keladi va shu zahotiyoq 
yo’qolib ketadi. Moddaning bosimi va temperaturasi kritik qiymatlarga yaqin 
bo’lganida esa fluktuatsiya bilan qamrab olingan hajmida yangi faza hosil bo’lishi 
mumkin. Birinchi va ikkinchi tur fazaviy o’tishlar orasidagi farq shundan iboratki, 
o’tish nuqtasi yaqinida fluktuatsiyalar turlicha rivojlanishi mumkin. 
Birinchi tur o’tishda yangi fazaning eski faza ichida markazlar tarzida 
yuzaga kelishini yuqorida gapirib o’tdik. Ularning paydo bo’lishiga sabab, 
energiya va zichlikning tasodifiy fluktuatsiyalaridir. O’tish nuqtasiga yaqinlashgan 
sari yangi fazaga sabab bo’ladigan fluktuatsiyalar tez-tez bo’lib turadi, garchi har 
bir fluktuatsiya juda kichik hajmda ro’y bersa ham, ularning hammasi bir bo’lib, 
agar ularning hosil bo’lishi joylarida kondensatsiya markazi bo’lsa, yangi fazaning 
makroskopiya markazi paydo bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin. 
Ikkinchi tur fazaviy o’tishlar holida vaziyat ancha murakkabroq bo’ladi. 
Yangi faza birdaniga butun hajmda paydo bo’lgani sababli odatda mikroskopik 
fluktuatsiyalar o’z-o’zicha fazaviy o’tishga olib kela olmaydi. Ularning xarakteri 
ancha o’zgaradi. Kritik temperaturaga yaqinlashgani sari yangi fazaga o’tishni 
“tayyorlayotgan”
fluktuatsiyalar tobora moddaning katta qismini qamrab oladi va 
nihoyat, o’tish nuqtasida cheksiz bo’lib qoladi, ya’ni butun hajmda ro’y beradi. 
O’tish nuqtasidan pastda, yangi faza qaror topganidan so’ng, ular yana 
qaytadan so’na boshlaydi va yana asta-sekin qisqa ta’sirli hamda qisqa muddatli 
bo’lib qoladi. Ikkinchi tur fazaviy o’tishi hamma vaqt sistemaning simmetriyasi 
o’zgarishi bilan bog’liq bo’ladi: yangi fazada yo dastlab bo’lmagan tartib yuzaga 
keladi (masalan, ferromagnit holatga o’tishda alohida zarralarning magnit momenti 
tartibga tushadi), yo avval mavjud bo’lgan tartib o’zgaradi (kristall strukturaning 
o’zgarishi tufayli bo’ladigan o’tishlarda). Bunday yangi tartib fazaviy o’tish 
yaqinidagi fluktuatsiyalarda mavjud bo’ladi.
Ikkinchi tur fazaviy o’tishlar juda murakkab va qiziq hodisa. Bevosita o’tish 
nuqtasi atrofida bo’layotgan hodisalar, jarayonlar hali oxirigacha o’rganilgan emas 

---

139 
va cheksiz fluktuatsiyalar sharoitida fizikaviy kattaliklaming tabiati haqidagi to’la 
manzara endigina yaratilmoqda. 
Qattiq geliy.
Barcha moddalar ichida geliyning mustasnoligi shundaki, u 
absolut nolda ham qotmaydigan yagona moddadir. Biz suyuq geliyning ikki 
modifikatsiyada ma’lum ekanini va bu modifikatsiyalar o’zlarining to’yingan 
bug’lari bosimi ostida bo’lganida 219 K da (NM-nuqta) bir-biriga o’tib turishini 
bilamiz. Bunday o’tish ikkinchi tur fazaviy o’tishdir. Xususan, He I - He II 
o’tishda o’tish yashirin issiqligi bo’lmaydi. Geliyning holat diagrammasi uning 
suyuq holatining yuqorida eslatib o’tilgan xususiyatlari munosabati bilan o’ziga 
xos ko’rinishga ega bo’lib, xiliga ko’ra yagonadir. Bu diagramma 6.1-rasmda 
tasvirlangan (bu rasmda masshtabga aniq rioya qilingan emas)