D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

 
Magnit yadrolari.
YMRni turli xil yadrolarda kuzatish mumkin, ammo 
shuni aytish kerakki, barcha yadrolarning magnit momenti mavjud emas. Tez-tez 
sodir bo’ladiki, ba’zi izotoplar magnit momentga ega, boshqa yadro izotoplar esa 
yo’q. Hammasi bo’lib yuzdan ortiq turli xil izotoplar mavjud kimyoviy elementlar 
magnit yadrolari bilan, ammo tadqiqotlar odatda 1520 dan ortiq magnit 
yadrolardan foydalanadi, qolgan hamma narsa ekzotikdir. Har bir yadro magnit 
maydonining o’ziga xos xarakteristikasiga va giromagnetik nisbati deb ataladigan 
chastota chastotasiga ega. Barcha yadrolar uchun bu munosabatlar ma’lum. 
Ular yordamida ma’lum bir magnit maydon uchun tadqiqotchiga zarur 
bo’lgan yadrolardan signal kuzatiladigan chastotani tanlash mumkin. YMR uchun 
eng muhim yadrolar protonlardir. Tabiatda ularning aksariyati bor va ular juda 
yuqori sezgirlikka ega. Kimyo va biologiya uchun uglerod, azot va kislorod 
yadrolari juda muhimdir, ammo olimlar ular bilan omadli bo’lmadilar: uglerod va 
kislorodning eng keng tarqalgan izotoplari, 
12
C va 
16
O, magnit momentga ega 
emas, azotning tabiiy izotopi 
14
N bir lahzaga ega, ammo u bir qator sabablarga 
ko’ra bu tajribalar uchun juda noqulay. YMR tajribalari uchun mos bo’lgan 
13
C, 
15
N va 
17
O izotoplari mavjud, ammo ularning tabiiy mo’lligi juda past va sezgirligi 
protonlar bilan taqqoslaganda juda past. 
Shuning uchun YMR tadqiqotlari uchun ko’pincha izotoplar bilan boyitilgan 
maxsus namunalar tayyorlanadi, ularda u yoki bu yadroning tabiiy izotopi 
tajribalar uchun zarur bo’lgan bilan almashtiriladi. Ko’pgina hollarda ushbu 
protsedura juda qiyin va qimmatga tushadi, ammo ba’zida bu kerakli 
ma’lumotlarni olishning yagona usuli hisoblanadi. 
Elektron paramagnetik va to’rt qavatli rezonans.
 
YMR haqida gapirganda, 
boshqa ikkita jismoniy hodisani - elektron paramagnetik rezonansni (EPR) va 
yadro to’rt qavatli rezonansni (YTR) eslatib o’tmaslik mumkin emas. EPR tabiatan 
YMRga o’xshaydi, farq shundaki, rezonans atom yadrolarining emas, balki 
atomning elektron qobig’ining magnit momentlarida kuzatiladi. EPRni faqat o’sha 
molekulalarda yoki kimyoviy guruhlarda kuzatish mumkin, ularning elektron 
qatlami juft bo’lmagan elektron deb ataladi, keyin qobiq nolga teng bo’lmagan

---

178 
magnit momentga ega. Bunday moddalar paramagnet deyiladi. EPR, YMR kabi, 
shuningdek, molekulyar darajada moddalarning turli xil strukturaviy va dinamik 
xususiyatlarini o’rganish uchun ishlatiladi, ammo uning qo’llanilish doirasi ancha 
tor. Bu asosan ko’pgina molekulalarda, ayniqsa tirik tabiatda, juft bo’lmagan 
elektronlarni o’z ichiga olganligi bilan bog’liq. Ba’zi hollarda siz paramagnetik 
zond deb ataladigan, ya’ni tergov qilinayotgan molekulaga bog’langan, 
juftlashtirilmagan elektronli kimyoviy guruhdan foydalanishingiz mumkin. Ammo 
ushbu 
yondashuv 
ushbu 
usulning 
imkoniyatlarini 
cheklaydigan 
aniq 
kamchiliklarga ega. Bundan tashqari, EPR YMRdagi kabi yuqori spektrli 
rezolyutsiyaga ega emas (ya’ni spektrda bitta chiziqni boshqasidan ajratish 
qobiliyati). 
YTRning mohiyatini “barmoqlarga” tushuntirish eng qiyin. Ba’zi yadrolarda 
elektr to’rtburchak momenti deb ataladi. Ushbu moment yadroning elektr zaryadi 
taqsimotining sferik simmetriyadan og’ishini tavsiflaydi. Ushbu momentning 
gradiyent bilan o’zaro ta’siri elektr maydoni moddaning kristalli tuzilishi bilan 
bo’linishga olib keladi energiya darajasi yadrolari. Bunday holda rezonansni ushbu 
darajalar orasidagi o’tishlarga mos keladigan chastotada kuzatish mumkin. YMR 
va EPRdan farqli o’laroq, YTR tashqi magnit maydonni talab qilmaydi, chunki 
darajadagi bo’linish usiz sodir bo’ladi. YTR moddalarni o’rganish uchun ham 
ishlatiladi, ammo uning qo’llanilish doirasi EPRga qaraganda torroq. 
YMRning afzalliklari va kamchiliklari. YMR - bu molekulalarni o’rganish 
uchun eng kuchli va informatsion usul. To’liq aytganda, bu bitta usul emas, bu 
juda ko’p miqdordagi turli xil eksperimentlar, ya’ni impulslar ketma-ketligi.
Garchi ularning barchasi YMR fenomeniga asoslangan bo’lsa-da, ammo 
ushbu tajribalarning har biri ma’lum bir aniq ma’lumotlarni olish uchun 
mo’ljallangan. Ushbu tajribalarning soni o’nlab, yuzlab bo’lmasa ham o’lchanadi. 
Nazariy jihatdan, YMR, agar hamma narsa bo’lmasa ham, deyarli barcha 
molekulalarning tuzilishi va dinamikasini o’rganishning barcha eksperimental 
usullari mumkin bo’lgan hamma narsani bajarishi mumkin, garchi amalda bu har 
doim ham mumkin emas.

---

179 
YMR ning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, bir tomondan uning tabiiy 
zondlari, ya’ni magnit yadrolari molekula bo’ylab tarqaladi, boshqa tomondan, bu 
yadrolarni bir-biridan ajratib olish va fazoviy selektiv ma’lumot olish imkonini 
beradi. Deyarli barcha boshqa usullar butun molekula bo’yicha o’rtacha 
hisoblangan yoki uning faqat bir qismi haqida ma’lumot beradi. 
YMR ning ikkita asosiy kamchiliklari mavjud. Birinchidan, bu boshqa 
ko’plab eksperimental usullarga (optik spektroskopiya, lyuminestsentsiya, EPR va 
boshqalar) nisbatan past sezgirlikdir. Bu shovqinni o’rtacha hisoblash uchun signal 
uzoq vaqt to’planishi kerakligiga olib keladi. Ba’zi hollarda, YMR tajribasi hatto 
bir necha hafta davomida amalga oshirilishi mumkin. Ikkinchidan, bu uning yuqori 
narxidir. YMR spektrometrlari eng qimmat ilmiy asboblardan biri bo’lib, ularning 
narxi 
kamida 
yuz 
minglab 
dollarlarda 
o’lchanadi 
va 
eng 
qimmat 
spektrometrlarning narxi bir necha millionga teng.