D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

II B O B . B IZ N E SN I T A D Q IQ E T ISH N I
T A SH K IL Q IL ISH
2.1. Biznes tadqiqotlari ilmiy va amaliy yondashuvlar
Marketing — ayirboshlash y o ‘li bilan ehtiyoj va talablam i qondi- 
rishga y o ‘naltirilgan inson faoliyatining bir turi, bozordagi barcha 
qatnashchilaming o ‘zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, 
talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. M arketing bu 
tovar harakatlarining barcha bosqichlarini o ‘z ichiga oluvchi, talab 
taklifni o ‘rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish 
va iste’mol qilish bilan bogMiq bo‘lgan turli xildagi xizmatlar 
ko‘rsatish va iste’moldan chiqqandan keyin utilizatsiyalashni tashkil 
qilish kabi bozor muammolarini yechishda yaxlit tizimli (kompleks -
sistemali) yondashishdir. Marketing tadqiqotlarining yalpi marketing 
faoliyatini tashkil etishda, uni boshqarishda, rejalashtirishda va nazorat 
etishda muhim ahamiyatga ega b o iish i - zamonaviy marketing 
nazariyasining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida namoyon bo im o q - 
da. Marketing tadqiqotlarining yuqori darajada tashkil etilishi, ulaming 
koMarni, tahliliy va qayta ishlash jarayonlarida foydalaniladigan 
uslublar yig‘indisi, bevosita korxona va tashkilotlaming marketing 
strategiyasini belgilashda, amalga oshirishda, dastlabki bosqich, 
«tayanch nuqta» hisoblanadi. Iste’mol bozori tobora yangi tovarlar va 
xizmatlar 
bilan 
boyib 
borayotgan 
bugungi 
sharoitida 
yangi 
imkoniyatlami aniqlash va ulardan oqilona foydalanishda marketing 
tadqiqotlarining ahamiyati kun sayin ortib bormoqda. Marketing 
tadqiqoti 
predmeti 
sifatida 
tadqiqotlar olib 
borish 
marketing 
faoliyatining barcha jabxalarini o ‘z ichiga oladi va ular bo‘yicha 
qarorlar qabul qilish bilan bog‘liqdir. Ular marketing kompelksi va 
uning 
tashqi 
muhit 
unsurlariga 
ham 
tegishlidir. 
Marketing 
tadqiqotlarining asosiy yo ‘nalishlari quyidagilardir:
1. Bozorni va sotishni tadqiq qilish:
a) bozor sig‘imini baholash;
23

---

b) bozor va uning segmentlari xarakteristikasini aniqlash;
v) bozordagi o‘zgarishlar tendensiyasini tahlil qilish;
g) sotish hajmini istiqbollash;
d) m avjud va mumkin bo‘lgan iste’m olchilar to ‘g ‘risida axborot 
olish;
e) iste’molchilar talabini o ‘rganish;
j) raqobatchilar to ‘g ‘risida axborot olish.
2. Mahsulotni tadqiq qilish:
a) yangi mahsulot to ‘g ‘risidagi goyalam i to‘plash;
b) m ahsulot haqida test o ‘tkazish;
v) har xil qadoqlash turlarini sinab ko‘rish va tadqiq qilish.
3. Bahoni tadqiq qilish:
a) m ahsulot bahosi bilan unga b o ig an talab o ‘rtasidagi o ‘zaro 
bogMiqlikni tadqiq qilish;
b) mahsulot hayotiylik davrining turli bosqichlari uchun baho 
siyosatini istiqbollash.
4. M ahsulot harakatini tadqiq qilish:
a) reklama faoliyati samaradorligini tadqiq qilish;
b) turli ommaviy axborot vositalari samaradorligini tadqiq qilish;
v) reklamaning turli variantlarini sinab kurish;
g) m ahsulot harakati turli usullari va vositalarini kompleks 
solishtirma tahlil qilish.
5. M ahsulotni xaridorlarga yetkazish:
a) om borlar joylashishini tadqiq qilish;
b) chakana savdo nuqtalari joylashishini tadqiq qilish;
v) servis xizmati joylashishini tadqiq qilish.
M arketing tadqiqotlari utkazishda chet el firma va kompaniyalari 
katta m a b la g ia r sarflaydi. Masalan, AQSHda yillik sotish hajmi 25 
mln dollar b o ig a n kompaniyalar o ‘z marketing budjetlarining 3,5 
foizga yaqinini marketing tadqiqotlariga sarflaydi. Iste’mol tovarlari 
ishlab chiqaruvchi korxonalar ishlab chiqarish vositalari yetkazib 
beruvchi 
korxonalarga 
nisbatan 
bu 
sohaga 
ko‘proq 
mablag1 
sarflaydilar. Bozomi tadqiq qilish - marketing tadqiqotlarining m a’lum 
bir qismi, xolos. Faqatgina shartli ravishdagina ulami marketing 
tadqiqotlarining asosi deb qabul qilish mumkin. Bozomi tadqiq qilish 
jarayonida quyidagilar aniqlanadi: bozorga kiritilayotgan yoki unda
24

---

mavjud bo ‘lgan m ahsulotning mumkin bo‘lgan sotish miqdori; 
tovarning iste’mol xususiyatidagi va boshqa
- xarakteristikalarining o‘zgarishi tendensiyasi;
- yoshi, jinsi, hududiy, ijtimoiy, oilasidagi kishilar soni, o ‘zini 
tutishi, daromadi darajasi bo‘yicha iste’molchilar guruhini aniqlash; 
assortimentni rejalashtirishda, sotish va reklamani tashkil qilishda 
xaridorlaming istagini aniqlash;
- mahsulotning sotilishi miqdori, uning umumbozor sigMmidagi 
ulushi (hududlar va segmentlar bo ‘yicha ham);
- firmaning raqobatdoshligini va uning bozordagi o ‘rni.
Ko‘rinib turibdiki, bozor to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar miqdori katta
va turli xarakterga ega. Shuning uchun bozomi tadqiq qilishda turli 
bilim sohalarining mutaxassislari qatnashadilar va bu tadqiqotlar ancha 
qimmatga tushadi, lekin firmalar bozomi iloji boricha tezroq 
o ‘zlashtirish 
m aqsadida 
xarajatlardan 
qochmaydilar, 
chunki 
raqobatchilar bozorda yangi raqobatchi paydo bo‘lishini oldini olish 
uchun qarshi choralar ko‘radilar. Tadqiqotlar jarayoni, ayniqsa, uning 
natijalari olinganidan keyin va firma ulami marketing konsepsiyasini 
asoslash uchun qabul qilingandan so ‘ng tovam i sinovli sotishni tashkil 
qilish boshlanadi. Bu jarayonning asosiy vazifasi, firmaning bozordagi 
samarali o ‘mini aniqlovchi o‘ziga xos omillami o ‘rganishdir. Bozomi 
marketing nuqtayi nazaridan o'rganish o ‘z oldiga kompaniyalar, firma 
(korxona) tovarlarini samarali sotish imkonini, uning kengayish uchun 
yangi segmentlar, sifatini yaxshilash, zaxiralar va yangi tovarlar 
yaratishni, iste’molchilar talabini qondirish va yuqori foyda olishni 
maqsad qilib qo‘yadi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun chuqur 
marketing tadqiqotlari amalga oshiriladi. Bozomi marketing nuqtayi 
nazaridan tadqiq qilishning vazifasi, ishlab chiqarish va unda 
chiqadigan tovarlam ing bozor va iste’molchining yuqori talablariga 
moslashtirishdan iborat.