D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

Strategik tahlil 
kichik biznes subyektining imkoniyatlari va tavak- 
kalchiliklari, kuchli va zaif tamonlarini aniqlashga yo‘naltiriladi.
Tezkor tahlil 
esa kichik biznes subyekti faoliyati natijalarini 
baholash uchun yo‘naltiriladi. U resurslami boshqarishda samarali
13 IO.M. OcHnoB. O
chobli
npejuipHHHMaTejihCKoro jjejia. MocKBa, 2015. cip. 111
43

---

vosita bo ‘lib xizmat qiladi, xarajatlami optimallashtirish, mahsulot 
sifatini ta’m inlashda muhim rol o ‘ynaydi.
Tezkor tahlil o ‘z ichiga quyidagilami oladi:
• kichik biznes subyekti faoliyati natijalari tahlili;
• ishlab chiqarish xarajatlari tahlili;
• m ahsulot tahlili.
KB faoliyatini to ‘liq aks ettiradigan yagona ko‘rsatkichni topish 
mumkin emas va hatto foyda ham buni to‘la ifodalamaydi.
Shu sababli ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanamiz: foyda, yetkazib 
berilgan tovar va xizm atlar hajmi, tannarx, moddiy xarajatlar, 
mehnatga haq to ‘lash jam g ‘armasi, xodimlar soni va hokazo.
KB subyektlari faoliyatini baholashning eng oddiy usuli haqiqiy 
rejalashtirilgan 
(biznes 
rejadagi) 
ko‘rsatkichlami 
taqqoslashdir. 
K o‘rsatkichlam i 
bunday 
taqqoslash 
KB 
subyekti 
faoliyatining 
samaradorligi (nosamaradorligi) to‘g ‘risida xulosa qilishga imkon 
beradi.
KB faoliyatini samaradorligini baholashning nisbatan murakkab 
usuli xarajatlar va yakuniy natijalar o ‘rtasidagi bog‘lanish darajasini 
baholashdan iborat bo‘lib, u maxsus ishlab chiqilgan matematik vosita- 
k o‘p omilli ishlab chiqarish funksiyasini qurishni talab qiladi.
KB subyektining samaradorligini xarajatlar va yakuniy natijalar 
nuqtayi nazaridan qaraganda a w a lo xarajatlami va natijalami baholash 
(ishlab chiqarish xarajatlari), keyin esa tashqi muhitda (texnika 
taraqqiyoti, tovam ing hayotiy sikli, bozordagi subyektlar harakati va 
h.k) bo‘ladigan o ‘zgarishlami hisobga olish zamr.
Demak, KB subyekti faoliyatining yakuniy natijalariga ichki 
tashkiliy-iqtisodiy va tashqi, bozor omillari ta ’sir etadi. M a’lumki, har 
kanday subyekt kabi KB subyekti samaradorligi quyidagicha topiladi, 
y a ’ni sotilgan m ahsulot (xizmat) qiymatining mahsulot (xizmat) ishlab 
chiqarishga ketgan xarajatlarga nisbatidir.
, ... 
Sotilgan mahsulot (xizmat) qiymati
Samaradorlik = ----------------
 
(2.2.1)
M ahsulot (xizmat) ishlab chiqarishdagi real xarajatlar
2.2.1-formuladagi sotilgan mahsulot qiymati ishlab chiqarilgan 
mahsulotning miqdorini mahsulot bahosiga ko‘paytirilganiga teng, 
y a’ni
4 4

---

Sotilgan mahsulot _ 
Ishlab chiqarilgan 
Mahsulot birligi
qiymati 
(sotilgan) mahsulot miqdori 
bahosi
Xarajatlar esa mahsulot birligiga ketgan xarajatlami ishlab 
chiqarilgan mahsulot miqdoriga ko‘paytirilganiga barobardir.
Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot 
miqdori hamda mahsulot bahosi o ‘zgarsa o ‘zgarishi mumkin. Ishlab 
chiqarish xarajatlari esa ishlab chiqarish hajmlari, resurslar baholari, 
mahsulot birligiga resurslami sarflash m e’yorlari, ishlab chiqarilgan 
mahsulot assortimenti o‘zgarishiga bevosita b o g iiq.
Eng muhimi shuki, KB subyektlari moliyaviy m asalalami rejalash- 
tirar ekanlar, yuqoridagi natijaviy ko ‘rsatkichlar - xarajatlami 
kamaytirish va foydani oshirish y o ‘Harini izlaydilar. Har qanday 
subyekt kabi (ishlab chiqarish, xizm at k o ‘rsatish va h.k.) kichik biznes 
subyektlarida ham foyda va zararlar sohalarini bir-biridan ajratib 
tumvchi «zararsizlik nuqtasi»13 tushunchasi muhim ahamiyat kasb 
etadi.
Zararsizlik nuqtasi b a’zi adabiyotlarda « o iik nuqta»14, ishlab 
chiqarishning 
«kritik 
hajm i»15, 
«rentabellikning 
chegaraviy 
nuqtasi»16», «nollik foyda nuqtasi»17 deb ham ataladi.
Zararsizlik nuqtasi m ahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat 
ko‘rsatish xarajatlarini qoplash uchun zarur boMgan minimal oborot, 
minimal tushum hajmini ko‘rsatadi. Zararsizlik nuqtasiga erishish 
tufayli ishlab chiqarilgan (sotilgan) qandaydir minimal m ahsulot hajmi 
bilan xo‘jaIik yurituvchi subyekt xarajatlarini butunlay qoplashiga 
erishiladi.
13