D xolboyev, U. N. Ibragimov moliyaviy hisob

10. Asosiy vositalar lizingi qanday xususiyatlarga ega?
11. Asosiy vositalar ijarasi b o ‘yicha daromad va xarajatlar hamda ulaming
hisobi qanday aniqlanadi?
12. Qanday holatlarda asosiy vositalar hisobdan chiqarilishi va ular bo yicha
hisobvaraqlaming o'zaro bog'lanishini tushuntirib bering.

---

7-bob
Nomoddiy aktivlar hisobi
Reja:
1. Nomoddiy aktivlarning iqtisodiy mohiyati va hisobning vazifalari.
2. Nomoddiy aktivlarning tarkibi va ularni baholash tartibi.
3. Nomoddiy aktivlar harakatining dastlabki, sintetik va analitik hisobi.
4. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash tartibi, usullari va hisobi.
5. Gudvill hisobining xususiyatlari. Nomoddiy aktivlar inventarizatsiyasi.
Tayanch iboralar
Nomoddiy aktivlar hisobi, nomoddiy aktivlar tushunchasi,
nomoddiy aktivlami baholash, nomoddiy aktivlarning analitik
va sin te tik hisobi, nom oddiy a k tivla rg a a m o rtiza tsiya
hisoblashning tartibi va usullari, nomoddiy aktivlami hisobdan
chiqarish tartibi, gudvill, frashiza, patent, litsenziya.
7.1. Nomoddiy aktivlarning iqtisodiy mohiyati va
hisobning vazifalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining nazariy 
asoslari, ulam ing mohiyati va maqsadi o ‘zgarmagan b o ‘lsa-da, 
unda aks etadigan aktiv va passivlaming yangi ko‘rinishlari, ulami 
baholash uslublari, xarajatlar va moliyaviy natijalar hisobi va 
aniqlanish yo‘llari, axborotlarni turkumlarga ajratuvchi hisobva­
raqlar rejasining yangi ko‘rinishida o ‘z ifodasini topdi, y a’ni 
buxgalteriya hisobi tizim ida yangi tushunchalar paydo b o ‘ldi.
Shunday tushunchalardan biri nom oddiy (ko‘rinmas) aktivlar 
tushunchasi hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi 7-son «Nomoddiy aktivlar» milliy ando- 
zasining 4-bandiga asosan nom oddiy aktivlar «korxona tom onidan 
ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko ‘rsatish yoki
125

---

to v a rla rn i sotish ja ra y o n id a foydalanish m aqsadida yoxud 
m a’muriy va boshqa ftmksiyalami amalga oshirish uchun uzoq 
vaqt mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga 
ega boMmagan m ol-m ulk hisoblanadi».
Boshqacha aytganda, nom oddiy yoki «yashirin» aktivlar 
tarkibiga jismoniy, oshkora shaklga ega boMmagan, lekin xo‘jalik 
yurituvchi subyektga darom ad keltiruvchi vositalar kiritiladi.
U m um iy tarzda nom oddiy aktivlar (m ulk emas) deganda, 
sanoat va aqliy mulk obyektlarining qiymati, mulk huquqi obyekti 
sifatida tan olinadigan boshqa shunga o ‘xshash mulkiy huquqlar, 
shuningdek, uzoq muddatli chiqim lar tushuniladi.
Nom oddiy aktivlar hisobi buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar 
rejasi, «Buxgalteriya hisobi to ‘g‘risida»gi Q onun va buxgalteriya 
hisobi milliy andozalarida, xususan, «Nomoddiy aktivlar» ham da 
«Ilm iy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqarishida 
xarajatlar» deb nomlangan 7 va 11-sonli buxgalteriya hisobining 
milliy andozalarida bayon etiladi.
7-BHM Aning 6-bandiga asosan nomoddiy aktivlami buxgal­
teriya hisobiga aktiv sifatida qabul qilishda bir vaqtning o ‘zida 
quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
a) moddiy-ashyoviy tuzilish (shakl)ga ega b o ‘lmasligi;
b) uzoq m uddat, ya’ni davomiyligi 12 oydan yuqori foydali 
xizmat muddati yoki agar u 12 oydan oshadigan b o ‘lsa, oddiy 
operatsion sikl mobaynida foydalanish;
c) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni m o‘ljal- 
lamaydi;
d) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo‘lgan mutlaq 
huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylash- 
tirilgan hujjatlar (patent, guvohnoma, boshqa m uhofaza qiluvchi 
hujjat, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasining 
mavjudligi);
e) identifikatsiyalash imkoniyati. Ayrimlari bir necha korxonaga 
tegishli b o ‘lsa, har bir korxonada uning ulushi aks etadi.
7-BHM Aning 10-bandiga ko‘ra, nomoddiy aktivlar tarkibiga 
korxona xodimlarining intellektual va ishchanlik sifati, ularning 
malakasi va mehnatga qobiliyati kiritilmaydi, chunki ular o ‘zla-
126

---

rining egalaridan ajralmas hisoblanadi va ularsiz foydalanish 
mumkin emas.
Agar xo'jalik yurituvchi subyekt boshqa subyekt bilan tuzilgan 
s h a r tn o m a s h a rtla r i b o ‘y ic h a ilm iy - ta d q iq o t va ta jrib a -
konstruktorlik ishlari bilan bog‘liq xarajatlar va darom adlarni 
boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektga o ‘tkazmasa, u holda ushbu 
ilmiy tadqiqot-konstruktorlik ishlanmalari bilan shug‘ullanuvchi 
xo‘jalik yurituvchi subyekt o ‘z xarajatlarini 11-«Ilm iy-tadqiqot 
va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqarishdagi xarajatlar» nomli 
BHMA talablari asosida hisob olib boradi.
Y uqoridan kelib chiqib, nom oddiy aktivlar hisobi oldiga 
quyidagi vazifalar q o ‘yilgan:
1. N om oddiy aktivlarning tegishli guruhlari asosida hisobni 
tashkil etish va ulardan samarali foydalanishni ta ’minlash.
2. N om oddiy aktivlar hisobini tegishli andoza va boshqa 
m e’yoriy hujjatlar talablari asosida to ‘g‘ri va o ‘z vaqtida baholash.
3. Nom oddiy aktivlarga tegishli andoza va m e’yoriy hujjatlar 
asosida amortizatsiyani hisoblash.
4. Eskirgan va xo‘jalik uchun oshiqcha b o ‘lgan nom oddiy 
aktivlarning o ‘z vaqtida hisobdan chiqishini ta ’minlash.
5. Hisobdan chiqarilgan nomoddiy aktivlar bo ‘yicha moliyaviy 
natijalam i to ‘g‘ri va o ‘z vaqtida aniqlash ham da hisobvaraqlarda 
aks ettirish.