Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov
«Araşdırmaların nəticələrinə görə, eramızdan əvvəl III minilliyin
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
«Araşdırmaların nəticələrinə görə, eramızdan əvvəl III minilliyin əvvəllərində Şumer mədəniyyəti və sivilizasiyası müəyyən dərəcədə şərqə - Hindistana doğru, qərbə – Aralıq dənizi sahillərinə və Şimala - Xəzər dənizinə kimi olan ərazilərə nüfuz etmişdir». 62 Aratta və Şumer arasında epizodik hərbi münaqişələrin olmasına baxmayaraq, hər iki dövlət eyni ilahilərə tapınır, hökmdar və məmurları eyni tutulları daşıyır, eyni yazı sistemindən istifadə edir, çətin məqamlarda bir-birinə yardım göstərirdilər. Məsələn, köçəri sami tayfaları Uruk şəhərini mühasirəyə alarkən hökmdar Enmerkar hərbi kömək üçün məhz Arattaya müraciət etmişdir. Dövlət idarəçiliyi baxımından Aratta hökmdarı şumerli həmkarından fərqli olaraq, ölkədə dünyəvi və dini hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirirdi. Yeri gəlmişkən, belə idarəetmə xüsusiyyəti qədim türklərin «xaqan» titulunun mahiyyəti və «ikibaşlı qartal» rəmzinin sadələşdirilmiş damğa variantı olan, «eltəbər», «baltavar», «baltalı», «daraq damğa», «xan damğası», «quşlu damğa» adlanan qədim işarənin semantikası ilə üst-üstə düşür. Bundan başqa, Çingiz xan və tarixi Azərbaycan ərazilərində qədim türk dövlət quruluşunu, xaqanlıq prinsipini bərpa edən Şah İsmayıl Xətayi də hakimiyyətə gəldikdən sonra bu ənənədən və həmin işarədən (Səfəvi dövlətində – «quşlu tuğ» 61 С.Крамер, «Шумеры. Первая цивилизация на Земле». М, 2002 62 С.Крамер. Göstərilən əsəri. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 57 - adlanırdı) yararlanmışlar. Bu damğa paralel olaraq «Togrul», «ikibaşlı qartal» anlamını verir, dövlət idarəçiliyində dini və dünyəvi hakimiyyətin birliyini ifadə edirdi. Şumer rəvayətlərinə, xüsusilə, «Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanına əsasən, bu iki dövlət arasında siyasi rəqabətin kökündə məhz onlardan hansının ortaq dini mərkəz olması iddiaları dayanırdı. Belə ki, şumerlərin də tapındığı ali ilahənin – Yer üzündə bütün insanların protoanası sayılan İnannanın/Nananın (qədim türklərin analoji ilahəsi olan Humay Ananın prototipi) baş məbədi Arattada yerləşirdi. Uruk dövləti isə həmin ziyarətgahı öz ərazisinə köçürmək, nəzir və ianələrə yiyələnmək və bununla da Arattanı öz vassalı kimi görmək arzusunda idi. Dastanda Enmerkar ilahə İnannaya üz tutaraq deyir: «Qoy Arattanın sakinləri mədənlərdən mənim üçün qızıl və gümüş çıxarsınlar, Urukda, açıq təpənin üzərində sənə möhtəşəm məbəd tiksinlər və onu bəzəsinlər». Xüsusilə vurğulamaq istərdik ki, «Aratta» bu ölkənin həqiqi adı deyildir. Tanınmış gürcü alimi Georgi Melikişvili yazır ki, Urartu hökmdarı I Argiştinin daş kitabələrində, xüsusilə Manna dövlətinə hərbi yürüşlərindən bəhs edən hissələrdə «Alateye» (Dağlıq ölkə) adına rast gəlinir. 63 Bu gün nə qədər fantastik təsir bağışlasa da, mütəxəssislər «Alateye» sözü ilə Mərkəzi Asiyada Alatau dağının adı və semantikası arasında yaxınlığı xüsusi qeyd edirlər. Tarixi Azərbaycan ərazilərində həm rəmz, həm də silah kimi istifadə olunan «üçdişli yabanın» digər adı « seku» (sekü, sekuy) olmuşdur. XVI əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan şairi Yusif Məddahın «Vərqa və Gülşah» dastanında digər silahlar və hərbi rəmzlərlə yanaşı sekunun da adı çəkilir, onun təyinatları aydın göstərilir. Məsələn, şair döyüşün başlanğıcından bəhs edərkən yazır: «Çalınır küsi 64 nəfirü kəranay, 65 Tuğu-seku 66 , sancaği-ələm başlay». Burada üzərində «quşlu damğa» (baltavar, seku) olan tuğ başlığı təsvir olunur . Dastanın digər yerində isə üçdişli ucluğu (seku) olan hərbədən (məsafədən atılan kiçik nizə, mizraq) danışılır: «Ol seku hərbə idi iyi, Urdu bağrından Gülşah od iyi». 67 63 Г.Meликишвили, «Урартские клинообразные надписи». М., 1960 64 Küs/kos - ağac toxmaqla çalınan, at və ya dəvə üzərində daşınan iri ölçülü hərbi təbil. 65 Nəfir və karanay/qaraney - Orta əsrlərdə Azərbaycanın hərbi orkestrlərində – nağaraxana və ya təbilxanalarda istifadə olunan nəfəsli musiqi alətləri. 66 Tuğu-seku – başlığı «üçdişli yaba» şəklində olan tuğ. 67 Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə, III cild, Bakı, 1984. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 58 - Ardıcıllıqla: Aratta dövlətinin himayəçisi ilahə İnanna öz rəmzi ilə. Ukrayna ərazisində tapılan və eramızdan əvvəl IV əsrə aid edilən saka-skif tuğ (bayraq) başlığında əski türklərin Tenqri-Qartal mifologemi əks olunmuşdur. Orta əsr uyğur şahzadəsinin başındakı tacda İnanna rəmzinin analoqunu görürük. 68 Çingiz xanın və Şah İsmayıl Xətayinin «quşlu» tuğ başlıqları. 69 Bu rəmz Qafqaz Albaniyasının maddi-mədəniyyət nümunələrinin üzərində, Qızıl Orda dövlətinə aid bayraq başlıqlarında da vardır. Səfəvilər dövləti dönəmindən etibarən «quşlu damğa» rəmzi «ələm», «pəncə» adları altında şiə məzhəbinin dini atributlarından birinə çevrilmişdir (Cənubi Azərbaycan, XX əsrin əvvəlləri, Rusiya Dövlət Din Tarixi Muzeyi). Beləliklə, Arattanın baş ilahəsi İnannanın rəmzinin yayılma marşrutunu izləsək, Altaylardan Şərqi Avropayadək uzanan geniş bir ərazidəki qədim və orta əsr türk dövlətlərinin və tayfalarının - kimer, saka/skif, sarmat, Hun, Xəzər, 68 Садри Максуди Арсал. «Уйгурская культура», http://uighur.narod.ru/book/sadri_maksudi_arsal4.html 69 Б.Ögel. «Türk kültür tarihinə giriş», VI cild. Ankara, 1991. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 59 - Avar, Qızıl Orda dövlətlərinin, Çingiz xanının imperiyasının, Eldəgiz, Səfəvi və Osmanlı xanədanlarının, Krım xanlığının, oğuz və qıpçaq boylarının və s. damğa işarələrində onun «daraq damğa», «xan damğası», «quşlu damğa», «baltavar» (iltəbər, eltəbər), «ikibaşlı qartal» və s. adlar altında müxtəlif forma və variantlarına rast gələ bilərik. Bu qənaətdən göründüyü kimi, S.Kramerin prototürklərin miqrasiyasının Altaylardan qərbə və cənuba doğru deyil, əksinə, daha qədim dövrlərdən Ön Asiyadan şimal və şimal-qərb istiqamətində baş verməsi barədə elmi mülahizələri damğa işarələri vasitəsilə də öz təsdiqini tapmaqdadır. Belə olan təqdirdə damğaların aparıcı funksiyalarından biri, onların etnosiyasi proseslərin və türk xalqlarının məskunlaşma ərazilərinin göstəricisi kimi qəbul edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Doğrudur, türk xalqlarının tarixən nomadlardan - köçəri həyat tərzi sürən və ortaq dəyərlərə, oturaq mədəniyyətə malik olmayan müxtəlif tayfalar əsasında formalaşmasını iddia edən və bununla da onların maddi-mənəvi irsinin mənimsənilməsinə tarixi-ideoloji zəmin yaradan bəzi Qərb və Rusiya alimləri damğaların bu funksiyasının qabardılmasının ciddi əleyhdarları kimi çıxış edirlər. Məsələn, türk xalqlarını vahid protovətənə, ortaq dil və mədəniyyətə malik superetnos deyil, qohum dillərdə danışan ayrı-ayrı toplumlar olduğunu iddia edən rusiyalı türkoloq Sergey Klyaştornı bu istiqamətdə aparılan araşdırmaları, eləcə də İsmayıl bəy Qaspirinskinin, Yusif Akçuranın və Ziya Göyalpın etnik birlik çağırışlarını «pantürkizm ideologiyasının təzahürləri» kimi dəyərləndirir. Onun fikrincə, hazırda türkdilli xalqların öz tarixlərini ayrı-ayrılıqda - məskunlaşdıqları ərazi çərçivəsində öyrənməsi «pantürkizm ideyasına qarşı təsirli cavab reaksiyasıdır». S.Klyaştornı yazır: «1920-1930- cu illərdə avtoxtonizm ideyası hakimiyyət tərəfindən güclü siyasi dəstək almış və etnik mənsubiyyət əsasında müttəfiq və muxtar respublikalar yaradılmışdır. Məhz bu konsepsiya hər bir xalqın tarixinin əlahiddə xarakter daşımasının, ümumregional tarixi proseslərin «milli axınlara» bölünərək öyrənilməsinin ideoloji əsası olmuşdur». 70 Ön Asiyada prototürk tayfalarının tarixən mövcudluğunu, xüsusilə də prototürklər və şumerlər arasında etnomədəni bağlılığı təsdiqləyən materialların obyektiv tədqiqini əngəlləyən başlıca amil etnosiyasi xarakterlidir. Məqsəd isə bu regionda ənənəvi avrosentrizm nəzəriyyəsinin tezislərini alt-üst edən 70 С.Кляшторный. «Симбиоз», журнал «Родина», № 2, 2004. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 60 - qabarıq türk mədəniyyəti izlərinin «irandilli xalqlar», «arilər» və «hind- Avropa sivilizasiyası» qatı altında gizlətməkdir. Çar Rusiyasında qərbmeyilli Romanovlar sülaləsinin taxta çıxması ilə başlayan, SSRİ dönəmində isə daha da inkişaf etdirilən həmin «etnosiyasi məqsədəuyğunluq» indi də öz ətaləti üzrə mövqelərini saxlamaqdadır. Hətta Altaylardakı etnik damğa işarələrində «hind-Avropa xalqlarının sivilizasiyasına» aid xüsusiyyətlər axtaran rusiyalı arxeoloq və etnoqraf Sergey Yasenko da etiraf edir ki, «damğa işarələrinin obyektiv şəkildə öyrənilməsinə mane olan ən böyük təhlükə irandilli Osetiya və İran alimlərinin «vətənpərvərlik» fəaliyyətidir». 71 Şimali və Cənubi Qafqaz regionunda qədim türk tayfalarına və dövlətlərinə aid maddi-mədəni irs nümunələrinin, saka-skif mədəniyyətinin, eləcə də damğa işarələrinin «irandilli xalqlara» məxsusluğu iddiasında müstəsna canfəşanlıq etmiş mənşəcə osetin olan rusiyalı akademik Vasili Abayevin (əsl adı - Vaso Abaytı) və onun ardıcıllarının, eləcə də Azərbaycanda olan bəzi həmfikirlərinin səyləri sayəsində Şimali və Cənubi Qafqazda, o cümlədən tarixi Azərbaycan ərazilərində aşkar edilmiş qədim damğa işarələri, bir qayda olaraq, ya XIX əsrin siyasi mifologemi olan «monqol-tatar yürüşlərinin mədəni təsir qalıqları» elan olunur, ya da XVIII-XIX əsrlərdə «burada məskunlaşmış Dağıstan heyvandarlarının təsərrüfat fəaliyyətinin izləri» kimi təqdim edilirdi. Bu da son nəticədə regionun qədim etnotarixi mənzərəsini ciddi təhrif edir, qədim türk tayfalarının etnik mədəniyyətinin digər xalqlar tərəfindən mənimsənilməsinə əlverişli şərait yaradırdı. Bununla belə, sovet tarixşünaslığında siyasi prinsiplərin hökm etdiyi bir vaxtda Azərbaycan arxeoloqları Cəfər Cəfərov və Əbülfəz Hüseyni Qobustan və Gəmiqaya qayaüstü təsvirlərindəki işarələri tədqiq edərək, onların qədim türk damğalarının (Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Altay) prototipi olduqlarını cəsarətlə bildirmişlər. Professor C.Cəfərov hələ o dövrlərdə yazdığı elmi əsərlərində Azərbaycan xalqının etnogenezinin, tarixinin, maddi-mənəvi irsinin, bütövlükdə regionun qədim tarixinin obyektiv öyrənilməsində həmin rəmz və işarələrin (o cümlədən damğaların) müstəsna əhəmiyyətini xüsusi vurğulamışdır. 72 Burada bir amili də diqqətə çatdırmaq istərdik. Belə ki, Azərbaycanın qədim silahları, milli geyimləri, bəzək əşyaları, xalçalar, tikililər, dövlətçilik atributları 71 С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья». Москва: «Восточная литература», 2001. 72 C. Cəfərov. «Bəzi damğa və işarələrin etimoloji izahı»// Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi, Bakı, ADU, 1984. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 61 - (bayraqlar, metal sikkələr və s.) üzərindəki damğa rəmzləri ilə əski keramika və misgərlik məmulatı, xüsusilə çox işlənən məişət qablarındakı işarələrin bir çoxunun məqsəd və təyinatları arasında funksional fərqlər mövcuddur. Bu fərqlərin nəzərə alınmaması, məsələn, dulus qabları üzərinə bəzək elementi kimi deyil, əşyanın görünməyən arxa hissələrinə basma və ya cızma üsulu ilə vurulmuş bəzi sadə nişanların (o cümlədən və s.) «damğa» və «rəmz» kimi təqdim edilməsi (hətta onlardan biri Göytürk əlifba işarəsinə nisbətən bənzəsə də) obyektiv tədqiqat işində müəyyən yanlışlıqlara səbəb ola bilər. Bir çox hallarda belə işarələrin əsl təyinatı barədə yekdil rəy olmasa da, mütəxəssislər tərəfindən irəli sürülən iki fərziyyə hələlik qüvvədədir. Tədqiqatçıların bir qismi onları peşəkar ustaların «müəlliflik şəhadətnaməsi» və ya müasir terminlərlə desək, ayrı-ayrı dulus emalatxanalarının «brend nişanı» kimi dəyərləndirir, digərləri isə işarələrin məhz sifarişçilərə aid olduğunu iddia edirlər. Lakin arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar olunmuş eyni işarəli qablar içərisində yüksək səviyyədə hazırlanmış mürəkkəb ornamentli nümunələrlə yanaşı, çox aşağı keyfiyyətli məmulatın da olması 73 birinci fərziyyənin doğruluğunu şübhə altına alır. Tarix elmləri doktoru Qafar Cəbiyev kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulan saxsı məmulatın alt hissələrinə vurulan həmin nişanların əksər hissəsini haqlı olaraq damğa təsvirlərindən ayırır, onları mental xarakterli «texniki fərqləndirmə işarələri» adlandırır. Müəllif yazır: «Etnoqrafik müşahidələr göstərir ki, məişətdə istifadə üçün nəzərdə tutulan saxsı qablar əsasən iki halda dəyişik düşə bilər. Onlardan birincisi məmulatın istehsal, yəni kürədə bişirilmə prosesi ilə əlaqəlidir. Aydındır ki, heç də bütün dulus emalatxanaları sobalara malik deyildilər. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, bəzən bir neçə emalatxana birləşib ortaq kürədən istifadə edirdi. Böyük ehtimalla deyə bilərik ki, bişirilmə prosesinin sonunda ayrı- ayrı emalatxanaların bir-birinə bənzər qabları dəyişik düşməsin deyə, onlara qabaqcadan fərqləndirici nişanlar vurulurdu». Digər tərəfdən, həmin işarələr Azərbaycan xalqına xas qonşuluq, həmrəylik münasibətləri ilə də bağlı ola bilər. Q.Cəbiyevin başqa bir qənaətinə görə, «Bir-birinin xeyir və şərində iştirak etimək, qəminə və sevincinə ortaq olmaq digər xalqlar kimi, azərbaycanlılar arasında da geniş yayılmış haldır. Aydındır ki, iri məclis və mərasimləri kənar yardım (qohum-qonşuların köməyi) olmadan təkcə bir ailəyə məxsus qab-qacaqla yola vermək mümkün deyildir. Odur ki, 73 А.Якобсон. «Художественная керамика Байлакана (Оренкала)”, МИА СССР, № 67, М-Л., 1959. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 62 - həmin qab-qacaq kollektiv məclislərdə istifadə olunarkən itməsin, dəyişik düşməsin deyə, onların üzərinə bəsit fərqləndirmə işarələrinin vurulduğunu da güman etmək olar». 74 Yeri gəlmişkən, buna bənzər vərdiş – çox işlənən, toy və yas məclislərində istifadə edilən saxsı qab-qacağın alt hissəsinin rəngli boya ilə işarələnməsi ənənəsi Azərbaycanın bir çox kənd bölgələrində bu gün də qalmaqdadır. Bununla belə, məsələn, Qafqaz Albaniyasına aid edilən gündəlik məişət qabları üzərində də klassik türk damğa işarələrinə və s. rast gəlinir. 75 Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, Qafqaz Albaniyası maddi- mədəniyyət nümunələrində daha çox təsadüf olunan damğa işarəsi Hun Konfederasiyasının aparıcı dulo və ya dulat tayfa birləşməsinin, hazırda Mərkəzi Asiyada məskunlaşan və təsdiqlənən ehtimallara görə, Qafqaz Albaniyasından köç etmiş suvarların törəməsi olan alban-suvan tayfasının fərqləndirmə nişanlarından biri sayılır. Yuxarıda dəfələrlə xatırlandığı kimi, etnik damğa işarələri xalqın maddi-mədəni irsinin nümunələrindən biridir. Və o da məlumdur ki, türk xalqlarının etnogenezi, onların etnomədəni xüsusiyətləri, ortaq dövlətçilik ənənələri tarixşünaslığın az öyrənilən, bəlkə də, məhz siyasi amillər üzündən məhdudiyyətlərə məruz qalan sahələrindəndir. Odur ki, Ön Asiya, o cümlədən Qafqaz və Cənubi Qafqaz, Anadolu ərazilərinin tarixinin tədqiqində, qədim türklərin burada məskunlaşmasına dair qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirilməsində, ayrı-ayrı xalqların, xüsusilə etnik mənşəyi hələ də mübahisələr doğuran xalq və tayfa birləşmələrinin (kuti, kas, kimer, saka, massaget, sarmat, alban/alpan və s.) etnogenezinin dəqiqləşdirilməsində digər maddi-mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı damğa işarələrinin də əhəmiyyəti böyükdür. Tədqiqatların bu istiqamətdə aparılmasının vacibliyini qabardan amillərdən biri, yuxarıda dəfələrlə vurğulandığı kimi, Güney, Quzey və Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, Şərqi Anadoluda, Yaxın Şərqdə, Balkanlarda aşkar edilən, eramızdan 4000- 2000 il əvvəllərə aid edilən prototürk damğa işarələrinin və rəmzlərinin Şərqi Sibir və Mərkəzi Asiyadakı analoji nişanlardan xronoloji cəhətdən daha qədim olmasıdır. Bu isə türklərin protovətəni və miqrasiya istiqamətləri haqqında siyasi xarakterli stereotipin - «Altay nəzəriyyəsi»nin elmiliyini şübhə altına alır. Belə ki, qədim Şumer, Bibl (Qubla, Finikiya), Kür-Araz, Vinça, Çatal Höyük, Aratta, Manna, Midiya, Pazırıq, Taşlıq, Afanasyev, Andronov, Sulek və s. arxeoloji 74 Q.Cəbiyev. “Azərbaycan keramikası. XIV-XVII əsrlər”, Bakı, 2003. 75 Yenə orada. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 63 - mədəniyyətlərinə aid əşya və abidələr üzərindəki rəmz və damğaların, qayaüstü təsvirlərin identifikasiyası, onların müqayisəli təhlili, qrafika texnikası bu irsi yaradanlar arasında etnomədəni bağlılığın obyektiv şəkildə araşdırılmasının vacibliyini önə çəkməklə, Ön Asiyanın prototürklərin tarixi vətəni olmasını əminliklə söyləməyə əsas verir. Məsələn, aşağıdakı təsvirlərdə müxtəlif regionlarda aşkar edilən qayaüstü tur, keçi və maral rəsmləri arasında məkan və zaman fərqi olsa da, üslub bənzərliyi özünü qabarıq göstərir. Ardıcıllıqla: Qobustan, Göyçə (Azərbaycan); Saymalıtaş (Qırğızıstan);Yazgüləm (Türkmənistan) qayaüstü abidələrində eyini bədii üslubla çəkilmiş qoç, buğa və maral təsvirləri Ardıcıllıqla: Qobustan, Gəmiqaya (Azərbaycan), Göyçə (Qərbi Azərbaycan), Qərbi Sibir, Saymalıtaş, Talas (Qırğızıstan), Tamqalıtas (Qazaxıstan) qayaüstü rəsmlərində qədim inanclardan doğan ortaq kosmoqonik motiv və rəmzlər təsvir olunmuşdur Tarixi-etnoqrafik sürprizlərlə zəngin olan Naxçıvanda eramızdan əvvəl IV-I minilliklərə aid Gəmiqaya qayaüstü təsvirləri arasında yer alan Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 64 - işarəsi Əli Yazıçıoğlunun (XV əsr) «Təvarixi al-i Səlcuq» və Seyid Loğmanın «Hünərnamə» (XVII əsr) damğa təsnifatlarına görə, oğuzların bəydili tayfasının, rəmzi isə Mahmud Kaşğarinin (XI əsr) «Divani lüğət-it Türk» əsərinə əsasən, əfşar tayfasının tanınma-fərqləndirmə nişanıdır. Həmin qayaüstü təsvirlər arasında oğuzun alayundluq və salur tayfalarının boy damğalarına bənzər analoji işarələr də vardır. 76 Bu gün həmin rəmzlərə iddialı olan ermənilərin isə, ümumiyyətlə, damğa işarələri olmamışdır. VIII-X əsrlərə aid edilən, «Vassal bəyliklərin at damğaları» adlanan Çin əlyazmasında bir sıra türk tayfalarının adları ilə yanaşı, nəsil və mülkiyyət nişanlarının təsvirləri də verilmişdir. Mətnə əsasən, əski türklərin Se-qu (kirqut) tayfası öz atlarına və ya damğalarını vururdular. Bu nişan Krımdakı Kırkor bəyliyinin rəsmi rəmzinin bənzəridir və ortaq türk simvolizmi ənənələrinə görə, işarənin üzünan aşağı çevrilməsi bu bəyliyin vassal statusuna malik olmasının göstəricisidir. Digər tayfalardan Tun-lo (tonqra) və Yan-to (tardu) - ; Pu-qu (buqu) - və ; A-de (ediz) - ; Tsi (kubir) - ; Huy-qe (uyğur) - ; Szyu- lo-le (kurabor) - və ; Yu-mey-hun (yomut hun) - ; Çi - ; A-şi-de (aşide) - ; Sı-tze (suqir), Tu-syue (türküt) - ; Fu-li (bokli) - ; Si-tze (aygir) – ; Nu-la (dulat) - ; Bayan Aşide və Şe-li (şarı) - və ; A-şi-na – (uşin) - ; Qe-lo-çji (alaçin) - ; Kan-xe-li (kankarlu/kəngərli və ya kanqlu) - ; Şa-to (sart) - ; Çu-Bi - ; Xun (kün) - ; Si (kayı) - və s. damğalardan istifadə etmişlər. 77 Xüsusi araşdırma tələb edən məqam eramızın VIII-X əsrlərinə aid olan bu damğaların xronoloji baxımdan daha qədim tiplərinin Qobustan - ; Gəmiqaya - və Qərbi Azərbaycan (Geğam və Abaran) - qayaüstü təsvirləri arasında müəyyən olunmasıdır. Bundan başqa, həmin damğaların oxşarlarına oğuzun bayandur - ; bayat - ; alayuntlu - ; dögər - ; yıva - ; alkaevli - boylarının işarələrində də rast gəlirik. Adı çəkilən Çin əlyazmasında maraq doğuran və tarixi Azərbaycan əraziləri ilə bağlı olan damğalardan biri Aşide tayfasının maral buynuzlarını xatırladan işarəsidir. Kitabın rus dilində tərtibçisi, qazaxıstanlı türkoloq Yuri Zuyev «aşide» etnonimini «asitək» kimi oxuyaraq, həmin tayfanın Şərqi Türk Xaqanlığının aparıcı boylarından biri olduğunu bildirir. Alman 76 C.Cəfərov. «Bəzi damğa və işarələrin etimoloji izahı». Türk dillərinə dair etimoloji və tarixi-morfoloji tədqiqatlar. Bakı, ADU-nun nəşriyyatı, 1987. 77 Ю.Зуев. «Тамги лошадей из вассальных княжеств». Перевод из Китайского, том 3. Алма-Ата, 1960. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 65 - tədqiqatçısı Fridrix Hirt isə (1845-1927) nədənsə bu tayfa adını «osset» (osetin) kimi yozmuş, onların irandilli olması barədə fikir irəli sürmüşdür. 78 Y.Zunev bu mülahizəni qətiyyətlə rədd edərək yazır : «Bu fərziyyə çətin ki, qəbul olunsun. Çünki irandilli «ossetlərin» xan nəsli qismində Türk konfederasiyasında təmsil olunması qətiyyən inandırıcı deyildir. Hətta Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|