Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 31 -
və  «Ay»,  «yay»,  «açılmış  qartal  qanadları»  anlamlarını  verən  Tanrı  nişa-
nından 
  ibarətdir.  Bütövlükdə  həmin  işarə  nəslin  və  ya  tayfanın  Tanrı 
mühafizəsində, Dirilik Ağacının nəzərində olması yozumunu verir.   
Qarabağ xalçalarında (Cəbrayıl qrupu) «hərsin» adlanan ornament; Duz torbası (yun, 
xovsuz. Ordubad rayonu, Gənzə kəndi 1910-cu il) üzərində «baltavar», «xan damğası», iki-
başlı qartal» işarəsi
23
Qeyd olunduğu kimi,
 damğa işarələrinin aparıcı funksiyalarından biri on-
ların paralel olaraq qədim dövlətçilik rəmzlərini
 ifadə etməsidir. Rusiyalı alim 
Valeri  Olxovskinin də fikrincə, tarixi dövrlərin və bu dövrlərdə cərəyan et-
miş  ictimai-siyasi  və  etnik  proseslərin  müəyyən  olunmasında,  dövlətlərin 
və  tayfa  birliklərinin  (konfederasiyaların)  yaranması  və  süqutu  səbəblərinin 
öyrənilməsində damğaların əhəmiyyətli rolu vardır. V.Olxovski yazır ki, 
«hətta 
qədim sənədlərə, daş kitabələrə, metal pullara və s. möhür kimi vurulan bu 
işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin (hökmdarların, sülalələrin) 
hakimiyyət  illərinin  də  olduğu  müddəti  dəqiqləşdirmək  mümkündür».
24
 
Onu da əlavə edə bilərik ki, araşdırma obyekti olan damğa işarələri tayfalar 
və nəsillər arasında dominant-vassal münasibətlərinin, miqrasiya prseslərinin, 
hərbi-siyasi ittifaqların tədqiqində, aparıcı etnosun, inancın, etnomədəniyyətin 
və dilin müəyyənləşdirilməsində mühüm vasitələrdəndir. Belə ki, bəzən kon-
ket tayfanın, nəslin müxtəlif dövrlərdə istifadə etdiyi damğalar ayrı-ayrı tarixi 
dövrlərdə baş verən hərbi, ictimai-siyasi və mədəni hadisələrdən asılı olaraq 
dəyişir, ilkin tanınma-fərqləndirmə nişanlarında seçilən işarələrlə əvəzlənir, ya 
da yeni məzmun kəsb edən seqmentlərlə zənginləşir. Digər tərəfdən, Azərbaycan, 
23 
 http://ordubad.ucoz.com/news/ordubad_xalcalari/2013-11-05-71
24  В. Ольховский «Тамга  (к функции знака)»,  Историко-археологический альманах, No 7, Армавир, 2001

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 32 -
Mərkəzi Asiya, Şimali Qafqaz xalça ornamentlərinin təhlilinə əsasən, damğa 
təsnifatlarında oğuz işarələri kimi tanınan nişanların müəyyən tarixi dövrlərdə 
qıpçaq  tayfalarının  da  arasında  yayılması  və  ya  əksinə,  oğuz  nəsillərinin  öz 
ənənəvi rəmzlərindən imtina edərək qıpçaq işarələrini götürmələri etnomədəni 
inteqrasiya  və  ya  hərbi-siyasi  situasiya  ilə  də  əlaqəli  ola  bilər.  Məsələn, 
Azərbaycan (Qafqaz Albaniyası) mənşəli  işarələrin, o cümlədən «alban» və ya 
«alpan» adlanan damğanın ilkin orta əsrlərdən etibarən Qazaxıstandakı alpan-
suan (alban-suvar) tayfasının tanınma-fərqləndirmə nişanına çevrilməsi xüsusi 
araşdırma tələb edən  mövzulardandır. 
Xalça üzrə ekspertlərə belə vəziyyət yaxşı tanışdır. Bəzən bir xalçanın han-
sı məktəbə aid olduğunu müəyyənləşdirmək problemli məsələyə çevrilir. Mi-
sal üçün, xalça üzərindəki naxışlar onun Quba məktəbinə aid olduğuna işarə 
vursa da, rəng çalarları, göl və haşiyə elementləri burada Bakı üslubunun da 
qabarıq şəkildə yer aldığını göstərir. Qocaman sənətkarların deduksiya me-
todu  bu  üslub  rəngarəngliyinin  səbəblərini  belə  izah  edir:  Xalçanı  toxuyan 
xanım əslən qubalıdır və Bakıya gəlin köçmüşdür. Buna görə də ata evində 
görüb–öyrəndiyi naxışları qoruyub saxlasa da, ər evinin qayda-qanunlarına, 
o cümlədən xalçatoxuma üslubuna da ciddi əməl edir. Əgər onun qız övladı, 
məsələn, Şamaxıya gəlin gedərsə, təbii ki, toxuduğu xalçalara anasının Bakı-
Quba naxışları ilə yanaşı Şirvan ornamentlərini də əlavə edəcəkdir. 
Azərbaycanın müxtəlif damğa və rəmzlərinin bir xalça naxışları içərisində 
toplanmasına  başqa  bir  misal.  Bu  gün  Türkiyədəki  Harmandalı  obasında 
(İzmir,  Sivas,  Amasiya  ərazilərində)  toxunan  xalçaların  üzərində  müxtəlif 
oğuz  tayfalarına  və  onların  qollarına  aid  damğa  işarələrinin  təsvirlərinə 
 
       
   
        və s.
25
 rast gəlirik. Bu işarələr, eləcə də 
Quba xalçaçılıq məktəbinə məxsus əlavə ornamentlər Azərbaycanda (Biləsuvar, 
Masallı)  və  İranda  (Ərdəbil,  Qəzvin,  Zəncan)  yerləşən  Xarmandalı  (yanlış 
olaraq «Xırmandalı» kimi yazılır) kəndlərində hazırlanan Muğan xalçalarında 
da vardır. Bu tayfanın, əslinə qalsa, tayfa birliyinin tarixi, XI əsrdən etibarən 
Mərkəzi Asiyanın, Azərbaycanın, Türkiyənin ayrı-ayrı bölgələrini əhatə edən 
məskunlaşma  coğrafiyası,  eləcə  də  salnamələrdə  onun  oğuz  elinin  dögər, 
bayat,  əfşar  boylarına  aid  olunması  xalçalarındakı  ornament  müxtəlifliyinin 
səbəblərini aydın izah edir. Xırmandalı tayfa birliyi XI-XII əsrlərdə Qəzvində 
bəyliklərini  qurmuş,  sonralar  onların  bir  hissəsi  Türkiyə  ərazisinə  köçmüş, 
25  A.Yalqın. «Cenupta Türkmen oymakları», II, Ankara, 1977

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 33 -
burada artuqoğlular (artuklular) tayfası ilə birləşmiş, Diyarbəkirdə Artuqoğlular 
dövlətinin  qurulmasında  iştirak  etmişlər.  Ərdəbil  ətrafında  məskunlaşan 
xarmandalılar  qızılbaş  hərəkatına  qoşularaq  Səfəvi  dövlətinin  təşəkkülündə 
mühüm rol oynamış, I Şah İsmayılın və I Şah Abbasın taxta çıxmasında və 
hakimiyyətin möhkəmləndirilməsində xidmətlərinə görə onlar da «şahsevənlər» 
adını qazanmışdılar. Qubalı Fətəli xanın dəvətilə Muğan düzündə məskunlaşan 
tayfanın böyük bir hissəsi Artuqoğlu Alınazar bəyin başçılığı ilə Azərbaycanın 
Şimal bölgəsinə köçmüş, hərbi əməliyyatlarda ad qazanmış və Quba yaxınlığında 
Xarmandalı obasını salmışdır. Təsadüfi deyildir ki, İspaniya kralının yanında 
Səfəvi dövlətinin elçisi  Oruc bəy Bayat (1560-1604) xanədanda xarmandalu 
tayfasının  rolunu  qeyd  edərkən  onları  Qərb  tərzi  ilə  «markizlər»  (Avropada 
zadəgan titulu) adlandırmışdır.
26
 
Tarixi Azərbaycan ərazilərində - Qobustan, Gəmiqaya, Kəlbəcər, Göyçə, 
Dəvəboynu,  Geğam,  Abşeron,  Qarabağ,  Türkiyənin  Batman,  Bayburt, 
Bilecik,  Bingöl,  Bitlis,  Diyarbəkir,  Ədirnə,  Elazığ,  Ərzincan,  Ərzurum, 
Əskişehir,  Qaziantep,  Girəsun,  Gümüşhane,  Hakkari,  İğdır,  İzmir,  Qars, 
Kırşehir, Konya, Mardin, Ordu, Rizə, Siirt, Sivas, Trabzon, Tunceli, Urfa və 
Van  bölgələrindəki  qayaüstü  təsvirlərdə,  Qafqazın  Dərbənd,  Xumara  daş-
larında və s. aşkar olunan rəsm və ortaq etnik damğa işarələri bir tərəfdən 
həmin ərazilərin Turan etnomədəni məkanına daxil oduğunu göstərməklə, 
digər tərəfdən isə onların xronologiyası qədim türklərin hələ eramızdan xey-
li əvvəl bu torpaqlarda məskunlaşdıqlarını, zəngin və spesifik maddi-mədəni 
irsə malik olduqlarını  sübuta yetirir. Bu regionlar, o cümlədən Azərbaycanın 
zəngin etnomədəni irsə  - Manna, Midiya, Hun, Avar, Xəzər, Atabəylər, Şir-
vanşahlar,  Teymurilər,  Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular,  Səfəvilər,  Əfşarlar, 
Qacarlar dövlətlərinə, saka-skif, massaget, sarmat, bulqar, oğuz, qıpçaq və 
s. aid maddi-mədəniyyət nümunələrinə malikdir. Lakin təəssüflər olsun ki, 
ölkənin aparıcı tarix və diyarşünaslıq muzeylərində saxlanılan və xarici qo-
naqlara nümayiş etdirilən bu eksponatların əsas hissəsi uzun illər boyu etnik 
mənsubiyyət müstəvisindən araşdırılmamış, onların hansı xalqa, hansı tayfa 
birliyinə, hətta hansı nəslə və ya sülaləyə aid edildiyini müəyyənləşdirmək, 
düzgün  təbliğatını  aparmaq  vəzifəsi  diqqətdən  kənarda  qalmışdır.  Etnik 
identiklik daşıyıcıları olan nadir eksponatların təsnifatı əsas etibarilə xro-
noloji  prinsip  üzrə,  məsələn,  «Tunc  dövrü»,  «Dəmir  dövrü»,  «Eramızdan 
26  «Россия и Европа глазами Орудж-бека Баята - Дон Жуана Персидского». СПб. СПбГУ. 2007

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 34 -
əvvəl»,  «Orta  əsrlər»  kimi  zaman  kəsikləri  çərçivəsində  təsnif  olunmuş-
dur.  Bu  isə  öz  növbəsində  Azərbaycanın  maddi-mənəvi  irsinin  başqaları 
tərəfindən  mənimsənilməsi,  etnik  tarixin  saxtalaşdırılması  üçün  əlverişli 
imkanlar yaratmaqdadır.
Qədim, orta əsrlər və müasir türk dövlətlərinin bayraqlarında rəmz və damğa işarələri
1. Böyük Hun dövləti (e.ə.204-cü ildən eramızın 216-cı ilinə kimi);  2. Ağ Hun dövləti 
(420-562). Hazırda bu işarə Moldovadakı Qaqauz Yeri (Qaqauziya) muxtar ərazisinin 
gerbində də əks olunmuşdur; 3. Qaraxanlılar dövləti (840-1212); 4. Tarixi Azərbaycan 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 35 -
ərazisindəki Qaraqoyunlu dövləti (1410-1468); 5-6. Ağqoyunlu dövləti (1378-1503); 7. Qaş-
qay türklərinin milli bayrağı; 8. Osmanlı dövlətinin təməlini qoymuş Kayı xanlığının bayrağı 
(XIV əsr); 9. Cəlairlər dövləti (XIV əsr);  10-12. I Şah İsmayıl  və I Təhmasib  zamanında 
istifadə olunan Səfəvi bayraqları; 13. İstanbulun fəhtinə kimi Osmanlı dövlətinin bayrağı;  14. 
Osmanlı imperatorluğunun bayrağı (1383-1453); 15. Katalon xəritəsindəki (1375) təsvirə 
görə, Qızıl Orda dövlətinin (Ulus-ı Cuci, 1242-1502) bayrağı; 16. Katalon xəritəsinə əsasən, 
Əmir Teymurun bayrağı; 17. Misir Məmlük sultanlığı; 18-19. Krım xanlığı; 20. XVI əsr 
Polşa-Litva tatarlarının döyüş bayrağı; 21. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk bayrağı;  
22. Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı; 23. Türkiyə Cümhuriyyətinin bayrağı; 24. 
1918-ci il İdel-Ural dövlətinin (ştatının) bayrağı; 25. Qazaxıstan Respublikasının bayrağında 
«Ay-Günəş» rəmzinin variantı; 26-28. Qırğızıstan, Çuvaşıstan, Saxa (Yakut) respublikalarının 
bayraqlarındakı qədim rəmzlər.
      
Yuxarıda  təqdim  olunan  türk  bayraqları  üzərindəki  rəmz  nümunələrinin 
qısa semantikası ilə tanış olaq:
 
    -  Böyük  Hun  dövlətinin  bayrağını  bəzəyən  bu  işarə  ortaq  türk 
damğaları  təsnifatında  «Baytərək»  (Törə/nəsil  dirəyi)  adlanır  və  ilkin  ola-
raq, Aşağı Dünyanı (Ruhlar Aləmini), Orta Dünyanı və Göyü – Tenqri xan 
məkanını  birləşdirən Müqəddəs Ağac anlamını vermişdir. Qazax və qırğız-
larda alaçıq (yurt) tavanını saxlayan mərkəzi dirək də belə adlanır. Hazırda 
Qazaxıstan Respublikasının milli rəmzi, Çuvaş Respublikasının (Rusiya) isə 
rəsmi simvoludur. Qeyd edək ki, Böyük Hun dövlətinin rəmzi sayılan həmin 
işarə forma etibarilə 1969-cu ildə Qazaxıstanın İssık çayı sahilindəki saka-
skif məzarlığında aşkar olunmuş döyüşçünün (qaz. «Altun adam», eramızdan 
əvvəl V-VI əsrlər) qızıl mərasim tuğulğasının (dəbilqəsinin) üzərindəki simvo-
lun   təkrarıdır. Tədqiqatçılar bu başlığın sakların tiqrahauda (şişpapaqlılar) 
qrupuna aid tayfalara məxsus olduğunu bildirirlər.
    -  Oğuz  və  qıpçaq  tayfalarının  mifoloji  təfəkküründə  «Qaba Ağac», 
«Dirilik Ağacı», «Həyat Ağacı» mifologeminin qrafik təzahürüdür. Ortaq türk 
damğaları sırasında onun         və s. kimi variantları da vardır. Xristian 
dini  ilə  əlaqəsi  yoxdur.  Qədim  türk  inanclarına  görə,  Dirilik Ağacının  yar-
paqları qam-şaman, hökmdar və ya sərkərdələrin ruhlarıdır. Mərkəzi Kaşğar 
şəhəri olan Qaraxanlılar dövlətinin bayrağındakı Dirilik Ağacının budaqların-
dan asılan on yarpaq, bu siyasi birliyə daxil olan on uyğur tayfasının birliyini 
simvolizə edirdi. Əbülqazi Bahadur xan Xivəli (XVII əsr) «Şəcəreyi-Tərakimə» 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 36 -
əsərində yazırdı ki, qaraxanlılar özlərini Turan hökmdarı Əfrasiyabın (Alp Ər 
Tonqa) varisi hesab edirlər. 
  və    -  Birinci  damğanın  seqmentlərindən  olan    təsviri  vassallıq 
bildirən «baltavar», «eltəbər» işarəsinin variantlarındandır. «Vassallıq» rəmzinin 
önündə gələn   işarəsi isə həm «Ay», həm də dominantlığı təcəssüm etdirən 
«yay» anlamlarını verir. Bu baxımdan, damğanın semantikası «vassal bəylikləri 
olan dövlət» kimi yozula bilər. Qızıl Orda dövlətində, Krım xanlığında və Şi-
mali Qafqazın Krımdan asılı olan knyazlıq və bəyliklərində geniş yayılmışdır. 
Krım  xanlığının  bayrağındakı  işarələr   
    və  İdel-Ural  dövlətinin  rəmzi 
  eyni  semantikaya  malikdir.  Səfəvi  dövlətinin  (I  Şah  İsmayıl  dönəmində), 
Osmanlı  hökmdarı  Sultan  Mehmet  Fatehin,  Məmlük  sultanlığının  bayraqları 
üzərindəki «Aypara» təsvirləri də mahiyyət etibarilə «yay» -   «müstəqillik» 
və «dominantlıq» anlayışlarını bildirir. Qeyd edək ki, Ayparanın üfiqi varinantı 
 həm də qartal qanadlarının qrafik təzahürü olmuşdur.
 
 - Əmir TEymürun həm damğası, həm də dövlət rəmzi olan bu işarə 
qədim saka-skiflərin, şun və xəzərlərin, oğuz və qıpçaqların hərbi-siyasi birlik 
yaratmaq ənənəsinin qrafik təzahürü kimi «and» adlanır və «qana and içmək», 
«qardaşlaşmaq», «sarsılmaz müttəfiqlik» anlamlarını verir. Damğanın     
kimi variantları da vardır. 
 
 - Təqribən üç min il yaşı olan və dünyanın bir çox qədim xalq-
larında  sakral  təhlükəsizlik,  nəzərlik,  mühafizə  rəmzi  olan  beşguşəli  ulduz 
–  pentaqramma  türk  tayfaları  arasında  «Günəş»,  «Tenri/Göy  Adamı»  an-
lamını  verən    damğa  işarəsi  kimi  mövcud  olsa  da,  indiki  formasını 
 
əsas etibarilə xristian və islam dinlərinin yayılmasından sonra almışdır. İslam 
dininə əsasən, bu nişanın vahid mərkəzdən çıxan beş şüası və ya guşəsi dinin 
beş əsas şərtini – Şəhadət kəlməsini, namazı, orucu, Həcc ziyarətini və zəkatı 
özündə ehtiva edir. Ağ hunların bayrağı üzərində təsvir olunan üç ulduzun  
«And» damğa işarəsi 
  şəklində düzülüşü həmin dövlətin müxtəlif tayfa-
lardan ibarət konfederasiya olmasından  xəbər verir.
 
 - Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin və Saxa Respublikasının bayraqları-
na həkk olunmuş bu işarənin ortaq türk damğa təsnifatında «döngələk», «do-

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 37 -
malaq», «Gün bəlgisi» (Gün nişanı), «Domalaq ana», «Gün domalaq», «Sarı 
baybikə», «Baybikə», «Nurullah», «Altun top», «Qızıl alma», «Altun alma» 
kimi adları vardır. Tədqiqatçıların ümumi qənaətinə əsasən, Atillanın hun im-
periyasının bayrağında da onun təsvirləri vardır. Altun alma həm də mütləq 
hakimiyyətin rəmzi sayılıb. Əski inanclarda bu işarə “Tenqri xan-Günəş” an-
layışını bildirsə də, türk xalqlarının islam dinini qəbul etməsindən sonra onun 
da  semantikası  dəyişmişdir.  Müsəlman  simvolizmində  Günəşin  rəmzi  yeni 
məzmunla zənginləşərək Allahın Yer üzünə yaydığı nuru, İslam Peyğəmbərini 
ifadə etməyə başlamışdır.
 
  -  Ən  qədim  sakral  işarələrdən  biri  hesab  olunur.  Əsas  əlaməti 
bərabərtərəfli olmasıdır. Damğa işarəsi kimi «aça», «açamay», «elşən», «xaç» 
və s. adlanır. Tanrının dörd cəhət, dörd dünya və dörd ünsür üzərində bərabər 
dərəcədə hökmünü, eyni zamanda dünyanın dörd tərəfinə söykənərək Göyü 
saxlayan qövsvari çatını – ərşin tağını simvolizə edir. Bu kosmoqonik mo-
del qazax və qırğızların alaçıqlarında da öz əksini tapmışdır. İçəridə havanın 
təmizlənməsi  və  ocaq  tüstüsünün  çölə  çıxması  üçün  tavanın  mərkəzindəki 
dairəvi yarığa Mərkəzi Asiya xalqları «tunduk» deyirlər. Tunduq mərkəzdə 
çarpazlaşan ağac millər vasitəsilə möhkəmləndirilir. Onun tiplərindən hər biri  
      və s. sakral rəmz və damğa işarəsi kimi yayılmışdır. Damğa işarəsi 
kimi  «təkər»  də  adlanır.  Qırğızıstanın  dövlət  bayrağındakı  rəmz    vahid 
ailədə, vətəndə birliyi, firavanlığı və inkişafı ifadə edir.
 
 -  Türk dünyasında və islam aləmində geniş yayılan, bir sıra müasir 
müsəlman ölkələrinin dövlət rəmzinə çevrilən bu işarə «Ay-ulduz» kimi tanın-
sa da, onun həqiqi semantikası Günəş və Ay təsvirləri ilə əlaqəlidir. Təsadüfi 
deyildir ki, Orta Şərqdə porulyar adlarından biri də «şəms-qəmər»dir. Damğa 
işarələri arasında Günəşin 
    
 və s. Ayın isə     
 kimi əlahiddə 
təsvirləri vardır.
 Bundan başqa, «Günəş-Ay» mifologemindən yaranan çox-
saylı damğalar               
  
     və onların variantları da möv-
cuddur.
 Bu rəmzlərin ilkin tiplərinə Qobustan, Gəmiqaya, Qərbi Azərbaycan, 
Mərkəzi Asiya,  Şərqi  Sibir  qayaüstü  təsvirlərində,  Şumer,  Babil, Assuriya 
barelyeflərində,  qutilərin,  mannalıların  və  midiyalıların  maddi-mədəniyyət 
nümunələrində geniş təsadüf olunması uzaq keçmişdə bu torpaqlarda yaşamış 
sakinlərin Ay və Günəşə tapınmasından xəbər verir. Müsəlman dövlətlərində 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 38 -
«bütpərəstliklə»  əlaqəli  solyar  dini  nişanın  –  Günəş  təsvirinin        islam 
simvolizmində  səkkizguşəli  ulduza    çevrilərək  əsas  atributlardan  birinə 
çevrilməsi mömin insanın səkkiz əməlinin və Cənnətin səkkiz  qapısının bu 
işarədə təcəssüm olunması ilə əlaqələndirilir: Mərhəmət, səbr, dürüstlük, sirr 
saxlamağı bacarmaq, sədaqət, cömərdlik, şükr etmək, təkəbbürlü və həris 
olmamaq.  Və  bu  əməllərə  riayət  edən  mömin  müsəlmanın  üzünə  axirətdə 
Cənnətin səkkiz qapısı açılacaqdır.
 
  -  Ağqoyunlu  dövlətinin  bayraqları  üzərində  güman  edilən  rəmz 
təsviri  oğuzların  bayandur  boyunun  damğası  kimi  Yazıçıoğlu  Əlinin 
«Təvarixi əl-Səlcuq» (XV əsr), Seyid Loğmanın «Hünərnamə» (XVII əsr) 
adlı  salnamələrində 
  şəklində,  Mahmud  Kaşğarinin  «Divani  lüğət-it 
Türk» (XII əsr) əsərindəki təsnifatda üzü aşağıya çevrilmiş   formasında 
göstərilmişdir.  Bayandurların  damğası  Fəzlullah  Rəşidəddinin  «Cami  ət-
Təvarix» (XIV əsr) kitabındakı variantı isə 
 M.Kaşğarinin təqdim etdiyi 
tipə daha yaxındır. Ağqoyunlulara aid edilən bayraq simvolunun bənzərinə 
  İranın  cənub-qərbində  yaşayan  qaşqayların  –  etnik  azərbaycanlıların 
milli rəmzləri sırasında, uyğur yazı sistemində, Qafqaz Albaniyasının əlifba 
variantlarında  rast  gəlirik.  Bu  fakt  qaşqayların  da  vaxtilə  bayandur  tayfa 
birləşməsinin  tərkibində  olmasından  xəbər  verir.  Məlumdur  ki, Ayqoyun-
lu sultanı Həsən xan Bayandur (Uzun Həsən,  1423-1478) həmin tayfanın 
nümayəndəsi  idi  və öz şəcərəsini Oğuz  xanla  bağlayırdı.  Etimoloji yozu-
ma görə, «bayandur» sözü əski türkcədə «varlı», «dövlətli» anlamını verir. 
Bu baxımdan, Azərbaycan milli xalça naxışları içərisində «dəvə», Mərkəzi 
Asiyada  isə  «erkəş»  (dəvə  hörgücü),  bəzən  isə  «qaz»  (qu  quşu)  adlanan 
ornamentlər 
 
  ilə  bayandurların 
 
  damğaları  (yüklü  dəvə) 
arasında  zahiri  bənzərlik  onların  arasındakı  semantik  yaxınlığın  nəticəsi 
ola bilər. Belə ki, elat tayfalarının təsəvvürlərində «yüklü dəvə» zənginlik 
əlaməti sayılmışdır.
 -  Qədim türklərin mifik təsəvvürlərində qoç təsviri sakral rəmzlərdən 
biri sayılırdı. Qoç bir tərəfdən «bolluq» və «bərəkət» bildirir, digər tərəfdən 
isə vəfat etmiş insanların ruhlarını Tanrı məkanına çatdıran müqəddəs canlı-
lardan hesab edilirdi. Tanrıya kəsilən qurbanlar arasında ağ atla yanaşı ağ qo-
çun da xüsusi dəyəri vardı. Bundan başqa, əski türk dillərində «qara» sözünün 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 39 -
təkcə rəng deyil, həm də «böyük», «güclü» anlamlarını verdiyini nəzərə alsaq, 
Qaraqoyunluların dövlət rəmzinin - «qara qoç» təsvirinin də şərti xarakter da-
şıdığını, «qüdrətli dövlət» kimi yozumunun daha düzgün və dəqiq olduğunu 
görərik. Bəzi mənbələrə görə, Ağqoyunlu dövlətinin ilkin rəmzi də  analoji 
«qoç buynuzu» damğası olmuşdur.
 
 
 - Bu işarə Osmanlı bəyliyini quran Qayı boyuna aid edilsə də, tayfa-
nın damğaları və onların variantları      
   arasında analoqları yoxdur. 
Əslində, Osmanlı bəyliyinin rəsmi rəmzi kimi tanınan bu işarə qədim oğuz-
larda hakimiyyət    (yay) və vassallıq   (ox) bildirən damğaların birliyidir və 
təsnifatda «yay-ox» adlandırılır. Onun         və   kimi variantları vardır.
 
 - Cəlairlər dövlətinin bayrağı üzərində təsvir olunan bu sadə damğa 
işarəsi «eşik», «qapı» adlanır. Mərkəzi Asiya, Volqaboyu, Krımın türk tayfa-
ları arasında geniş yayılmışdır. Oğuz və qıpçaq tayfalarının damğa işarələri 
arasında onun müxtəlif variantlarına təsadüf edilir. Bu damğa işarəsinin bir 
adı «ev»dir. Ə.Canıbəyovun təsnifatına görə,   işarəsi həm də noqayların as 
(az) və arqın (arqun) tayfalarının tanınma-fərqləndirmə nişanlarıdır.
 Tarixi Azərbaycan ərazilərində təşəkkül tapan, indiki Ermənistan və 
Gürcüstanı, Dağıstanın cənub hissəsini əhatə edən Qaraqoyunlu dövlətinin 
(1410-1468) rəmzi, bayrağı üzərindəki qara qoç təsvirinin Azərbaycan xalça-
çılıq sənətində əksi barədə bir qədər ətraflı danışmaq istərdik. Qeyd edək ki, 
bu işarənin digər variantları da mövcuddur. Məsələn, Qaraqoyunlu dövlətinə 
aid edilən metal sikkələrin üzərində   və    rəmzlərinə də təsadüf edi-
lir. Qarabağ qrupuna aid olan «Malıbəyli» xalça naxışlarında nədənsə 
 
işarəsi tək halda «ördək», qrup şəklində isə «çərxi-fələk» kimi tanınan orna-
mentin təhlili onun açıq şəkildə Qaraqoyunlu dövlət rəmzinin – qara qoçun 
stilizə olunmuş təsviri olduğunu göstərir. Yəni bu rəmzdən dördünün xalça 
üzərində xaç şəklində   birləşməsi təkcə sakral «çərxi-fələk» işarəsinin   
 təsvir variantlarından biri   deyil, həm də Qaraqoyunlu dövlətinin «dün-
yanın dörd tərəfinə yayılan hakimiyyəti» ideyasının sxematik təsviridir. Onu 
da xüsusi vurğulayaq ki, erməni mənimsəmələrinin əsas obyektlərindən biri 
məhz Qarabağ qrupuna aid olan, xüsusilə Şuşanın Malıbəyli kəndində to-
xunan eyni adlı xalçalardır. Ermənilərin Azərbaycan xalqının milli-mədəni 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 40 -
sərvətinə, əslinə qalsa, regiondakı türk etnomədəni irs nümunələrinə əsassız 
iddiaları barədə az sonra bəhs olunacaqdır. Bununla belə, «erməni xalçaları» 
üzərində türk damğa işarələrinin, xüsusilə dövlətçilik rəmzlərinin əsk olun-
ması barədə tutarlı sübutlar onların mənimsəmə cəhdlərinə təsirli zərbə ola 
bilər. Təsadüfi deyildir ki, Ermənistanın xalça üzrə mütəxəssisi Liliya Ava-
nesyan bəzən «Tatev», bəzən də «Sünik-Arsak xalçaları» kimi təqdim etdiyi 
«Malıbəyli» xalçaları üzərindəki rəmzlərin həqiqi semantikasını bilmədən, 
bəlkə də, məqsədli şəkildə gizlədərək, onlara uydurma yozum verməkdən 
çəkinmir, “qoç başı” təsvirini gah «qıvrılmış ilan», gah da «çinar ağacına 
bənzəyən magiya işarəsi» adlandırır.
27
 Beləliklə, normal məntiqə və tarixi-
etnoqrafik materiallara söykənərək, «Malıbəyli» xalçalarının, eyni zamanda, 
rəmz təsvirlərinə görə