Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

«Древнобългарската митология», 4 част, http://atil.blog.bg/history/2012/01/20/drevnobylgarskata-mitologiia-4-
chast.886479
2   Н.Соболева. «Очерки истории Российской символики: От тамги до символов государственного суверените-
Н.Соболева. «Очерки истории Российской символики: От тамги до символов государственного суверените-
та», http://www.rumvi.com
3 
 «Azərbaycan xalçaları», сild 2, №4, 2012

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 117 -
Qədim  türklərin  dövlətçilik  iyerarxiyasında  mühüm  yer  tutan 
«eltəbər» 
titulu  mərkəzi  hakimiyyətə  tam  və  ya  qismən  tabe  olan  vassal  hakimlərə, 
məliklərə, müasir terminologiya ilə desək, «vali», «qubernator» funksiyalarını 
icra  edən  xan  və  sərkərdələrə  verilən  rütbə  idi.
  Bəzi  mənbələrdə  onun 
«iltəbər», «yaltavar», «ışbara» kimi variantlarına da təsadüf olunur. Bu gün 
İranda  yaşayan  qaşqaylar  (etnik  azərbaycanlılar)  arasında  «tayfa  başçısı», 
«nəslin ağsaqqalı» anlamında işlədilən və «eltəbər» sözünün törəməsi olan 
«ilbəgi» (elbəyi) titulu hələ də qalmaqdadır.  Qədim Çin mənbələrinə görə, 
648-ci  ildə  Xanbalıq  (Pekin)  şəhərinə  göndərilən  qırğız  elçisi  «eltəbər» 
titulunu daşıyırdı və bu, çinlilərin türk sərkərdələrinə ünvanladıqları «şe-li-
fa»  və  ya  «xsie-li-fa»  kimi  rütbələrin  analoqu  sayılırdı.  Başqa  bir  qənaətə 
əsasən, eltəbər/baltavar titulu Atillanın qurduğu Hun imperiyası dönəmində 
də mövcud olmuş, sonralar Xəzər xaqanlığında da geniş yayılmışdır. Tarixi 
mənbələrdə Qafqaz hunlarının başçısı Alp İltəbər, Xarəzm xanı Xatimolteber 
(?), Volqaboyu Bulqar dövlətinin başçısı Baltavar haqqında məlumatlar vardır. 
VII  əsrə  aid  qədim  salnamələrdə  uyğur  hökmdarlarından  Tumidu  xaqanın 
(Uluq Eltəbər), Yabqu Eltəbərin adları çəkilir.
4
 X əsrdə yaşamış ərəb səyyahı 
və diplomatı Əhməd ibn Fədlan Volqaboyunda olarkən buradakı bulqar-suvar 
tayfa  birliyinin  başçısı  Eltebər Almuşda  (əl-Həsən  ibn  Baltavar)  haqqında 
da ətraflı söz açır. VII əsrdə yaşamış alban tarixçisi Musa Kağankatlı (erm.: 
«Kaqankatvaüi»,
 türkcə: «Xaqanın şəhərindən olan») «Alban ölkəsinin tarixi» 
əsərində Xəzər  dövlətinin eltəbəri Alp  İltəbərin də adını çəkir.  Salnamənin 
erməni dilinə tərcüməsində onun titulu «iltuverutyun» şəklində qeyd olunur. 
Bildirilir ki, Xəzər xaqanı bu titulu ona «pativ» (qədim İran dillərində olan 
«pati»  sözündəndir  və  «başçı»,  «yüksək  çin»  anlamında  işlədilirdi)  kimi 
vermişdir. Türk xalqlarında hökmdar öz adı ilə çağırılmadığı üçün ona «Alp 
İltəbər»  deyirdilər. VII  əsrdə  Xəzər  imperiyasının  tabeliyinə  keçən  Qafqaz 
hunlarının ilk eltəbəri «Alp Bulu» kimi tanınan Bulu Şad («şad»: Türk və Xəzər 
xaqanlıqlarında varislik hüququ olmayan şahzadəyə verilən rütbə) olmuşdur. 
O da məlumdur ki, Qafqaz Albaniyasının katalikosu Viro ölkəsini hunların 
basqınlarından qorumaq üçün 631-ci ildə onun hüzuruna gəlmiş və salnamədə 
«yırtıcı aslan balası Şat» kimi də xatırlanan Alp İltəbərə Albaniyanın  tarixən 
hun əraziləri olduğunu bəyan etmişdir.
5
4 
 А.Камалов. «Древние уйгуры. VIII-IX вв.». Алматы: «Наш мир». 2001.
5 
 К.Алиев. «Великий князь Алп-Илитвер. К эпической биографии правителя кавказских гуннов 
(гуннуг-ундуров) // газета «Ёлдаш/Времена», 22 июль 2011 г.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 118 -
Bir sıra mülahizələrə əsasən, «eltəbər» kəlməsi «el» (ölkə), gücləndirici 
«ta» və «bar» (bütün) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Macar linqvisti 
A.Bombaçi bunu əsas götürərək, «eltəbər» titulunun «xalqın, tayfanın başçısı» 
anlamı verməsi qənaətinə gəlmişdir.
6
 Kül tigin mətnlərində 
«eltəbərliğ bodun» 
(eltəbəri/rəhbəri olan xalq) ifadəsinə rast gəlinir. Bu gün «vətən», «coğrafi 
mənşə ərazisi» anlamını verən «el» kəlməsi qədim türk dillərində «tayfa ittifaqı» 
mənasında işlədilirdi. Saka-skif dilinin daşıyıcılarından biri sayılan çuvaşların 
dilində «təbər» sözü indinin özündə də «başçı», «rəhbər» kimi izah olunur. 
Lakin titulun ilkin semantikasının qədim dövlətçilik atributları kontekstindən 
təhlili sözün kökündə fərqli mənanın dayandığını göstərir. Məsələn, damğa 
işarəsinin qrafik təsvirinin   bəzi deşici və doğrayıcı silahlara bənzərliyinə 
söykəndiyini bildirən tatar tədqiqatçıları, zənnimizcə, haqlı olaraq «baltavar» 
sözünün qədim türk dövlətçilik rəmzlərinin adlarından - «balta» (tək və ya 
ikiağızlı  balta)  ilə  «ber»  (yay-oxun  nadir  işlədilən  etnik  adı)  kəlmələrinin 
birləşməsindən  yarandığını  bildirirlər.  Fikrimizcə,  əgər  bu  titulun  yay-oxla 
əlaqələndirilməsi istisna olunarsa, onun qədim sakral rəmzlərdən olan «balta» 
işarəsi ilə bağlanması həqiqətə uygun ola, bu rütbənin ilkin semantikasının 
bərpasında açar rolunu oynaya bilər. 
Bu qənaəti - «eltəbər» və ya «iltəbər», «baltavar» titullarını 
«el/il + təbər», 
«balta + ber/var» söz birləşmələrindən yaranmasını əsaslandırmağa çalışaq. 
Dünyanın  bir  sıra  qədim  xalqlarında  balta  ilahilərin  solyar  rəmzlərindən 
biri kimi qəbul edilmişdir. Bu qorxunc silah bir tərəfdən ilahi qəzəbi, cəza 
atəşini, şimşəyi, digər tərəfdən isə mütləq gücü, hakimiyyəti, məhsuldarlığı 
və tanrıların insanlara yardımını təcəssüm etdirirdi. İkiağızlı (ikibaşlı) balta 
ilkin dövrlərdə Göy tanrısı və Yer ilahəsi arasında izdivacı, Yaranışı simvolizə 
etsə də, sonralar «ikibaşlı qartal» rəmzinin arxetiplərindən biri olaraq dövlət 
idarəçiliyində  dini  və  dünyəvi  hakimiyyətin  vəhdətini  ifadə  etmişdir.  O  da 
maraqlıdır ki, türk xalqlarının damğa təsnifatında həmin semantikanı verən 
bir sıra damğa işarələrinin adları müxtəlif olsa da («qoşa balta», «baltavar», 
«ikibaşlı qartal», «Ay-Günəş»/»Ay-ulduz», «yay-ox» və s.), təsvirləri eynidir. 
Əski türklərin qam-şaman oyunlarında (ayin rəqslərində) balta ilahi qüvvələr 
və  ruhlarla  ünsiyyət  yaratmaq  vasitələrindən  biri  sayılırdı.
7
  Bu  sakral  silah 
vaxtilə Şumer, Hett, Akkad, Qədim Misir, Assuriya, Manna, Midiya, Urartu 
6 
 Yenə orada
7   З.Наурзбаева. «Семь ипостасей Коркута», http://www.otuken.kz/index.php/mythzira/48-korkut

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 119 -
dövlətlərində, etrusklarda, türklərdə, çinlilərdə, eləcə də Misir sivilizasiyasının 
bazası əsasında qurulan Krit şahlığında da dini atributlardan biri olmuşdur. 
Amerikalı  antropoloq  Loriston  Şarpın  qənaətinə  görə,  baltanın  mütləq 
hakimiyyət rəmzi kimi üstün statusunun təməli hələ ibtidai icma dövründə 
formalaşmağa  başlamışdır.  Belə  ki,  böyük  zəhmət  hesabına  hazırlanan  daş 
baltalar qəbilənin ümumi mülkiyyəti hesab olunur, onu saxlamaq, başqalarına 
«icarəyə vermək» hüququ yalnız icma başçısına verilirdi. Bununla da balta 
tədricən sosial əhəmiyyət kəsb etmiş və dini-mifoloji çalarlarla zənginləşərək 
hakimiyyətin  (tayfa  başçısının,  hökmdarın)  rəmzinə  çevrilmişdir.  L.Şarp 
fikirlərini  təsdiqləmək  üçün  maraqlı  bir  misal  çəkir: Avstraliya  qitəsi  kəşf 
olunduqdan sonra buraya ayaq açan xristian missionerlər hələ də Daş dövründə 
yaşayan  Yir-Yoront  qəbiləsini  ələ  almaq,  «Məsihin  yoluna  yönəltmək» 
məqsədilə onun üzvlərinin hər birinə dəmir baltalar hədiyyə etmişlər. Nəticədə, 
az keçməmiş icma parçalanmış, onun strukturu və iyerarxiya pilləsi sürətlə 
dağılmağa başlamışdır.
8
  
Saka-skiflərin  mifoloji  təsəvvürlərinə  görə,  tanrıların  onlara  göndərdiyi 
rəmzi  hədiyyələr  arasında  balta  da  vardır.  Herodot  bu  barədə  yazır: 
«
Targitayın  (skif  panteonunda  ilk  insan,  skiflərin  əcdadı)  üç  oğlu  vardı: 
Lipoksay, Arpoksay və Kolaksay. Targitayın Skif ölkəsində şahlıq etdiyi 
dönəmlərdə  göydən  yerə  qızıl  əşyalar  düşmüşdü:  kotan,  boyunduruq, 
sakaris  (balta)  və  şərab  camı.  Böyük  oğul  Lipoksay  yaxınlaşıb  onları 
qaldırmaq istəyəndə həmin əşyaları od bürüdü. İkinci oğul Arpoksay da 
yaxınlaşanda bu əşyalar yenidən alovlandılar. Lakin kiçik oğul Kolaksay 
onlara tərəf gedəndə alov söndü və o, həmin əşyaları evinə apardı. Buna 
görə də böyük oğul atasının şahlığını kiçik qardaşına verməyə razı oldu». 
Qeyd edək ki, yunanlar saka-skiflərdə din və hakimiyyət atributlarından olan 
döyüş baltasına, o cümlədən ikiağızlı baltaya «saqaris» deyirdilər. Herodot 
şişpapaq saklar (tiqrahauda) haqqında bunları yazırdı: «
Saklar - onlar həm 
də skiflərdir, başlarına düz şiş uclu papaqlar qoyar, …yay-ox, gödək qılınc 
(akinak) 
və  balta-saqaris  gəzdirirdilər».
9
  Görkəmli  alim,  türk  xalqlarının 
qədim tarix və mədəniyyətinin tədqiqatçısı olmuş Tamara Talbot Rays (1904-
1993)  skiflərin  saqarisə  verdikləri  önəmi  şərh  edərək  bildirir: 
«Doğrudur, 
8   
Sharp L. Steel Axes for Stone Age Australians // Steward J.C., Murphy R.F.: Evolution and ecology, 
Essays on Social Transformation by Julian H. Steward. University of Illinois Press, Urbana, Chicago, 
London, 1977. 
9 
 Геродот. «История», ОЛМА-ПРЕСС Инвест, 2004
  

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 120 -
Herodot  skiflər  arasında  yayılmış  balta  kultunu  vurğulamışdır  və 
qiymətli  metallardan  nəfis  şəkildə  hazırlanmış  baltalar  həqiqətən  də 
hökmdarların  müstəsna  hakimiyyətinin  simvolu  olmuşdur.  Lakin 
arxeoloji  qazıntılar  zamanı  skif  məzarlarında  belə  rəmzi  baltalar  adi 
baltalarla müqayisədə gözlənildiyindən az aşkar edilir. Onların ən yaxşısı 
Kelermesdən  (Rusiyanın  Adıgey  vilayətindəki  Kelermes  çayı  sahilindəki 
skif məzarlığı, e.ə. VI əsr) 
tapılan qızıl işləməli baltadır».
10
 Xanım Raysın 
səmimi təəssüf hissinə isə sadə bir məntiqlə cavab verilə bilər: Şahların və 
rəiyyətin sayları bir ola bilməzdi... 
Əslində, yunan dilində «sakaris» (σαγαρι) sözünün ilkin anlamı bu silahın 
daşıyıcıları olan tayfa birləşməsinə – sakalara verilən ad idi. «Saka» və «ar/
ər» (insan, döyüşçü) kəlmələrinin birləşməsindən yaranan «sakar» etnoniminə 
yunan dilində kişi bildirən «is» şəkilçisinin əlavəsi nəticəsində «sakaris» həm 
sakaları, həm də onların qorxunc silahı olan baltanı ifadə edirdi. Qeyd edək 
ki,  hazırda  Türkmənistanda,  Cərcov  rayonunda  sakar  tayfasının  törəmələri 
yaşamaqdadır. Etnoqrafik araşdırmalara əsasən, bu tayfa dörd iri uluqa (tirəyə) 
bölünmüşdür: Məryə, Kızan, Qara Mahmud və Siyədağ Sakar. Bundan başqa, 
sakarların içərisində Altın, Qurd, Pəttə Arıq, Yaycı, Ulu Arıq, Xəzərək nəsilləri 
də vardır.
11
 Maraqlıdır ki, həmin sakar tirələrinə və nəsillərinə Azərbaycanda 
da rast gəlinir. 
Eramızın  VIII  əsrində  Xəzər  dövlətində  tayfalararası  qarşıdurmalar 
nəticəsində  müasir  macarların  etnogenezində  fəal  rol  oynamış  saka-skif 
mənşəli kabar (kəvər) tayfa birləşməsi Dnepr və Karpat dağlarının arasındakı 
«Etelgöz» adlanan ərazidə məskunlaşmışdır. IX əsrdə isə sekey (sekeli, sekuy, 
sekier, sakar) tayfası həmin birlikdən ayrılaraq, buradan  Transilvaniyaya köç 
etmişdir.
12
Aşağıdakı  eyni  süjetli  şəkillərə  diqqət  yetirək.  Onlardan  birində  – 
eramızdan  əvvəl    III  minilliyin  sonlarına  aid  olan  barelyefin  sxematik 
təsvirində (1) Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamış qədim 
etnoslardan olan kutilərin sərkərdəsi (rəmzi yay və qurşağa keçirilmiş balta 
ilə)  təsvir edilmişdir.
13
 Sərkərdənin boynundakı medalyon isə barəsində az 
sonra danışılacaq «abak» adlanan qədim türk damğasının   təsviridir. 1907-
10 
 Тамара Т. Райс. «Скифы. Строители степных пирамид»,
 «Центрполиграф», 2004
11  
Г.И. Карпов. «Родо-племенная структура Туркмен»,  turkmenhistory.narod.ru
12 
 Алексис Шнайдер, «Венгры (мадьяры)», http://www.randevu-zip.narod.ru/europe/east/hungary.htm
13 
 И.Дяконов. «История Мидии». Москва, 1956

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 121 -
ci ildə fransız alimi E.Ami təsvirdəki insanın antropoloji tipini Azərbaycanın 
Şuşa  şəhərində  yaşayan  etnik  azərbaycanlılarla  eyniləşdirmişdir.  Digər 
fraqmentdə isə (2) tarixi Azərbaycan ərazisində (Urmiyə gölünün cənubunda) 
ilkin etnosiyasi birliklərdən olan lullubi tayfa ittifaqının hökmdarı Anubaninin 
zəfər yürüşü əks etdirilmişdir (e.ə II minilliyin ikinci yarısı)
14
 Rəqib dövlətin 
hökmdarını məğlub edən Anubani bir əlində balta, digər əlində ox tutmuş, 
çiyninə isə kaman keçirmişdir. Qədim türk dövlətçilik simvolizmində balta 
və  yay  «hökmdar»,  «hakimiyyət»,  ox  isə  «vassallıq»,  «tabeçilik»  rəmzi 
sayılırdı.  Hökmdarın  əlində  ox  tutması  məğlub  tərəfə  vassallıq  təklifi  kimi 
anlaşılmaqdadır. Sadakın (yay-ox çantasının) icad olunmadığı dönəmdə (onu 
ilk dəfə regiona saka-skiflər gətirmişlər) kamanın bu cür çiyində daşınması 
qaydası «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında «yayı qarusuna keçirmək» adlanır. 
Anubaninin başı üzərindəki ilahi rəmzə   və onun sadələşdirilmiş variantına 
 Şumer simvolizmində (Günəş), Azərbaycanın Gəmiqaya, Göyçə, Mərkəzi 
Asiyanın və Şimali Qafqazın qayaüstü təsvirlərində, Manna, Midiya, saka-
skiflərin, hun və xəzərlərin, qədim türk sakral işarələri sırasında (Tenqri xan 
və Günəş rəmzi kimi) geniş rast gəlinir. 
Kuti sərkərdəsi və lullubilərin hökmdarı Anubani
Tanınmış fin diplomatı və linqvisti Qustav von Ramstedin (1873-1955) 
və  alman    türkoloqu  Karl  Henrix  Mengesin  (1908-1999)  qənaətlərinə 
14 
 Yenə orada

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 122 -
əsasən,  müxtəlif  türk  dillərində  bir  sıra  fonetik  variantları  (balğa,  balqa, 
baltu, baldu, balğu və s.) olan «balta» sözünün vətəni  Dəclə və Fərat çayları 
arasındakı  qədim  ərazilərdir.  Şumerlər  həmin  silah  və  ya  məişət  alətinə 
«balaq» deyirdilər.
15
 Onların yazılı mətnlərində sakral «balta» anlamı verən 
işarələrdən biri təkağızlı baltanın   rəmzi idisə, digəri isə qoşaağızlı baltanı 
 ifadə edirdi. Maraqlıdır ki, ikinci işarəyə «nəzərlik» ornamentinin bir 
variantı ximi Azərbaycan xalçaçılıq sənətində də rast gəlinir. Diqqət edin, 
türk damğa nişanları təsnifatında   işarəsi də «balta» adlanır. Həmin nişan 
qrafem olaraq Göytürk əlifbasında (Yenisey mətnlərində) incə saitli sözlərdə 
«u»  səsini  bildirirdi.  Cənubi  Qafqazda,  Anadoluda,  Mərkəzi  Asiyada, 
Krımda  bu  damğa  işarəsini  daşıyan  bəzi  tayfa  və  nəsillər  «baltalı»  adı 
ilə  fərqləndirilirdilər.  Qədim  türk  damğa  təsnifatına  əsasən,  «çəkic»  kimi 
tanınan işarənin   başqa bir adı isə «balta» olmuşdur. Məsələn, qazaxların 
jetiru  tayfasına  daxil  olan  jaqabaylı  nəslinin  rəmzi  kimi.
16
  Görünür,  bu, 
damğanın  ya  ilkin  adı  olmuş,  ya  da  sonralar  ikiağızlı  baltaya  bənzərliyi 
nəzərə alınmışdır. Mərkəzi Asiyada «baltalı» adını daşıyan bəzi nəsillərin 
tanınma-fərqləndirmə  nişanının  bərabərtərəfli  «Tenqri  açası»  (Tenqri 
haçası/xaçı)    olması  da  eyni  yozuma  –  ikiağızlı  baltaya  söykənir. Yeri 
gəlmişkən,  Azərbaycanda,  o  cümlədən  Qərbi  Azərbaycanda,  «baltalı» 
nəsil/tayfaları  da  vardır.  Borçalıda  da  «Baytalı»  adında  qışlaq  olmuşdur. 
Bundan başqa, Anadoluda dəyirman daşının ortasındakı xaçşəkilli hissəyə 
indi də «baltacıq» deyirlər. Əski oğuz simvolizmində isə həmin ümumtürk 
rəmzləri ilə yanaşı   işarəsi həm ikiağızlı baltanı, həm də eyni mifologemə 
söykənən  ikibaşlı  qartalı  simvolizə  edirdi.  Yəni  onun  müxtəlif  tərəflərə 
yönəlmiş başlıqları dünyəvi və dini hakimiyyətlərin bir liderin (xaqan, xan, 
şah) əlində cəmləşməsi anlamını ifadə edirdi. Əli Yazıçıoğlunun (XV əsr) 
«Təvarixi al-i Səlcuq» əsərindəki təsnifata görə, oğuzların alkaevli tayfası 
da bu damğanı daşıyırdı və ona Azərbaycanın xalça naxışları içərisində bu 
gün də rast gəlmək mümkündür. 
Yuxarıda  qeyd  olunduğu  kimi,  bir  çox  hallarda  həm  «xan  damğası 
(baltavar),  həm  də  «quşlu  damğa  (ikibaşlı  qartal)  müxtəlif  adlar  altında 
yayılsalar da, əsasən eyni şəkildə təsvir olunurdular. Məsələn: 
 
 
 
 
 
   
 
   və s. Volqaboyu bulqarları «baltavar», «eltəbər» 
15  
K.Menges. Zwei mesopotamische Leimw. Srter., 1955
16   «Тамга (Родовой знак) и Уран (Родовой клич)», http://www.history.kz/ru.php

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 123 -
titullarından yararlansalar da, Qızıl Ordanın süqutundan sonrakı dönəmlərdə 
adı çəkilən damğa işarəsində   ilahi baltanın deyil, üçdişli çəngəlin - döyüş 
yabasının əlamətlərini görürdülər. Və bu rəmz xalq arasında «baransar» (qoç 
başı), «baysanak» (böyük sənək) və ya «xəzər» kimi də adlandırılırdı. Onlar bu 
işarənin semantikasında Tanrının gərilmiş yay-oxunu, Xəzər döyüşçülərinin 
dəbilqələrindəki  təkə  buynuzlarını,  ayparanı  və  bunçuk  (hökmdar  əsası) 
başlığını görürdülər.
17
 Mütəxəssislərin qənaətinə görə, istənilən damğanın, 
o cümlədən baltavar/quşlu damğasının üzüaşağı çevrilmiş təsviri 
 
  
 
 
 
 
 bir siyasi məna olaraq, onun daşıyıcısı olan tayfanın 
(dövlətin,  xanlığın,  bəyliyin)  digərinin  hakimiyyəti  altına  keçməsinin, 
yəni  vassallığının  qrafik  göstəricisi  kimi  qəbul  edilirdi.  Adətən,  şahların 
tacqoyma mərasimlərində, rəsmi keçidlərdə vassal bəylərdən (məliklərdən) 
biri  hökmdarın  rəmzi  baltasını  daşıyırdı.  Qeyd  edək  ki,  orta  əsrlərdə 
regionda əsasən Osmanlı, Azərbaycan və məmlük balta tipləri yayılmışdır. 
Dünyanın  bir  sıra  muzeylərində,  o  cümlədən  Milli  Azərbaycan  Tarixi 
Muzeyində  onun  müxtəlif  nümunələri  qorunub-saxlanılmaqdadır.  Səfəvi 
və Osmanlı dövlətlərində atlı döyüşçülər üçün nəzərdə tutulmuş bir və ya 
ikiağızlı təbərlər kiçik ölçülü olub atın yəhərindən asılırdı. İkiağızlı baltaları 
zərbə zamanı əldə tarazlaşdırmaq çətin olduğu üçün hərb sənətində ondan o 
qədər də geniş istifadə olunmurdu. Ağqoyunlu və Səfəvi şahlarının piyada 
mühafizə korpusu – təbərçilər isə çiyinlərində uzunsaplı, enliağızlı, başlığı 
isə nizə ucluğunu xatırladan baltalar (aybalta) daşıyırdılar. Rəvayətə görə, 
Osmanlı ordusunda yeniçəri korpusunun təməlini və adını da sufi təriqəti 
olan bektaşilərin başçısı şeyx Timurtaş Dədə qoymuşdur. Bu orduda bektaşi 
dərvişlərin müasir terminologiya ilə desək, «ideoloji işçi» qismində xidmət 
göstərdikləri barədə xeyli tarixi qaynaqlar vardır.
Osmanlı  yeniçəriləri  arasında  balta  kultu  ilə  bağlı  maraqlı  bir  adət  də 
mövcud idi: Əgər yeniçəri döyüşçüsü tikilməkdə olan ev görsəydi və baltasını 
(sultanın və şeyxin hakimiyyət rəmzini) onun hazır divarından assaydı, bina 
sahibi tikintini dərhal dayandırmalı və balta sahibi üçün hədiyyə tədarükünə 
başlamalı idi. İnşaat işləri yalnız yeniçəri əsgəri hədiyyəni qəbul etdikdən və 
baltasını geri götürdükdən sonra davam etdirilə bilərdi.
18
 
17  Ф.Г.-Х. Нурутдинов. «Важнейшие символы и гербы родов, городов и губерний булгар», http://
atil.blog.bg 
18    Г.Введенский. «Янычары».
 изд. Атлант, 2003.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 124 -
Nizami Gəncəvinin «Sultan Səncər və qarı» əsərinə illüstrasiyada 
sultanın önündə gedən təbərçi təsvir olunmuşdur (Soltan Məhəmməd,
XVI  əsr, Təbriz miniatür məktəbi, Britaniya muzeyi)
Əslində,  baltadan-baltaya  da  fərq  var.  Bu  gün  ümumiləşdirib  «balta» 
adlandırdığımız  məişət  əşyası  onun  yalnız  bir  növü,  görkəmcə  saka-skif 
sakarisini  xatırladanı,  yəni  ağzı  düz  və  ensiz  olanıdır.  İkibaşlı,  qövsvari  iti 
ağzı ayparanı xatırladanlara isə əski türklər «baltay» (balta+ay), «aybalta»  
deyirdilər. Görkəmcə orta əsr Şərq döyüş vasitələrində ensiz ucluqlu döyüş 
baltalarını  xatırladan  sakaris  yaxın  təmas  döyüşlərində  düşmənin  qalxan, 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 125 -
dəbilqə və zirehini dəlmək üçün effektiv silah sayılırdı. Təsadüfi deyildir ki, 
qədim  silah  mütəxəssisləri  sakarisi  türk  savaş  sənətində  geniş  populyarlıq 
qazanan, Yaxın və Orta Şərqə, Avropaya da yayılan «şekan» (ruslarda: çekan), 
«aybalta»,  «təbərzin»,  külüngə  bənzəyən  başlığı  olan  «bozdoğan»  (silahın 
içəriyə  doğru  əyilmiş  iti  ucluğu  yırtıcı  bozdoğan  quşunun  əyri  dimdiyini 
xatırlatdığı üçün belə adlanır), eləcə də ikiağızlı balta kimi silahların prototipi 
hesab  edirlər.  Yeri  gəlmışkən,  Azərbaycanın  Laçın  rayonunda  Bozdoğan 
kəndi vardır. İkiağızlı saka-skif təbərzini sonralar ölçülərini və görkəmini bir 
qədər dəyişərək qədim Midiya, Parf və Sasani dövlətlərinin cəbbəxanasına 
«saqaris»,  orta  əsrlərdə  Rusiya  knyazlıqlarının  ordusuna  isə  «sekira»  kimi 
daxil olmuşdur. Səlib yürüşlərindən sonra uzun saplı türk aybaltası Avropaya 
«alebarda» adı altında ayaq açmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə 
edilmiş maddi nümunələr sakaris-təbərzinin tarixi Azərbaycan ərazilərində də 
hazırlanmasını və hərb sənətində geniş tətbiqini əyani şəkildə sübuta yetirir. 
Hərb sənətindən fərqli olaraq, irfan fəlsəfəsində dərviş təbərzini tamamilə 
fərqli,  dinc  və  sakral  mahiyyət  daşıyırdı.  Hələ  XX  əsrin  əvvəllərinə  kimi 
Azərbaycanda təbərzin və kəşkül ilə gəzən dərvişlərə past gəlmək mümkün 
idi. Sufi dərvişlərinin rəmzi baltası da «kəsərli» idi, lakin məhz özünün ilkin, 
sakral təyinatını qoruyub saxlamış, Allah-Təalanın hər iki dünyaya yayılan 
hökmünün təcəssümünə transformasiya etmişdir. Digər tərəfdən isə o, tərki-
dünya  həyat  tərzi  sürən  zahidin  öz  nəfsi,  fani  dünyanın  nemət  və  həzləri 
üzərində qələbəsini simvolizə edirdi. Azərbaycanın böyük dövlət xadimi və 
sərkərdəsi, sufi şairi Şah İsmayıl Xətayinin yazdığı kimi:
Mürşid oldur talibini bişirə,
Əlin alıb azmaqlıqdan devşirə,
Gündə min gəz