Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Azərbaycan  Respublikası  ərazisində:  Bəlkə  -  «nişan»,  «nişangah» 
anlamı verən «bəlgə», «bilgə» sözünün təhrif olunmuş forması
 - Naxçıvan 
136
 Ö.Ömer, Köstence, Romanya, http://www.yalquzaq.com/?p=1038.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 90 -
Muxtar Respublikasında dağ; Yaycı
 –     Naxçıvan MR-in Şərur və Culfa 
rayonlarında kəndlər; Qoşqar
 – 
 Daşkəsən rayonunda dağ və çay; Qurdlar 
– 
 Ağdam rayonu ərazisində kənd; İlanlı
 –   Qobustan rayonunda kənd; 
Baltalı –   Şəki rayonunda kənd və Qax rayonu ərazisində düzən; Oxçu –   
 Zəngilan rayonu ərazisində çay və s.
137
 
Qərbi Azərbaycanda, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində: 
Damğa  (1590-cı  ildə  Zar  nahiyyəsində  kənd);  Andi
  -  and  (qədim  türk 
dillərində «müdafiə etmək», «qorumaq») damğası, qardaşlaşma, nəsil, tayfa 
ittifaqı rəmzi -   (İrəvan xanlığının Vedibasar qəzasında kənd. 1828-1832-
ci illərdə Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi çıxarılmış və dağıdılmışdır); 
Andi (Dərəçiçək mahalında kənd. XIX əsrin ortalarından sonra bu kəndin adı 
çəkilmir); Yuxarı Andi (Qafan rayonunda kənd); Arıqlı (1728-ci ildə Şirakel 
nahiyyəsində  kənd),  Arıqlı  -  güman  ki,  «kösov»  və  «maşa»  anlamı  verən 
«irqak», «irqaklı» sözünün təhrif edilmiş formasıdır
 -   (Zəngəzur qəzasında 
kənd. Əhalisi 1918-ci ildə qovulmuşdur); Aşağı Qamçı - (Eçmiədzin qəzasında 
kənd,  1877-ci  ildə  kəndin  Azərbaycan  türklərindən  ibarət  əhalisi  oradan 
çıxarılmışdır); Çəmbərək
 - çəmbər, Gün damğası, altun top, dönbələk və s. 
-   (1946-cı  ildən  «Baqramabert»  adlandırılır);  Yuxarı  Çəmbərək, Aşağı 
Çəmbərək  (Qazax  qəzasında,  indiki  Ermənistanın  Krasnoselsk  rayonunda 
kəndlər); Çəmbərək (XX əsrin 30-cu illərində rayon adı); Qayçı -   (Vedi 
nahiyəsində kənd); Qapılı -     (Şirakel nahiyyəsində kənd); Qarğılı
 – süngü, 
nizə damğası -   (1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Maku nahiyəsində kənd); Qılıclı 
-   (Dərələyəz qəzasında, Zəngəzur qəzasında kəndlər); Qoçbaş - 
 (Sürməli 
qəzasında  dağ  və  kənd  adı);  Qoçqar  qışlağı
  -    (Zarzəmin  nahiyyəsində 
kənd);  Qurdlar  –  qurd  başı  damğası  - 
  (indiki  Sisyan  rayonunda  kənd. 
Əhalisi 1968-ci ildə qovulduqdan sonra dağıdılmışdır); Dirəkli, Dirəklər -  
 
  Taraqlı/daraqlı türk tayfasının adı ilə bağlıdır. (1728-ci ildə Şirakel 
nahiyyəsində  və  Aleksandropol  qəzasında  kənd  adları).  Bəzi  ehtimallara 
görə,  semantika  baxımından  baytərək/baytörə,  çadır,  alıçıq  dirəyi,  Dirilik 
Ağacı anlamı verən işarə ilə   də əlaqəli ola bilər; Yaycı
 - Yayçı, yay-ox 
damğası -         (Dərəçiçək, İqdır nahiyəsində, Zəngəzur qəzasında kənd 
adları); Yoncalı - əski türklərdə nəzərlik anlamında olan üçyarpaq yonca -   
 (1590-cı ilə Karpi nahiyəsində kənd); Günəşli - Gün damğası, Nurullah
 
137
 Toponimikaya aid məlumat aşağıdakı mənbədən götürülmüşdür:
 «Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət», Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 1999.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 91 -
-   (Basarkeçər rayonunda kənd, Noyemberyan rayonunda qışlaq); Oxçu
 
- ox damğası -     (Zəngəzur qəzasında kənd. 1918-ci ildə əhalisi çıxarılmış 
və burada  Türkiyədən gələn ermənilər yerləşdirilmişdir); Tamartaş - tumar 
damğası, nəzərlik, pitik - 
 (1728-ci ilə aid mənbədə Şirakel nahiyəsində 
kənd, Aleksandropol qəzasında qışlaq); 
Təkərli -Tenqri xan-Günəş, İkibaşlı 
qartal rəmzinin İslamdan sonrakı adı -       (Eçmiədzin qəzasında kənd); 
Xaçlı - aşamay, elşən, sarkay, bərabərtərəfli Tenqri və Humay Ana açası/xaçı - 
 (1728-ci ildə Karpi nahiyəsində kənd); İlanlı -ilan damğa -   (Qırxbulaq, 
Şirakel, Mərzə nahiyələrində kəndlər) və s. 
138
 Amma bəzi hallarda onların 
etimoloji  izahında  yanlışlığa  yol  verilir,  etnonim  kimi  təqdim  olunaraq 
mövcud olmayan xalq və tayfaların adları ilə bağlanır. Məsələn, toponimika 
ilə bağlı ədəbiyyatda dağlıq Kəlbəcər bölgəsində yerləşən Damğalı kəndinin 
etimologiyası  nədənsə  «monqolların Azərbaycana  yürüşləri  zamanı  burada 
məskunlaşmış  damğalı  tayfasının»  adı  ilə  yozulur.
139
  Halbuki,  yaşam  tərzi 
açıq çöl şəraitinə uyğunlaşmış «monqolların» dəniz səviyyəsindən 1500 metr 
yüksəklikdə, sərt qayalar arasında məskən salması inandırıcı qənaət deyildir.
Bu  ənənə  digər  türkdilli  xalqlarda  da  geniş  yayılmışdır.  Dağıstan 
Respublikasının  Babayurd  (Babayurtovsk)  bölgəsində  yaşayan  noqaylar 
damğa  adlarına  görə  müxtəlif  nəsillərə  bölünmüşlər.  Məsələn,    işarəsini 
daşıyanlar «baqana nayman» (dayaq neman),  - «ergenek nayman» (damğa 
«balta»,  «çəkic»  anlamını  versə  də,  «ergen»  sözü  «düz»  və  ya  «qoşa  qapı 
çatısı» mənalarında işlədilir – 
A.Q.),   - «kires nayman» (işarənin əsl adı 
«aça», «açamay», «erşən» olsa da, görünür, sonralar adı rus dilindəki «krest» 
- xaç sözü ilə əvəzlənmişdir). Dağıstanın Kizlar, Tarum, Stavropol vilayətinin 
Neftekumsk rayonlarında isə  
 – «bakay (qovs) nayman,   - «aşamaylı 
naman» nəsilləri yaşayırlar.  Kubanda məskunlaşmış noqaylar arasında isə   
- «daraq nayman»,   - «kılış nayman» (qılınc nayman),   - «şuquş nayman» 
(çəkic  nayman), 
  -  «xantamqalı  nayman»    və  s.  adlarına  rast  gəlinir.
140
  
Bundan başqa, Özbəkistanın Səmərqənd, Cizak və Daşkənd vilayətlərindəki 
«Aytamğali»  toponimi  özbəklərin  kurama,  dürmən,  kunqrat  tayfalarını 
138
 Yer adlarının müəyyən olunmasında B.Budaqov və  Q.Qeybullayevin «Ermənistanda Azərbaycan  
mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti»  (Bakı, 1998)  kitabından istifadə edilmişdir.
139
  «Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət», Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya 
Birliyi, 1999.
140
  Р.Керейтов. «Найманский компонент в этногенезе ногайцев и его параллели у других 
народов», http://turkolog.narod.ru/info/I310.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 92 -
birləşdirən ittifaqın rəmzi   - Ay damğası ilə əlaqəlidir. Daşkənd vilayətindəki 
osamayli tayfasına isə, adından bəlli olduğu kimi,    - açamay (Humay açası/
xaçı)  işarəsi  məxsusdur.  Eyni  zamanda,  özbəklərdə    -  «balqalı»  (baltalı), 
  -  «qoştamqalı»  (qoşa  damğalı),    -  «sirqali»  tayfaları  da  öz  adlarını 
damğa təsvirlərindən götürmüşlər.
141
Başqa  bir  misal.  «Qıpçaq»  etimologiyasına  dair  müxtəlif  fikir  və 
mülahizələr  mövcudddur  və  onların  bir  çoxu  qədim  rəvayətlər  üzərində 
qurulmuşdur. Fəzlullah Rəşidəddinin «Oğuznamə» əsərinə əsasən, bu kəlmə 
«kabuk»  (ağac  qabığı)  sözündən  yaranmışdır.  Rəvayətə  görə,  qıpçaqların 
ulu  babası  körpə  ikən  ağac  koğuşunda  tapılmışdır.  Digər  tədqiqatçılar 
qıpçaqların böyük hissəsinin ağbəniz və açıq saçlı olduğu barədə mülahizələrə 
söykənərək, sözün kökündə «kuba», yəni «sarışın» kəlməsinin dayandığını 
iddia edirlər. Başqa bir qənaətə əsasən, etnonim qədim türk kəlməsi olan 
və  sonralar  hun  hərb  sənətində  də  yayılan  «kapçaq»  (mühasirəyə  alan, 
darmadağın  edən)  sözündən  törənmişdir.  Oljas  Suleymenov  isə  onun 
etimologiyasını  bilavasitə  damğa  işarələri  ilə  əlaqələndirir.  Məlumdur  ki, 
«süngü» adlanan rəmz   bir tayfa, iki nizə işarəsindən ibarət   damğasının 
semantikası isə «iki tayfanın birliyi» kimi yozulur. Bu məntiqə əsaslansaq, 
Hun  və  Xəzər  imperiyalarının  tərkibində  olan  arqun  tayfasının  damğa 
işarələrindən  birini    «konfederasiya»,  «tayfa  ittifaqı»  kimi  izah  etmək 
mümkündür.  Oğuzlar  bu  işarəni  «qoşa  ox»  adlandırırlar.  O.Suleymenov 
bu  damğanın  Mərkəzi Asiyada,  Şimali  Qafqazda,  noqay  çöllərində  geniş 
yayılmış  adını  -  «eki  pşak»  (iki  bıçaq)  ifadəsini  əsas  götürərək,  tayfa 
birləşmələri əsasında yaranmış «qıpçaq» sözünü həmin işarə ilə bağlayır.
142
Əcdad (Atalar) kultu, ulu babaların ruhuna ehtiram göstərmək, tapınmaq, 
onların  adına  qurbanlar  kəsmək  ənənəsi  qədim  türk  inanclarının  aparıcı 
elementlərindən  biri  idi.  Mərkəzi  Asiya  və  Şərqi  Sibirin  türk  tayfaları 
arasında yayılmış adətə görə, keçə, parça və ya dəridən, ağacdan əcdadların 
fiqurları - uyuqlar düzəldilir, içərisi yun, at tükü ilə doldurulur, onların üzərinə 
tanınma və fərqləndirmə nişanları - mənsub olduqları tayfanın, nəslin damğa 
işarələri  həkk  olunurdu.  Altaylarda  və  uyğurlarda  belə  fiqurlar  (uyuqlar) 
«mənşə», «kök» anlamı verən «töz» və ya «tös», «tösün», «tanqara» (damğa), 
141
 «Tопонимы Угам-Чаткальского Национального Парка», http://www.orexca.com/rus/toponyms_ty-
an-shan.shtml
142
  О.Сулейменов. «Аз и Я. Книга благонамеренного читателя». М., изд. Грифон, 2005. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 93 -
«kuqurcaq»  adlandırılır,  evin  yuxarı  başından  asılır,  köç  zamanı  isə  böyük 
ehtiramla  xüsusi  torbalarda  daşınırdı.  Əbülqazi  Bahadur  xan  Xivəli  (1603-
1664)  uyğurların  bu  adəti  haqqında  belə  yazırdı: 
«Bir  kimsənin  yaxını 
öldüyü  zaman onun  surətini düzəldər və evdə saxlardılar». Uyğur ova 
çıxarkən bu surətin önündə baş əyər, «əcdadların ruhları mənə kömək 
olsun» deyib, tösünün dodaqlarına yağ çəkərdi». Nə qədər qəribə səslənsə 
də,  bu  gün  bostan  və  meyvə  bağlarında,  tarlalarda  uyuqların  qoyulmasının 
ənənəsinin  kökündə  də  həmin  ayinin  unudulmuş  elementləri  -  məhsulun 
mühafizəsi  üçün  onu  əcdadlara  tapşırmaq  istəyi  dayanır.  Bu  inancın  bəzi 
işartıları Azərbaycan  xalçaçılıq  sənətində  istifadə  olunan  ornamentlərdə  bu 
gün də qalmaqdadır. 
1.Azərbaycan xalçaçılığında əcdad kultu elementi. Haşiyə ornamentində nəslin ulu 
əcdadı, baş hissəsində Qaba Ağacın (Dirilik ağacı, Həyat ağacı) rəmzinin   stilizə olunmuş 
variantı, sinəsində isə mənsub olduğu tayfanın damğası   («At» - yəhər+ minici) təsvir 
olunmuşdur. Bu işarə həm də oğuzların qaraevli tayfasına məxsus damğanın elementlərindən 
biridir. Aşağı hissədə nəslin törəmə qollarının sayını göstərən dörd bərabərtərəfli çəpəki 
açanın   təsvirləri  verilmişdir. 2.Azərbaycanın xalça sənətində əcdad kultuna dair daha bir 
ornament. Təsvirin  mərkəzində Humay Ananın rəmzlərindən olan «tumar»   və «daraq» 
 damğa işarələri əks olunmuşdur.
Azərbaycanın Qobustan, Gəmiqaya, Kəlbəcər, Quşçu, Abşeron, Göyçə 
qayaüstü  təsvirlərindən,  qədim  maddi-mədəniyyət  nümunələrindən,  Şərqi 
Sibir və Mərkəzi Asiya ərazilərindəki yazılı kitabələrdən, məzar daşlarından 
göründüyü kimi, ibtidai damğalar sadə həndəsi fiqurlar (kəsişən və paralel 
xətlər,  dairə,  üçbucaq,  dördbucaq  və  s.)  şəklində  olmuş,  zaman  keçdikcə 
onların  sırasına  ezoterik  məna  daşıyan  piktoqramlar  –  totem  quş,  heyvan 
və ağacların qrafik obrazları, silah və məişət əşyalarının, səma cisimlərinin, 
mifik canlıların təsvirləri və s. əlavə edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, damğa 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 94 -
işarələrinin semantik izahı tarixi və etnoqrafik araşdırmalar üçün zəngin və 
ən  obyektiv  məlumat  qaynaqlarındandır.  Şimali  və  Cənubi  Qafqaz,  Şərqi 
Anadolu  ərazilərindəki  qədim  maddi-mədəniyyət  nümunələri,  qayaüstü 
təsvirlər üzərindəki damğa işarələri və Şərqi Avropa, Yaxın və Uzaq Şərq, 
Krım,  Mərkəzi Asiya,  Şərqi  Sibirdəki  petroqliflər  arasında  paralellər  türk 
xalqlarının tarixən məskunlaşdığı nəhəng etnomədəni məkanın hüdudlarını 
göstərməkdədir. Eyni damğa tiplərinin fərqli regionlarda aşkar olunmasına 
və  ya  onların  müxtəlif  zaman  kəsiklərində  fərqli  tayfaların  və  ya  tayfa 
birliklərinin rəmzlərinə çevrilməsinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, 
bu, türk xalqlarının yaşayış məskənləri, onların miqrasiya istiqamətlərinin və 
ayrı-ayrı tarixi olayların – hərbi-siyasi məqsədlər naminə konfederasiyaların 
yaranması prosesinin göstəricisidir. Zaman keçdikcə bəzi sakral damğaların 
populyarlığı, mistik gücünə inam o dərəcədə artmışdır ki, hətta ayrı-ayrı nəsil 
və tayfalar onların adlarını daşımağa başlamışlar. Məsələn, Krım tatarlarının 
«caytamqalı» (caytamqa/yay damğası 
), noqaylarda
 «sırğalı» anlamını 
verən serkeli (serke/sırğa  ), toyirmalı (toyirma/doyurma – iri qazanlarda 
aş/xörək bişirmək üçün əyri qulplu çömçə  ), qazaxlarda aşamay (Humay 
Ananın açası/xaçı  ) və taraqlı (taraq/daraq, dırmıx 
 
) tayfalarının 
və s. adları məhz damğa işarələri əsasında yaranmışdır. 
Qeyd edildiyi kimi, mnemonik rəmz kimi türk damğalarını digər xalqların 
tanınma-fərqləndirmə  nişanlarından  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyət  onların 
lakonikliyi,  əksər  hallarda  bir  və  ya  iki  fraqmentdən  ibarət  olmasıdır. 
Bundan başqa, onların özəlliklərindən biri islam və xristianlığın türk xalqları 
arasında  yayılmasından  sonra  semantikalarının  dəyişməsi,  əksər  hallarda 
qrafik oxşarlığa görə ayrı-ayrı predmetlərin adlarını daşımalarıdır. Nəticədə, 
müxtəlif  xalqlarda  eyni  damğa  işarəsinə  fərqli  adların  verilməsinin  şahidi 
oluruq. Aşağıda geniş yayılmış türk damğa işarələrinin təsvirlərini, tiplərini, 
bəzilərinin isə oğuz və qıpçaq adlarını diqqətə çatdırırıq: 
Kosmoqonik  (kainatın,  dünyanın  yaranışı)  və  dini  inanclarla  əlaqəli 
damğalar:           - Tenqri, Humay rəmzi, haça, aça, aşa, sarakay, haç, 
xaç, aşamay, sarakay, elşən;   - Günəş;     - Günəş, Nurullah, baybike, 
döngələk, domalaq, xalxa/halqa, altun top;          - Ay;   
- quyruqlu Ay, 
       - Günəş, təkər, batbay;                  - Dirilik/Həyat ağacı; 
               - Ay-Günəş (Ay-ulduz);   - balalı Ay;   - hörüklü Ay; 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 95 -
- ürəkli Ay;     - dolanqaç (kainat rəmzi, spiral);          - təpə xaç, subaş, 
sarman, dörd ünsür, çərxi-fələk, qaz, qaz təpiyi, şəmsi-gərdan (farsca: Günəşin 
bədəni);   - əl (hz.Fatmeyi-Zəhranın rəmzi);   - bitik, tumar (Humay Ananın 
rəmzi);   - koştumarşa (qoşa tumar), saçbağı  və s.
Antropomorf  (stilizə  olunmuş  kişi  və  qadın  fiqurları,  bədən  hissələri) 
rəmzlər:    - ər, döyüşçü, insan; 
 
 - atlı; 
 
 - Manas,  ilk insan; 
 - göz   - barmaq;   - amak (qadın başlanğıcının rəmzi) və s.
Zoomorf  (totem  xarakterli  real  canlılar  və  mifik  varlıqlarla  bağlı)  və 
nəbati işarələr: 
     
 - qoç, qoşqar/koçkar, koçkorok;   - koskar, 
qoşqar;   - ayı başı;   - at;   - atlar;   - qarmaq, kumırska bel (qarışqa 
beli), «it quyruğu», «qaz moyın» (qaz boynu), «bota moyan» (köşək boynu);  
 - qurd izi;  
 - tışkan iz (tuşqan/ərəbdövşanı, siçan izi);   - balıq;     
   - qurd başı, «İskəndər damğası»;  - ilan;   - ittaban (it dabanı);   
 - balıq gözü 
 - qaz ayağı;     - ikibaşlı qartal,   - ot;    - at dırnağı, 
nal   - sınıq buynuz,   - qoşa buynuz və s.
Titul,  ayin  və  hərəkətlərlə  bağlı:   
 
  -  xan  damğası,  daraq, 
baltavar, yavlan;         - and, qana and içmək;   - en/enmək;   - barxan 
(qum təbəciyi), məkunlaşmaq, çadır qurmaq, binə salmaq;   - koşok/qoşa ox, 
iki bıçaq (tayfa birliklərini bildirir), iki qabırğa;   - əlif-lam (ərəb hərfləri); 
 - Novruz damğası və s. 
Silah, məişət predmetləri -       - ev;         
  - yay (atıcı silah 
növü); 
  -  ocaq;    -  balta;    -  yay-ox; 
  -  ox;    -  qayçı;    -  baytörə, 
üstün, başkan, baxan, bakan; 
 - beşik; 
     - hənək/sənək, durbaş, ayır, 
ikidişli döyüş yabası, hökm verən əl, hakimiyyət rəmzi;    - eşik/qapı;   - 
ev;   - kuray/qarğı, ney;   - ikiağızlı qartal, qazan;   - eb/ev;
     - alban, 
çumiş/çömçə;   - qumquma, dəridən su qabı, 
 - yüyən;    və ya   - 
irqaq, buzluqdan buz çıxarmaq üçün ucu əyri metal qarmaq, kösöy/kösöv;  
-  qazan, çakçak;   - bosaqa/qapı çatısı (çərçivəsi);     - alaçıq qapısı; 
 
- aya (ovuc içi, sapandın daş qoyulan dəri hissəsi);   - üzəngi;   - qarmaq; 
 - qaşov;  - çəkic, kərki, təbər, sakar (ikiağızlı balta);  
 - açar;     - 
qılınc;   - sadak, tirkeş, oxdan, oxçanta; 
 
 - daraq,   - ikiqat çəkic; 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 96 -
 - oraq;   - quşqun (atın quyruğu altından bağlanan yəhər qayışı);   - sınıq 
sənək, 
 - ocaq və s.
Damğaların  öyrənilməsində  əsas  şərtlərdən  biri  eyni  işarənin  eyni  etnik 
qrup içərisində müxtəlif tarixi dövrlərdə baş vermiş etnomədəni prooseslərin 
və xüsusilə din amilinin nəzərə alınması, bunların nəticəsində onların adlarının 
dəyişdirilməsi,  bəzən  isə  təhrif  edilməsidir.  Məsələn,  qıpçaqlar  arasında 
çoxsaylı boylarından olan dulat (duqlat, dulu, dulo, doqlat) tayfasının damğası 
və tanrıçılıq dinində Günəşin totem rəmzi sayılan işarə   ilk vaxtlar ehtiramla 
«Gün belgisi» (Günəşin nişanı), «Domalak ana», «Sarı baybişe» adlandırılır, 
özlərini  isə  qürurla  «Gün  tambalı  dulat»  çağırırdılar.  Lakin  islam  dini 
qıpçaqlar arasında yayıldıqdan sonra damğanın ilk sakral əhəmiyyəti azalmış 
və sadəcə olaraq «domalak» (yumru) adlandırılmağa başlanmışdır. Domalak 
dulat tayfasının iri qollarından olan alban, botpay    , seykim   nəsillərinin 
fərqləndirmə  nişanlarının  əsas  ünsürü  idi.  Qazax  tədqiqatçısı  Maxambet 
Auezov yazır ki, Monqolustan çöllərindən Şərqi Avropayadək yayılmış kirey 
tayfasının bir qolu XI əsrdə xristianlığı qəbul etsə də, xaç rəmzinə tapınmaq 
onlara qədim tanrıçılıq dinindən qalmışdır. Onlar əvvəl də, sonra da döyüşə 
gedərkən boya ilə alınlarına tayfa damğasının təsvirlərini Tenqri xan və Umay 
Ana işarələrini bərabərtərəfli açanı 
 və ya   çəkərdilər.
143
 
Göründüyü  kimi,  konkret  tarixi  hadisələr  -  türk  etnomədəni  məkanında 
xristianlığın,  maniliyin,  buddizmin,  islam  dininin  yayılması,  ənənəvi 
inancları əvəzləməsi, bir mədəniyyətin digərini üstələməsi, kütləvi miqrasiya 
prosesləri, irimiqyaslı müharibələr və s. nəticəsində bir sıra damğaların həqiqi 
adları  ya  unudulmuş,  ya  təhrif  olunmuş,  ya  da  bilərəkdən  dəyişdirilmişdir. 
Məsələn,  tanrıçılıq  dinində  geniş  yayılan  bərabərtərəfli  xaç  işarələrindən 
birinin – Tenqri xanın, Günəşin, ilahə Humay Ananın (Umay, May, Mayane və 
s.) rəmzlərindən sayılan «aça May» (aça Umay, Humay xaçı)     Mərkəzi 
və  Ön  Asiyada  islam  dininin  möhkəmlənməsindən  sonra  özünün  əvvəlki 
kult əhəmiyyətini tamamilə itirmiş, oğuz və qıpçaq tayfalarında sadə damğa 
nişanlarından biri olaraq qalmışdır. Qədim dövrlərdə Ön və Mərkəzi Asiya, 
Yaxın  Şərq  və  Altay  sakinlərinin  müxtəlif  adlarla  tapındıqları  bu  ilahəyə 
şumerlər «Nana» (türk dillərində «böyük ana» anlamını verən «nənə» sözü 
143
  М.Ауэзов. «Казахские тамги – знак племени, или Печати времени», «Деловая неделя», 
23.12.2005.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 97 -
ilə səsləşir), skiflər «Api» (əski türkcədə: apa, ana) deyirdilər. Azərbaycanda 
o, «Nənə» və «Humay», Altaylarda və Mərkəzi Asiyada isə «Umay», «May 
Ana»,  «May»,  «Mayene»  adlandırılırdı.  Türk  xalqlarının  böyük  hissəsinin 
islam  dinini  qəbul  etdikdən  sonra  tanrıçılıq  rəmzləri  olan  bir  sıra  damğa 
işarələri  xristian  dininin  vizual  atributları  ilə  eyniləşdirildiyindən  Turan 
etnomədəni  məkanının  əksər  ərazilərində  onlar  ya  unudulmuş,  ya  adları 
və sakral təyinatları təhrif olunmuş, ən yaxşı halda isə milli tətbiqi sənətin 
bəzək  elementi  kimi  qalmışdır.  Bu  ezoterik  simvolin  İsa  Məsih  təlimindən 
4-5  min  il  əvvəl  yaranmasına  baxmayaraq,  zahirən  xristian  dini  rəmzinə 
(Müqəddəs  Andrey  xaçına)  bənzədildiyi  üçün  onun  adı  «aşamay»  şəklində 
təhrif  edilmişdir.  Nəticədə,  orta  əsrlərdə  və  elə  müasir  dövrümüzdə  də 
Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Krımda «aşamay» dedikdə Humay Ananın xaç 
işarəsi  deyil,  uşaq  və  qadınlara  at  minməyi  öyrətmək  üçün  yerdə    və  ya 
 şəkilli bərabərtərəfli dayaqlar üzərinə bərkidilən təlim yəhərləri nəzərdə 
tutulur.  Sözün  etimologiyası  isə  daha  «qoruyan»  kimi  deyil,  «aşmayan», 
«yıxılmağa qoymayan» anlamında yozulmağa başlayır. Həmin damğa işarəsi 
 noqaylarda əsasən «aşamay» (dəvə yəhəri), «çələk» (talvar, çardaq) kimi 
tanınsa da, digər variantı 
 isə fonetik səsləndirilməsi qismən saxlanılmaqla 
«aş maylı» (aş yeməyənlər, ac qalanlar) tayfasının adı kimi yozulmuşdur.
144
XVII  əsrdə  yaşamış  naməlum  müəllifin  yazdığı  «Dəftəri-Çingiznamə» 
əsərində isə   işarəsinin adı «aşamay» deyil, «Açamay» (aça Umay) kimi 
verilmişdir.  Kitabda  qeyd  olunur:  «
Tumavul  Mergen  söylədi  ki,  «Ey  Ula 
Məlik,  mənim  sevgimin  nişanı  ağacım  (töz  –  nəsil  ağacı)  karaqay  (şam 
ağacı),
  quşum  (onqon)  Şonqar,  başımı  darayacaq  (məni  qoruyacaq) 
damğam isə Açamay olsun. O üzdən «Açamay damğa» dedilər». Bununla 
belə,  bəzi  tədqiqatçılar  «Dəftəri-Çingiznamə»  əsərində  verilmiş  bir  təsvirə 
əsasən, Açamay damğanı qüsurlu olaraq «ağac budağı» 
 kimi təqdim 
edirlər.
145
  Halbuki,  salnamənin  sonrakı  mətnində  aydın  şəkildə  bildirilir: 
«