Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 172 -
uman ermənilər bu dəfə də həmin hökmdarlardan birinin – Şambat xanın guya 
«hay mənşəli sərkərdə Smbat Bakratuni» olması iddiasındadırlar.
117
 Yuxarıda 
deyilənlərə  əsasən,  Azərbaycanın  bəzi  bölgələrindəki,  məsələn,  Neftçala 
rayonundakı  Beşdəli  kəndinin  adının  mənasını  folklor  səviyyəsində  olan 
«Behişt əhli» və ya «Beş dəli» yozumunda deyil, türk tayfalarının məskunlaşma 
tarixi ilə bağlı olaraq «Baş dulo» və yaxud «Baş tele» etnonimlərində axtarmaq 
daha məqsədəuyğundur.
 
 
ABAK, AMA, ANA. Mahmud Kaşğarinin lüğətinə əsasən, «abak» 
kəlməsi «mühafizə edən», qoruyan anlamını verir.
118
 Qədim türklər insan şəkilli 
nəzərliyə, bütə, uyuğa da «abak» deyirdilər. Bu anlam karayların (karaimlərin) 
ləhcəsində indi də qalmaqdadır. Damğa semantikası üzrə mütəxəssislərin bir 
çoxu  bu  işarəni  mifoloji  «Dünya  yaranışı»nın,  «Ana  və  bətnindəki  övlad» 
anlamının  qrafik  təzahürü  kimi  yozurlar.  Məsələn,  Oljas  Süleymenova  görə, 
abak/ama damğasının ilkin adı «munk» olmuş, müqəddəs canlının (inək, öküz) 
və  yeni  doğulan  körpənin  çıxardığı  səslərin  təqlidindən  yaranmışdır.  Onun 
qənaətinə əsasən, «mu» səsi dairəni, dünyanı, mərkəzdəki nöqtəni ifadə edən 
«nq» isə ana bətnini, həyatın yaranışını, embrionu bildirir.
119
 Digər qazax alimi 
Serikbol Kondıbay bu ideyanı daha da inkişaf etdirərək, həmin damğa təsvirini 
və səs təqlidini «ilkin qrafik və linqvistik material» adlandırmışdır. Tədqiqatçı 
sonralar işarənin yeni mifik yozumlarla zənginləşməsi, «abak» şəklində etnonimə 
transformasiya  olunması,  dairə-nöqtə  birliyinin  qazax  nəsil-tayfa  ittifaqlarını 
(juz)  bildirməsi  qənaətindədir.  Belə  ki,  qədim  türk  xalqlarının  ortaq  mifoloji 
təsəvvürləri əsasında dairə ana bətnini (ama, ana) simvolizə edən mağaranın, 
«nq»  və  ya  «anq»  kimi  oxunan  nöqtə  işarəsi  isə  dünyaya  gələn  varlığın 
təcəssümüdür. Təsadüfi deyildir ki, qazax tayfalarının ilk birliyini yaradan Alaşa 
xan oğlunun adını «Abak» qoymuşdur.
120
 Bu sözün müxtəlif tarixi dövrlərdə 
sinonim və ya omonim olaraq digər mənaları da vardır. Məsələn, sarmat tayfa 
birliyinə daxil olan sirakların (çirak, şirak) eltəbərlərindən biri «Abeak» və ya 
«Obak» adını daşıyırdı.
 Tayfa birliklərini ənənəvi olaraq bu gün də yaşadan 
qazaxlarda Böyük juza (ittifaqa) daxil olan 12 nəsil «abak» adlanır. Qırğızlar 
arasında da bu adda tayfalar vardır. 
117
  С. Айвазян. «История России. Армянский след». Москва, 1998. 
118
  «Divanü Lugat’it-Türk Dizin», TDK, Ankara, 1972.
119
  О.Сулейменов. «Язык письма. Взгляд в доисторию–о происхождении письменности и языка 
малого человечества». Алматы-Рим, 1998.
120
  С.Кондыбай. «Казахская мифология. Краткий словарь». Алматы, 2005. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 173 -
«Amaq» isə eramızdan əvvəl II əsrdə yaşamış sarmat qadın hökmdarlarının 
da adı olmuşdur. 1727-ci ilə aid «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri»ndə 
(vergi dəftərində) İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində «Amaqu» (Amaq-
lu, Amaklı) kəndi haqqında məlumat vardır.
121
 Onun etnik azərbaycanlılardan 
ibarət  əhalisi  1988-ci  ildə  ermənilər  tərəfindən  tarixi  torpaqlarından 
qovulmuşdur.  V  əsrdə  yaşamış  erməni  tarixçisi  Favst  Buzand  Ağrı  dağı 
vadisində  «Amok»  adlı  kəndin  mövcudluğunu  qeyd  etmişdir.    Şimali  Qa-
fqazda  Amaqu-Kor,  Dağıstanda  «Amoki»  kəndi,  Gürcüstanda  isə  Amuqo 
dağı  vardır.
122
  Qədim  türk  dillərində  «amak/omak/apaq»  sözü  «gözəl», 
«gümrah»,  «sağlam»  anlamını  verirdi.
123
  Bundan  başqa,  «abak»  sözü  həm 
də  «əmi»  (atanın  qardaşı)  anlamında  da  işlədilirdi.  Fonetik  cəhətdən  ona 
yaxın olan «Abak»/»Appak» kəlməsi omonim olaraq «ağappaq» kimi də yo-
zulurdu. Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin həyat yoldaşı, qıpçaq 
qızı Appağın adının izahını yada salaq. Nikolay Aristov qazax və qırğızlarda 
«abak» işarəsinin damğa və rəmz kimi daha bir təsvirinin   də yayılmasını 
bildirmişdir.
124
  Bu  ornamentə Azərbaycanın  tətbiqi  sənətində  də  geniş  rast 
gəlinir.  
Türk  xalqlarının  mifologiyasında  «mağara»  anlamının  digər  sakral 
təyinatı haqqında Rusiya Türkoloqlar Komitəsinin üzvü, arxeoloji tipologiya 
və  arxeoloji  türkologiya  üzrə  tanınmış  mütəxəssis  İqor  Kızlasovun  gəldiyi 
qənaət  abak  damğasının  yuxarıdakı  semantik  yozumunu  müəyyən  qədər 
təsdiqləməkdədir. Altaylardakı  qədim  yaşayış  məskənlərində,  xüsusilə  kult 
xarakterli  mağaraların  içərisində  aparılan  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində 
tapılan  xeyli  rəmzi  (döyüşə  yararsız  olan)  metal  və  sümük  ox  dəmrələri 
(ucluqları) burada ən qədim nikah mərasimlərinin icra olunduğunu ehtimal 
etməyə əsas vermişdir. Tədqiqatçı onu da vurğulayır ki, matriarxat dövrünün 
mifologemi olan müqəddəs mağaralar ananı, ox isə kişi başlanğıcını simvolizə 
edirdi.  Mağara  İlahə-Ananın  məskəni,  qadın  bətninin  rəmzi  sayıldığı  üçün 
evlənmə  mərasimində  bəy  Tanrıdan  övlad  niyyət  edib  oraya  ox  atardı. 
Məsələn, Alatau ətəklərində, eramızdan əvvəl 2300-2400-cü illərə aid edilən 
121
 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri (27 avqust, 1727). Bakı, 1997.
122
  B.Budaqov,  Q.Qeybullayev.  «Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponomlərin izahlı lüğəti». Bakı, 1998.
123  
«Древнетюркский словарь». изд. «Наука», 1969.
124  Н.Аристов. «Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и кара-
киргизов на основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых делениях 
и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических 
исследований
”
,
   
http://bizdin.kg.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 174 -
qədim yaşayış məskəni yaxınlığındakı Aydaşı mağarasında aparılmış arxeoloji 
qazıntılar  zamanı  döyüş  təyinatı  olmayan  300-dək  rəmzi  ox  dəmrəsi  aşkar 
olunmuşdur .
125
 
Azərbaycan (1) və qırğız (2) xalçaçılıq sənətində və Çinin Sintsyan-Uyğur muxtar 
rayonundakı Xoca Abax (Abak) türbəsinin divarındakı kaşı üzərində (3) nəzərlik – abak   
rəmzinin variantları;
126
 İsmayıllı rayonunun Molla İsaqlı kəndindən tapılmış məhsuldarlıq, ailə  
ilahəsinin  fiquru (Qafqaz Albaniyası, eramızdan əvvəl I əsr - eramızın I əsri). Nəzərlik xarakteri 
daşıyan və hündürluyu 9 santimetr olan heykəlciyin üzərində (4) əski türklərin abak  rəmzi 
həkk olunmuşdur.
127
 Qədim ipək parça üzərində (5)tikmə vasitəsilə azərbaycanlı ustalar ortaq 
türk damğa işarələrini     (and),   (Günəş-Ay/Ay-ulduz) və   (abak, ama) təsvir etmişlər.
128
  
Yakut (saxa) qızlarının gəlinlik baş geyimlərindəki «tuosaxta» adlanan ornament (6)  baş 
ilahinin rəmzi olmaqla, onların ailə səadətini və gələcək övladlarını şər ruhlardan qoruyurdu.
129
Ərəb  səyyahı  və  diplomatı  Əhməd  ibn  Fədlan  (X  əsr)  Volqa  boyunda 
yaşayan türklərin yaşayışını təsvir edərkən bu işarəni   «iki dünya sahibi 
olan  peyğəmbərlərin  və  rəsulullahın  möhürü»  adlandırırdı.
130
  Bununla 
125
 И.Кызласов, «Камень дыроватый (символика пешерных святилищ и культовой стрельбы из 
лука)». // Этнографическое обозрения, 1999, № 4. 
126
  «Azərbaycan xalçaları», cild 2, №4, 2012. «Azərbaycan xalçaları», cild 2, №5, 2012. «Azerbaijan 
Capert», Ministry of Culture and Tourizm of Azerbaijan, Pəncərə ltd.
127  
Н.Рзаев. «Искуства Кавказской Албании. IV  в.до н. э.VII  в. н. э.». Баку, 1976
128  http://photo.azerbaijans.com/tikmeler/tikmeler.html
129  
С.Петрова. «Традиционное якутское шитье и вышивка»,  http.//www.olonkho.info /ru /
130 «Путиществие Ибн-Фадлана на Волгу» /Перевод и комментарии А.Ковалевского/. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1939.
 «Путиществие Ибн-Фадлана на Волгу» /Перевод и комментарии А.Ковалевского/. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1939.
1.   
  2.    
3.
4.    
5.    
6.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 175 -
belə,  abak  damğa  işarəsinin 
  qədim  türk  oxçuluq  sənəti  və  mifoloji 
təsəvvürlərlə  bağlılığına  dair  bir  məqama  diqqət  yetirək. 
«Amac»  sözü 
müasir  türk  dilində  «məqsəd»  anlamını  versə  də,  qədim  dövrlərdə  onun 
ilkin semantik yozumu «oxçuluq hədəfi» olmuşdur. Amacın orta əsr Şərq 
oxçuluq  sənətində  və  müasir  stend  atıcılığı  idmanında  «nişan»,  «hədəf», 
«buta/puta» adlandırılan   təsvirə zahiri bənzərliyi bu barədə də müəyyən 
fərdi  mülahizələr  söyləməyə  əsas  verir.  Məlumdur  ki,  Azərbaycan  və 
Anadolu  oğuzları  el  şənliklərində,  oxçuluq  təlimlərində  və  yarışlarında 
oxu məhz «buta» və ya «puta» adlanan hədəfə atırdılar. O da məlumdur ki, 
islam  dininin  yayılmasından  xeyli  əvvəl  «buta»  kəlməsi  oğuz  türklərində 
paralel olaraq «hədəf» anlamında da işlədilirdi. Sonralar bu söz fars mənşəli 
«nişan», «nişangah» kəlmələri ilə əvəzlənsə də, folklorda, milli adətlərdə 
ilkin  məna  yükünü  qoruyub  saxlaya  bilmişdir  (bax:  «Buta»).  Qeyd 
olunduğu kimi, türk xalqlarının mifik təsəvvüründə bir-biri ilə əlaqəli buta 
və ox-yay kultunun dərin kökləri vardır. Tanrıçılıqda yeni doğulan körpəni 
bəd  qüvvələrdən,  xəstəliklərdən  qorumaq,  Humay  Ananın  himayəsində 
saxlamaq  üçün  beşik  başında  rəmzi  yay-ox  asardılar.  Ox  ailədə  kişilik, 
ərlik, igidlik simvolu, yay qadın başlanğıcının rəmzi, buta isə «müqəddəs 
mağara» anlayışı ilə paralel olaraq ailənin himayəçisi və artımının mənbəyi 
sayılırdı. Azərbaycan xalqının məhəbbət dastanlarında «buta» anlayışı bir-
birini sevən iki gənc arasında xəyali körpü anlayışını, bu izdivaca Yaradan 
tərəfindən  xeyr-dua  verilməsini  təcəssüm  etdirir.  «Kitabi-Dədə  Qorqud» 
eposuna əsasən, evlənmək arzusunda olan gənc Tanrıdan xoşbəxtlik diləmək 
üçün  yay  çəkib  butaya  ox  göndərərdi.  Məsələn,  dastanın  «Salur  Qazanın 
evinin  yağmalanması»  boyunda  «Oğlum  Uruz  ox  atanda  puta  qalmış» 
arxaik ifadəsi Uruzun evlənmədiyinə, niyyət oxunu butaya ata bilməməsinə 
bir işarədir.
  Görünür,  eposun  daha  sonrakı  zamanlara  aid  boylarında  hədəf-buta 
anlayışına sinonim olaraq «nişan» kəlməsi də işlədilmişdir. O da bildirilir 
ki, oğuz elinin adətinə görə, toy şənliklərində «puta atışı», «nişan atmaq» 
adlandırılan  oxçuluq  yarışlarında  «putanı»  sərrast  vuran  igidə  alqış,  oxu 
hədəfdən yayınana isə qarğış edərdilər. «Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək» 
boyunda qeyd olunur ki: «Oğuz zamanında bir yigit evlənsə, ox atardı. Oxu 
nə yerdə düşsə, gərdək tikərdi». Dastanın «Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin 
dustaq olunduğu» boyunda da «tale», «qismət» oxunun atılması mərasimi 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 176 -
təsvir edilmişdir: «Otuz doqquz taleli taleyinə birər ox atdı. Otuz doqquz 
igid oxunun ardınca getdi».
131
Xocavənd rayonunun Nərgiztəpə qədim yaşayış məntəqəsində (e.ə. III 
minillik) aşkar olunmuş qab üzərində abak   və «məskunlaşma» 
anlamı verən barxan   damğa işarələri (müəllifin şəxsi kolleksiyasından). 
Polşalı alim E.Triyarski bu nişanı qədim türklərin əsas damğalarından biri 
hesab edir. Türk qrafik rəmzləri içərisində geniş yayılan bu işarə arqun tayfa 
birləşməsinin,  Krım  tatarlarının  türkmən  qolunun  və  qıpçaqların  bayqulu 
tayfasının damğaları kimi də tanınır. Lakin qədim Xarəzm (e.ə. IV-II əsrlər), 
Baktriya (e.ə. I əsr) mədəniyyətlərinə aid arxeoloji materiallar, Krımdakı Ak 
Kaya (I-II əsrlər), Belbek (IV əsr), Sablı, Ust-Alma (I-III əsrlər) tapıntıları və 
Şimali Qafqazdakı tarix-memarlıq abidələri üzərində həmin işarəyə və onun 
müxtəlif variantlarının 
 təsvirlərinə       təsadüf olunmaqdadır. Fəzlullah 
Rəşidəddin işarəni qədim türklərin «kuran» (çağatay dilində: «tayfa», «döyüş 
dəstəsi», «tikili» və s. Sonralar «qərargah» anlamında da işlədilmişdir) sözü 
ilə əlaqələndirir. «Keçmişdə çöldə düşərgə salınarkən arabalar dairə şəklində 
düzülər,  başçının  arabası  isə  dairənin  içərisindəki  nöqtə  kimi  mərkəzdə 
olardı».
132
 
131
  «Kitabi-Dədə Qorqud», əsl və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı: “Öndər”, 2004. 
132
  Ф.Рашидаддин. «Сборник летописей».  М.-Л., 1952.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 177 -
Bayramlarda, toy şənliklərində süfrəyə qoyulan şorqoğalını (Quba qoğalı şirin içliklə 
doldurulur) xarici görünüşünə görə Günəşin rəmzinə bənzədirlər. Bu bənzətmədə həqiqət payı 
olsa da, onunilkin olaraq  toy şənliklərində abak Yaranışın -Qadın başlanğıcının simvolu   
kimi hazırlanması ehtimalı da diqqətdən qaçmamalıdır. 
Bu damğa işarəsinə Azərbaycan ərazisində və Şimali Qafqazda da geniş 
rast  gəlinir.  Qafqaz  Albaniyasına  aid  saxsı  qablar  üzərindəki    təsviri 
buraya yürüş etmiş bulqar tayfalarının bir qoluna - arqun tayfasına məxsus 
olmuşdur. Tatar  alimi  Şamil  Minqazov  Bulqar  konfederasiyasında  aparıcı 
mövqe tutmuş arqunların (arqınlar) Şərqdən Qərbə və Qafqaza miqrasiyası 
barədə bunları yazır: «Təqribən eramızın 155-ci ilində Syanbi dövlətinə tabe 
olmaq istəməyən türk tayfaları - hunnular Asiya çöllərindən İdel/İtil (Volqa) 
çayına  doğru  sıxışdırıldılar.  Sonralar  bu  tayfaları  Avropa  «hunlar»  kimi 
tanıdı... Türk etnonimlərinin taleyi qeyri-adi mövzudur. Vahid ittifaqa daxil 
olan ayrı-ayrı xalqlar dominant tayfanın adını götürür, daimi miqrasiya və 
xalqların parçalanması nəticəsində bəzən bir tayfanın ayrı-ayrı hissələri bir-
birindən xeyli aralı olan müxtəlif ittifaqlara qoşulurdular. Məsələn, Baykal 
gölü yaxınlığında və Şimali Qafqazdakı (Çeçenistanda) «Arqun» hidronimi 
eyni adlı türk tafasının yayılma arealının göstəricilərindəndir».
133
 Xristian 
salnaməçiləri  -    Suriyalı  Mixail (1126-1199)  və  islam  aləmində  «Əbu  ül-
Fərəc ben əl-Harun» kimi tanınan Qriqori Bar-Gebrey (1226-1286) VI əsrdə 
yaşamış Efesli İohanın «Kilsə tarixi» əsərinə istinadən, bulqarların Qafqaza 
və Cənubi Qafqaza miqrasiyasının səbəblərini antik rəvayətlə bağlayırlar. 
133  Ш.Мингазов. «О происхождении народа Болгары» // «Татарские новости», № 3-4 (176-177), 2009.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 178 -
Həmin  rəvayətə  görə,  otuz  minlik  sak  (skif)  ordusunun  başında  duran  üç 
qardaşdan biri öz qoşunları ilə Roma imperiyası ərazisində qalır, digərləri isə 
Qafqazdakı Barsiliyaya (V-VII əsrlərdə «barsil» və ya «barsula» türk tayfa 
birləşməsinin ərazisi. Toponim əksər elmi ədəbiyyatda türk mənşəli «Bars 
eli»  və  ya  «Börü  eli»  kimi  yozulur.  «Borçalı»  toponimi  ilə  eyni  etimoloji 
izaha  malikdir),  dəniz  sahilindəki  Kaspi  şəhərinə  və  Turaye  qapısına 
(Dərbənd keçidinə) doğru üz tuturlar. Suriyalı Mixail vurğulayır: «Burada 
(Barsiliyada) böyük qardaş Xazarikin adını daşıyan başqa xalq – xəzərlər 
hakim oldular».
134
 Bizans tarixçisi Qeysəriyyəli Prokopi (təqribən 490-565-
ci illər) isə daha dərinə gedərək, onların «hun», keçmişdə isə «kimerlər» 
adlandırıldığını  bildirir.
135
  Qafqaz  Albaniyasının  etnomədəni  həyatında 
silinməz  iz  qoyan,  burada  dominant  mədəniyyətin  formalaşmasında  fəal 
iştirak  edən  arqun  etnoniminin  izahına  gəldikdə  isə  kumık  alimi  Kamil 
Əliyevin  araşdırmaları,  xüsusilə  «hun»  superetnosu  adının  yeni  etimoloji 
yozumu olduqca maraqlıdır. Müəllif qeyd edir: «Arqunların ilkin damğası 
iki dairə şəklində - 
 olmuşdur. Onlardan biri «ar», «aru» (təmiz, parlaq), 
digəri  isə  «Günəş/Qun»  (Gün)  anlamlarını  verir  və  bütövlükdə  «parlaq 
Günəş», «Günəşə tapınanların tayfası» şəklində oxunur. Prototürk dilində 
«aru», «aruq» kəlmələri «Günəş», «təmiz» mənasında işlənirdi. Qazaxlarda 
«arı  gün»  (aydın  gün)  deyimi  bu  gün  də  qorunub  saxlanılmışdır».
136
 
Azərbaycan dilindəki «aydan arı, sudan duru» ideomatik ifadəsi, «arıtlamaq» 
(təmizləmək) sözü də bu fikri təsdiqləyir.
 
   
ALBAN (ATBAN). Solyar rəmz kimi Tenri xanı (Günəşi) simvolizə 
edən, maraqlı tarixçəyə malik olan və genezisi hələ də mübahisələr doğuran 
damğa işarələrindəndir.
 Hazırda Altay və Mərkəzi Asiyadakı türk xalqlarının 
damğa təsnifatında «alban», «alban-suan» adlanan bu rəmz Krım və Şimali 
Qafqazın  qıpçaq  mənşəli  tayfalarında  zahiri  bənzərliyinə  görə  «sırğa», 
«çömçə»  kimi  tanınır.  Qeyd  edildiyi  kimi,  Hun  imperiyasının  hökmdarı 
Atillanın  mənsub  olduğu  dulo  (dulu,  dulat)  tayfalar  ittifaqına  daxil  olan 
bəzi  boyların,  Qazaxıstandakı  alban,  Altaylardakı  todoş,  Krımdakı  manqıt 
134
  М.Артомонов. «История хазар», 2-е издание, СПб, ГУ, 2002.
135
  Прокопий Кесарийский. «Война с готами. О постройках».М.:  «Аркос», 1996.
136
  К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана. По материалам кумыков и их предков».// КНКО: Вести. 
Махачкала, № 8-10, 2003.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 179 -
tayfasının və ondan törəmə kirkız, kyirk nəsillərinin rəmzi olan bu işarəyə
137
 
XVII  əsrdə  oğuz  nişanları  arasında  da  rast  gəlinir.  Əbülqazi  Bahadur  xan 
Xivəlinin  «Şəcəreyi-Tərakimə»  əsərindəki  təsnifatında    damğası  bayat 
boyunun fərqləndirmə işarəsi kimi göstərilmişdir. 
Qazax və qırğız tarixçi-etnoqraflarının damğa tənifatlarında bu rəmz həm 
albanların, həm də onların bir qolu olan suanların (suvarların) fərqləndirmə 
nişanı kimi göstərilməkdədir. Bununla belə, onların yaranmasını xronoloji 
ardıcıllıqla izləsək, 
 işarəsinin həm Cənubi Qafqazda, həm də Mərkəzi 
Asiyada  ilkin  nümunə  olduğunu,    və 
  nişanlarının  dairə  -  Tenqri/
Günəş  rəmzi  əsasında  meydana  gəldiyini  görərik.  Bundan  başqa,  Hun 
imperiyasında hakim tayfa statusuna malik dulonun formalaşdırdığı hərbi-
siyasi ittifaqda albanların damğa təsvirlərində     işarələri üstünlük təşkil 
edirdi. Lakin zaman keçdikcə, görünür, Hun imperiyasının süqutundan sonra 
alban-suvarların  yeni  tayfa  birlikləri  yaratması  və  Mərkəzi  Asiyaya  köç 
etməsi nəticəsində dulo damğasının dominantlığı arxa plana keçmiş, «sırğa» 
işarəsi ənənəvi Qoç-Günəş anlamı verən rəmz ilə   əvəz olunmuşdur. Daha 
sonralar Qoç-Günəş işarəsi Qazaxıstanda yaşayan dulatların da damğasına 
çevrilmişdir.  A.Roqojinski  Qazaxıstan  Respublikası  Mərkəzi  Dövlət 
Arxivində saxlanılan XIX əsrə aid sənədlərdə alban, suan, dulat tayfalarının 
və  onlardan  törəmə  nəsillərin  damğa  təsvirlərini  aşkar  etmişdir.  Bu 
materiallara əsasən, hələ 100-200 il bundan əvvəl də Baş Jüzdə – qazaxların 
ən böyük tayfa birliyində albanlar üstün statuslarını qoruyub-saxlamış, adı 
çəkilən digər tayfalar isə onların tabeliyinə keçərək damğa işarələri əsasında 
öz rəmz variantlarını                      yaratmışlar.
138
 
Ortaq  damğa  təsnifatlarında  bənzərliyinə  görə  «sırğa»  kimi  tanınan  
işarəsinin ilkin semantikası məlum olmasa da, təkcə Mərkəzi Asiyada deyil, 
Azərbaycanda,  Anadoluda,  Qafqazda  tarixən  geniş  yayılmış 
  nişanı 
«Qoç-Günəş» adı altında tanınmaqdadır.
 Altaylarda yaşayan todoş xalqının 
folkloruna  əsasən,    damğasının  «sirke»  (sırğa)  adlandırılmasına  səbəb 
onun yazın gəlişi və torpağın qış yuxusundan oyanışı ilə bağlı olmasıdır. 
Bu baxımdan, işarə «yeniləşmək», «canlanmaq» və «birlik yaratmaq» kimi 
yozulur. Əfsanəyə görə, «Dilkayak» adlanan yaz bayramından sonra torpaq 
silkənərək oyanır, canlanır, soyuq qış aylarında qapanmış qulaqları yenidən 
açılır.  Bu  zaman  müqəddəs  torpaq  insanların  arzularını  və  niyyətlərini 
137 О.Акчокраклы. «Татарские тамги в Крыму», 
 О.Акчокраклы. «Татарские тамги в Крыму», http://crimeantatars.com
138
  А.Рогожинский. «Роль номадов в формировании культурного наследия Казахыстана». Алматы, 2010. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 180 -
dinləyir, bol məhsul, yaşıl otlaqlar bəxş edir, onların əcdadlar məkanı, ruhlar 
dünyası ilə əlaqələndiricisinə çevrilir. Qam-şaman ayinlərində bu mərasim 
«Dyerdin kulaqı açılıp dyat» (Yerin qulağının açılması) kimi tanınır.
139
 
Qeyd olunduğu kimi, Alban damğası   Tenqri
 - Günəşi təcəssüm etdirən 
dairənin   və müqəddəs qoç başı süluetini 
 xatırladan «qoşqar» (qoçqar, 
koçkar, kaçkar, koçxar) rəmzinin birləşməsindən yaranmışdır. Türklərin tarixən 
məskunlaşdıqları  ərazilərdə  bu  damğanın  yay,  ox  təsvirlərinə  və  digər  qoç 
buynuzu formaları əsasında yaradılmış tiplərinə də             rast gəlinir. 
Bəzi damğa nişanlarında isə qoç rəmzi Tenqri xan-Günəş məna birliyinin əlaməti 
kimi dairənin içərisinə həkk edilmişdir. Belə damğalara     Azərbaycan xalça 
ornamentlərində və qədim Midiya dövlətinə, Qafqaz Albaniyasına aid maddi-
mədəniyyət nümunələrinin üzərində də təsadüf olunur. Bundan başqa, qədim 
türk damğaları arasında eyni ilahi anlamı verən, lakin Ay motivi 
 əsasında 
yaradılan damğa işarələrinə də           geniş rast gəlinir. 
Tarixi  materiallara  əsasən,  Çingiz  xanın  damğa  işarələri  də    və  ya   
rəmzləri  olmuşdur.  Bu  rəmz  damğa  təsnifatlarında  «alban»  və  ya  «adban» 
adlanır. Çingizilər sülaləsinin digər nümayəndələrindən Cuci xan, Batı xan, 
Berke  xan,  Mengi  Tumur,  Taqabuğa  damğa  təsnifatlarında  «türk  işarələri» 
kimi təqdim olunan tanınma nişanlarından                  istifadə etmişlər.
140
 
Moqolşünas  alim,  akademik  Boris  Vladimirov  «alban»  sözünün  monqol 
mənşəli olduğunu və «xidmət edən» anlamında işlənildiyini iddia edir. Halbuki, 
Cənubi  Qafqazda  «alban»,  «ağvan»  toponimi  və  ya  etnonimi  «monqol-
tatar»  yürüşlərindən  min  il  əvvəl  formalaşmış  və  yayılmışdır.  V.Vostrov 
və  M.Mukanov  «Qazaxların  nəsil-tayfa  tərkibi  və  onların  məskunlaşdığı 
ərazilər» kitabında alban və suan tayfalarının eyni kökə malik olmasını bildirir 
və öz qənaətlərini onların ortaq damğa işarələri daşımaları ilə təsdiqləyirlər. 
Belə ki, XIX əsrə aid olan materiallara əsasən, həmin dövrdə Mərkəzi Asiya 
albanlarının (bəzən «atban», «albandar» da adlanırdılar) seqqiz sarı, alcan, 
aytbozim,  ağqıstıq,  qaraqıstıq,  qıstıq,  kurman,  qonurbörük,  qızılbörük, 
suanların  isə  saqarstan,  baytügey,  baqız,  cesegir  nəsillərinin  eyni  və  ya 
oxşar damğalardan istifadə etdikləri müəyyən edilmişdir. 
141
 Yeri gəlmişkən, 
139
  Е.Ямаева. «Родовые тамги Алтайских тюрок», Горно-Алтайск, 2004. 
140    
П.Петров, Я.Студитский, П.Сердюков. «Проводилась ли Токтой общегосударственная реформа 
710 г.х. Кубанский клад времени Узбек хана», Труды международных нумизматических конферен-
ций. Монеты и денежное обращение в монгольских государствах XIII-XV веков.  I МНК - Саратов 
2001 и II МНК – Муром 2003.
141  В.Востров, М.Муканов. «Родоплеменной состав и расселение казахов». Алма-Ата, 1968.