Daromad samarasi va almashtirish samarasi «Daromad-iste’mol» chizig‘i va uning tahlili

Daromad samarasi - bu ne’mat narxi o‘zgarishi (almashish samarasi hisobga olinmaganda) natijasida real daromad o‘zgarishining iste’molchi talabiga ta’siridir. Daromad samarasi - bu iste’molchining sotib olish imkoniyatini oshganligini ko‘rsatadi va u bir budjet chizig‘idan boshqa budjet chizig‘iga iste’molchining optimal tovarlar majmuasini o‘tishini akslantiradi.
Almashish samarasi - bu naflik darajasi o‘zgarmaganda, tovarlar narxi o‘zgarishi munosabati bilan iste’mol tovarlar talabi tarkibining o‘zgarishidir. Almashish samarasi ne’mat narxini o‘zgarishi natijasida B ne’matni qo‘shimcha ne’mat bilan almashtirilishini ifodalaydi. Bu almashtirish befarqlik egri chizig‘i bo‘yicha bo‘ladi.

Bozor sharoitida daromad samarasi va almashtirish samarasini ajratilishi, tovarlarga narx belgilashdagi qonuniyatlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Biz daromad va almashtirish samaralarini normal tovarlar uchun ko‘rib chiqdik. Past kategoriyali tovarlar uchun daromad va almashtirish samaralari o‘z xususiyatlariga ega.

4. Bozor talabi
Bozor talabi alohida bozordagi iste’molchilarning individual talablari yig‘indisi bilan aniqlanadi. Bozor talabi chizig‘i esa ma’lum bzordagi iste’molchilarning individual talablari chiziqlarini qo‘shish orqali olinishi mumkin.

Faraz qilaylik, oziq-ovqat bozorida (masalani soddalashtirish uchun) uchta A, B va V iste’molchilar harakat qiladi deylik.

Quyidagi jadvalda (1-jadval) har bir iste’molchining berilgan narxlarda oziq-ovqatga bo‘lgan talabi keltirilgan.
1-jadval.

Iste’molchilar, Oziq-ovqat birlikda narxi, R so‘m	A	B	V	Umumiy bozor talabi, birlikda
1	4	6	8	18
2	3	5	7	15
3	2	4	6	12
4	1	3	5	9
5	0	2	4	6

Oxirgi ustunda umumiy bozor talabi keltirigan va ular iste’molchilarning individual talablarini qo‘shish orqali aniqlangan. Masalan, oziq-ovqat narxi 1 so‘m bo‘lganda, umumiy bozor talabi quyidagicha hisoblanadi:

Quyidagi 1-rasmda ushbu iste’molchilarning talab chiziqlari va bozor talab chizig‘i keltirilgan. Bozor talabi chizig‘i har bir iste’molchining berilgan narxlardagi talablarini qo‘shish orqali hosil qilingan.

Bozortalabichizig‘iningharbirnuqtasiberilgannarxdauchtaiste’molchiuchunqanchaoziq-ovqatbirligikerakliginiko‘rsatadi. Masalan, narx 3 so‘m bo‘lganda, bozor talabi 12 birlik bo‘lib, u A, B va V iste’molchilarning narx 3 so‘m bo‘lgandagi talablari yig‘indisiga teng

1-rasm. Iste’molchilar talab chiziqlari va bozor talabi chizig‘i.

Iste’molchilarning individual talablari chiziqlari to‘g‘ri chiziqlardan iborat bo‘lgani bilan bozor talab chizig‘i ham to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lishi shart emas. Nima uchun deganda, yuqori narxlarda ba’zi bir iste’molchilar tovarni sotib olmasligi ham mumkin yoki ular har xil miqdorda sotib olishi mumkin.

Yana shuni ta’kidlash lozimki, iste’molchilar talablariga ta’sir qiluvchi barcha omillar bozor talabiga ham ta’sir qiladi. Masalan, iste’molchilar sonining oshib borishi bozor talab chizig‘ini o‘ngga, tepaga siljitadi yoki bo‘lmasa, iste’molchilar daromadlarini ortishi, ularning oziq-ovqatga bo‘lgan talabini oshiradi. Bu o‘z navbatida bozor talab chizig‘ini o‘ngga-tepaga siljishiga olib keladi.

Umuman olganda, bozor talabini aniqlashda har xil demografik guruhlarga qarashli iste’molchilar talablarini yig‘ishga, har xil hududlarda yashovchi iste’molchilar talablarini yig‘ishga to‘g‘ri keladi. Masalan, muzqaymoqqa bo‘lgan bozor talabi o‘rganilganda yosh bolalar talabi, o‘smirlar talabi, ayollar talabi, nafaqaxo‘rlar talabi to‘g‘risidagi axborotlarni olishga va ularni jamlashga to‘g‘ri keladi. Xuddi shu masalani hududlar bo‘yicha aniqlash ham mumkin.
Bozor talabi chizig‘ini va shu bilan birga individual talab chizig‘ini ifodalashda tovarlarning narx bo‘yicha elastiklik koeffitsientidan foydalanish mumkin. Biz yuqorida ko‘rgan edikki, agar talab narx bo‘yicha elastik bo‘lsa, narxning pasayishi iste’molchini tovardan ko‘proq sotib olishga undaydi. Natijada iste’molchining tovar sotib olishga sarfi o‘sadi, narx oshganda iste’molchi sarfi kamayadi.
Agar talab elastik bo‘lmasa, narx oshganda iste’molchi sarfi ham oshadi, narx pasayganda kamayadi. Bordiyu talab birlik elastiklikka ega bo‘lsa, narx oshganda ham, oshmaganda ham iste’molchining tovar sotib olishga sarfi o‘zgarmaydi.