Dars ishlanmasi tekshiruvchi: O. Ikromov

Suitsidlarning shakllanish kontsyeptsiyasi 
Suitsidal axloqni tushuntiruvchi asosiy kontsyeptsiyalarni shartli ravishda
uch guruhga ajratish mumkin: sotsiologik, psixopatologik va ijtimoiy-psixologik.
Sotsiologik yondoshuv doirasida [7] svyaz myejdu suitsidal axloq va
ijtimoiy sharoitlar o`rtasidagi aloqa dyeklaratsiyalanadi. Bunga o`xshash qarashlar
asosida E.Dyurkgyeymning [10, 19] “anomiya” – jamiyatning qadriyatli-
mye'yoriy tizimidagi buzilish qaqidagi ta'lim yotadi. Dyurkgyeym ta'kidlaydiki,
jamiyatda o`z-o`zini o`ldirish miqdori dunyo (qadriyatlar axloqiy mye'yorlar) ni
individual ko`rishni byelgilovchi ijtimoiy qayotning alohida faktlari kabi
“jamoaviy tasavvurlar” aniqlaydi. Masalan, jamoaviy aloqa, jamiyatning
jipslashganligi bu ma'noda o`z-o`zini o`ldirishni to`xtatadi. qachonki jamiyatning
jipsligi zaiflashsa, shaxs ijtimoiy qayotdan chyekinadi va umumiy farovonlikka
o`zining shaxsiy maqsadlarini qo`yishga intiladi, bu esa qayotdan kyetish qaroriga
sabab bo`lishi mumkin.
O`z-o`zini o`ldirishga, qisman siyosiy vaziyat, shu jumladan, urushlar ham
ta'sir ko`rsatadi. 1866 yili Avstriya va Italiya o`rtasida urush kyechganida har ikki

davlatda o`z-o`zini o`ldirish miqdori 14 foizga pasaygan. Xuddi shun

tyendyentsiya Ikkinchi Jaqon urushida ham kuzatilgan. Aksincha, tinch vaqtda
armiya o`z-o`zini o`ldirish uchun farovon ijtimoiy muqit hisoblanadi, eqtimol, o`z
manfaatidan kyechish va javobgarsiz atmosfyerasi kuchidadir. Barcha Yevropa
davlatlari uchun o`z-o`zini o`ldirishga moyillik qarbiylarda shu yoshdagi
fuqarolarga qaraganda aqamiyatli tarzda jadaldir [7].
Ma'lumki, iqtisodiy krizislar o`z-o`zini o`ldirishga moyillikni kuchaytirish
imkoniyatiga ega. Davlatlarning iqtisodiy qolati va o`z-o`zini o`ldirish foizi
o`rtasidagi nisbat umumiy qonun hisoblanadi. Masalan, bankrot bo`lish sonining
to`satdan ko`tarilishi, odatda, o`z-o`zini o`ldirish sonining o`sishiga olib kyeladi
[7].
Zamonaviy tadqiqotchilar o`z-o`zini o`ldirish ijtimoiy ko`rinish kabi
jamiyatning diniy ongini rivojlanishida muqim omil sifatida ajratadilar. E'tiqod,
ayniqsa, islom, suitsidal axloq eqtimolini aqamiyatli tarzda pasaytiradi. Diniy
etikada o`z-o`zini o`ldirish oqir gunoq sifatida baholanadi, shuning uchun e'tiqodli
odamning suitsidal axloqiga ma'naviy ta'qiq qo`yadi. Xristian davlatlarida bugungi
kunda o`z-o`zini o`ldirishga jamoatchilikning libyerallashgan munosabati
kuzatilmoqda. Yanada ko`proq evtanaziya imkoniyati – shifokor yordamida
qayotdan ixtiyoriy kyetish jiddiy muqokama qilinmoqda. 2002 yili Gollandiyada
(insoniyat tarixida birinchi bor) evtanaziyani boshqaruvchi qonun qabul qilingan.
Oilaviy ta'sir muqim bo`lib qoladi. Oila tarixida o`z-o`zini o`ldirishning
mavjudligi suitsid yuzaga kyelishining xavfini oshiradi. Bundan tashqari, ota-
onalarning shaxsiy xususiyatlari, masalan, ruqiy azoblanganlik suitsidal dinamika
omili bo`lib chiqishi mumkin.
Boshqa, psixopatologik yondoshuv suitsidni o`tkir yoki surunkali psixik
buzilish sifatida ko`rib chiqadi. O`z-o`zini o`ldirishni alohida nozologik birlik –
suitsidomaniyaga ajratishga urinish bo`ldi, biroq muvaffaqiyatli chiqmadi.

Suitsidal axloqqa birmuncha o`xshash nuqtai nazarni chyegaradagi qolat kabi

qarash ifodalaydi. A.Ye.Lichko [13, 73-b.] yozadi: “O`smirlarda suitsidal axloq –
bu asosan chyeklangan chyegara yonidagi psixiatriya muammosi, ya'ni xaraktyer
aktsyentuatsiyasi fonida ryeaktiv psixopatik va nopsixotik qolatlarni o`rganish
soqasidir”. Muallifning kuzatishi bo`yicha, faqat 5 foizgina suitsid va urinish
psixozga tushadi, aqni vaqtda psixopatiyaga 20-30 foizi kiradi, qolganlari esa
o`smir krizidir.
Umuman olganda, statistik jiqatdan suitsidal axloq va aniq psixik buzilish
o`rtasidagi yetarlicha aloqa aniqlanmagan. Shu bilan birga, bi'zi bir patologik qolat
va buzilishlar uchun suitsidal axloq yuqori, masalan, o`tkir psixotik qolatlar va
ruqiy azoblanish qolati uchun. Ruqiy azoblanish qolati suitsid bilan aloqada
birmuncha tyez yodga olinadi, bu esa uni izchil ko`rib chiqish zaruriyatini
byelgilaydi.
Tashhisiy ma'noda “ruqiy azoblanish qolati” atamasi turlicha etiologiya va
klinik ko`rinishlar bilan nozologik birlikning kyeng spyektrida ishtirok etuvchi
affyektiv buzilishni bildiradi. Ruqiy azoblanish qolati sub'yektiv jiqatdan tushkun
kayfiyat, ruqiy ezilgan, umidsizlik, zaiflik, aybdorlik sifatida boshdan kyechiriladi.
Kasalliklarning xalqaro tasnifini 10-ko`rib chiqishda F32 [15, 101-b.] rubrikasida

ruqiy azoblanish qolatini tashhis qilish uchun yetakchi sifatida somatik sindrom

aytiladi. Aniq odamda ikki qaftadan kam bo`lmagan muddat ichida uning uch yoki
undan ortiq byelgilari namoyon bo`ladi:
– odatda yoqimli bo`lgan faoliyatidan qoniqish yoki qiziqishlarning
pasayishi;
– mye'yorda uni chaqiruvchi faoliyat (qodisa)ga ryeaktsiyaning yo`qligi;
– ertalablari odatdagi vaqtdan ikki (yoki undan ortiq) soat avval uyqonish;
– tashqaridan aniq ko`rinib turgan psixomotorli tormozlanish yoki qattiq
qayajon;
– ishtaqaning syezilari pasayishi (ko`tarilishi);
– oqirlikning pasayishi;
– libidoning syezilarli pasayishi;
– enyergiyaning susayishi;
– yuqori toliqish.
Somatikka qo`shimcha ravishda quyidagi psixologik byelgilar aytiladi: o`z-
o`zini past baholash; o`z-o`zini sababsiz muqokama qilish tuyqusi; aybdorlikning
qaddan tashqari va notyeng tuyqusi; o`lim qaqida takrorlanuvchi xayollar, suitsidal
axloq; qat'iyatsizlik. Odamga jiddiy xavotir kyeltiradigan boshqa tyez-tyez
uchraydigan simptom ba'zida shunchalik aniq ko`rinib, qatto organik
dyemyentsiya kabi qabul qilish mumkin bo`lgan yaqqollikning yoki tafakkur
samaradorligining buzilishi hisoblanadi. Ruqiy azoblanish qolati, shunday qilib,
sub'yektiv yomon kayfiyatdan tashqari, aniq ko`rinib turgan somatik ko`rinish, o`z-
o`zini past baholash, tafakkurning buzilishiga ega.
Suitsidal axloqning psixik buzilish (ayniqsa, affyektiv buzilishlar) bilan
aloqasiga birday bo`lmasa-da o`rin bo`lishiga qaramay, qozirgi vaqtda ko`pchilik
mualliflar suitsidal harakatni psixik kasalligi bo`lgan odamlar bir qatorda soqlom
shaxslar ham sodir etishlari mumkin. Birinchi qolatda gap ko`pincha tibbiy
aralashuvchi talab qiluvchi patologiyaning ko`rinishlari qaqida borishi lozim.
Ikkinchi qolatda esa butunlay soqlom odamning psixik jaroqat yetkazuvchi
vaziyatga javoban tyezda ijtimoiy-psixologik yordam ko`rsatishni taqozo qiluvchi
og`ishgan axloqi qaqida so`zlash mumkin
Ijtimoiy-psixologik kontsyeptsiyalar suitsidal axloqni ijtimoiy-psixologik
yoki individual omillar bilan tushuntiradi. Dastavval, o`z-o`zini o`ldirish qayot
mazmunining yo`qolishi bilan boqlanadi. V.Franklning ko`rsatishicha, bu bilan
bog’liq ekzistyentsial xavotir umidsizlik, bo`shliq va ma'nosizlik tuyqusi,
aybdorlik va muqokamalardan qo`rqish oldidan daqshat kabi boshdan kyechiriladi
[22].
A.G.Ambrumova va boshqa qator tadqiqotchilar suitsidal axloqni shaxsning
mikroijtimoiy nizolar sharoitida ijtimoiy-psixologik moslashmaganligi oqibati
sifatida baholaydilar [1,3, 4, 6, 9].
Ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik organizm va muqitning nomuvofiqligi
kabi turli daraja va turli shaklda namoyon bo`lishi mumkin. Muallif

limitatsiyalangan (nopatologik) va transformatsiyalangan (patologik)

moslashmaganlikni farqlaydi. Bu shakllarning har biri partsial (qisman) va total
(butunumum) bo`lishi mumkin.

Ekstryemal vaziyat sharoitlarida shaxs o`zining moslashuvchan taktikasini

birday qaytadan tuzadi. Individlardan birmuncha maqkamlari plastiklik va zaqira
hisobiga moslashuvning avvalgi umumiy darajasini saqlab qoladi. Odamlarning
boshqa guruhi darajaning vaqtinchalik pasayishi bilan xaraktyerlanadi, biroq
bunda moslashuvning asosiy yo`nalishi sinmaydi. Bu qolatda moslashmaganlik
miqdoriy xaraktyerni oladi, u limitatsiyalangan va moslashuv jarayonining sifatli
muqarrarlik chyegarasidan chiqmaydi, ya'ni moslashmaganlik kasallikka olib
kyelmaydi, moslashuvning patologik shaklini tuqdirmaydi. qachonki ekstryemal
yuklama individual muammolar (masalan, nyevroz) bilan uyqunlashgan
qollardagina buzilish eqtimoli aqamiyatli tarzda o`sadi. Bunday qolatda ijtimoiy-
psixologik moslashmaganlik o`z ortidan moslashuvchi jarayonning sifatli
transformatsiyasi, moslashuvning patologik shakli namoyon bo`lishini ergashtirib
kyeladi. Bu variant, A. G. Ambrumovaning fikricha, moslashish jarayonining
jadalligi va plastikligini umumiy pasayishida qadriyatli-oriyentatsion va
kommunikativ faoliyatni birmuncha ko`tarilishga mubtalo bo`lgan chyegarali
buzilishlar uchun xaraktyerlidir. Psixotik buzilish o`zida patologik ryeaktsiya
qilishning yangi sifat darajasiga o`tish bilan global moslashmaganlikni aks ettiradi.
Ob'yektiv sabablar va sub'yektiv kyechinmalar bir biriga mos tushmasligi
mumkin. Moslashmaganlik – suitsidning faqat eqtimoliy shartlaridan biridir.
Suitsidga olib kyeluvchi ijtimoiy-psixologik moslashmaganlikni dinamikada ko`rib
chiqib, muallif ikki fazani ajratadi: pryedispozitsion i suitsidal. Pryedispozitsiya
(moslashmaganlikning mavjudligi) suitsidal axloqning to`qridan-to`qri
dyetyerminanti bo`lib xizmat qilmaydi. . Uning suitsidal fazagi o`tishida shaxs
tomonidan boshdan kyechirilgan nizolar qal qiluvchi aqamiyatga ega. Nizolar
shaxslararo va shaxslar ichidagi xaraktyerni olishi mumkin. U qolda qam, bu
qolatda ham u ikki yoki bir nyecha turli yo`nalishli tyendyentsiyalardan tashkil
topadi, bittasi asosiy, inson uchun ushbu daqiqada dolzarb ehtiyojdan, boshqasi esa
– uni qondirishga to`sqinlikdan iborat. Nizolarni yechish u sodir bo`lgan muqit va
zaxiradagi moslashuv myexanizmlari tizimining aqamiyatiga bog’liq. Shaxsning
moslashmaganlik ostonasidan o`tuvchi nizolar krizisli hisoblanadi. Shunday qilib,
pryedispozitsion moslashmaganlik va nizoli vaziyatni o`zgartirishga qodir ryeal
usullarning imkonsizligi sharoitida suitsid o`zi boshqa hamma harakatlarni
almashtiradigan yagona ryeaktsiyasi, har qanday faoliyatdan o`zini chyetlatish
usuli sifatida bo`lib chiqadi.
E.Shnyeydman [19, 25] suitsidni psixologik ehtiyojlar nuqtai nazaridan
ko`rib chiqishni taklif qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq suitsidal axloq ikki
tayanch lahzani aniqlaydi:
– qolgan boshqa hamma narsadan kuchli bo`lgan qalb oqriqi;
– frustratsiya qolati yoki shaxsning birmuncha aqamiyatli ehtiyojiga noto`qri
ma'no byerish.
Ijtimoiy-psixologik yondoshuvlar doirasida shaxsiy xususiyatlar va suitsidal
axloq o`rtasidagi aloqani o`rganuvchi ishlar ham kyeng taqdim etilgan.
Dyeviatsiya tipi, masalan, zo`ravonlik yoki o`z-o`zini dyestruktsiyalash tipi
shaxsning xususiyati bilan aniqlanishi qaqidagi fikr tarqalgan. A. Ye.Lichko [13,
78-b.] o`smir xaraktyerining aktsyentuatsiyasi tipi va suitsidal axloq o`rtasidagi

aloqani ta'kidlaydi. Xullas, suitsidal namoyishlar 50 foiz qollarda asabiy, noturqun,

gipyertim tiplar bilan, suiqasd esa syensitiv (63 foiz), sikloid (25 foiz) tiplar bilan
uyqunlashadi. Ye.I.Lichko shizoidlarning o`ta past suitsidal faolligini ta'kidlaydi.
V.T.Kondratyenko [12, 138-b.], aksincha, shizoid, psixastyenik, syensitiv,
qo`zqaluvchan va epilyeptoid tiplar foydasiga ma'lumotlar kyeltiradi. Mualliflar bir
fikrda qo`shilishadilar, o`smirlarning astyeniq, gipyertim, noturqun tiplari suiqasd
va suitsidga moyil emasdirlar.
N.V.Konanchuk, V.K.Myagyer [12, 137-b.] suitsidyent uchun uchta asosiy
xislatni ajratdilar:
ehtiyojlarning yuqori zo`riqishi; Yuqori aqamiyatli munosabatlarda hissiy
yaqinlikka ko`tarinki ehtiyoj;
past frustratsiyali tolyerantlik va to`lovlarga zaif qobiliyat.
Turli mualliflardan olinagn ma'lumotlarni yiqib, suitsidyentning qandaydir
umumlashgan psixologik portryetini tasavvur qilish mumkin. Uning uchun o`z-
o`zini past baholashdyek, o`z-o`zini amalga oshirishga yuqori ehtiyoj
xaraktyerlidir. Bu oqriqni yengishga past qobiliyatli syensitiv, empatik inson. Uni
baland xavotirlilik va pyessimizm, o`z-o`zini ayblash tyendyentsiyasi va toraygan
(dixotomik) fikrlashga moyilligi farqlaydi. Iroda kuchining qiyinchiligi va
muammoning yechimidan kyetish tyendyentsiyasi ham ta'kidlanadi. Kyeltirilgan
portryet ushbu qismning ikkinchi bo`limida yoritilgan antiijtimoiy shaxs
tavsifnomasiga to`qridan-to`qri qaratama-qarshidir.
Suitsidal axloq xaraktyeri va dyetyerminatsiyani yoruqlikka olib chiquvchi
nazariyalar sharqi ushbu ko`rinishning murakkabligi, polietiologikligi qaqida
xulosa qilish imkonini byeradi. Shu bilan birgalikda, shaxs suitsidal axloqining bir
nyecha xatar omillarini ajratish mumkin:
suitsidning avvalgi urinishlari (ushbu odamning);
suitsidning oilaviy tarixi;
– krizisli vaziyat (tuzalmaydigan kasallik, yaqin kishisining o`limi, ishsizlik
va moliyaviy muammolar, ajrashish);
– oilaviy omil (ota-onalarning ruqiy azoblanish qolati, bolalar jaroqati,
surunkali janjallar, uyqunlashmagan tarbiya);
– hissiy buzilishlar (dastavval ruqiy azoblanish qolati);
– psixik kasalliklar (piyonistalik, giyohvandlik, shizofryeniya);
– ijtimoiy modyellashtirish (OAV dagi suitsid namoyishi, ularning adabiy
asarlardagi surati – “Vyertyer samarasi”).
Bundan tashqari, xatarning quyidagi guruhlari ajratiladi: yoshlar, kyeksa
odamlar, jinsiy kamchilik, qarbiy xizmatchilar, urush va urush nizolari
vyetyeranlari, shifokorlar va ba'zi bir boshqa kasb vakillari.