Dasturlashning inson hayotidagi tutgan o’rni Qahhorova Nargiza Hayit qizi

---

86 
Dasturlashning inson hayotidagi tutgan o’rni 
Qahhorova Nargiza Hayit qizi 
email: 
[e-mail] 
Eshmirzayeva Lobar Toyir qizi 
email: 
[e-mail]
 
Madina Xushmanova Yusufali qizi 
email: 
[e-mail]
 
Annotatsiya
: 
Dasturlash — 
kompyuterlar
 va boshqa mikroprotsessorli elektron 
mashinalar uchun 
dasturlar
 tuzish, sinash va oʻzgartirish jarayonidan iborat. Odatda 
dasturlash yuqori saviyali dasturlash tillari (
PHP
, 
Java
, 
C++
, 
Python
) vositasida 
amalga oshiriladi. Bu dasturlash tillarining semantikasi oda
m tiliga yaqinligi tufayli 
dastur tuzish jarayoni ancha oson kechadi. Elektron mashinalarda masalalarni yechish 
hamda ularda har xil aqliy mehnat turlarini bajarish nazariyasi va usullarini ishlab 
chiqish bilan shugʻullanadigan fan. 
Kalit so’zlar
: Programma tuzish, texnika, operator, algoritmik tavsif,electron 
mashina, aqliy mehnat, kod, matematik dasturlash, funksiya, C++, python, ikkilik 
sistema, matematik modellar, dasturlash. 
Dasturlash — bevosita dasturlash va avtomatik dasturlashga boʻlinadi. Bevosita 
Dasturlashda programmaning umumiy sxemasini ishlab chiqishdan kodlash va 
mashinaga kiritishgacha boʻlgan barcha ishni programmachi bajaradi. Avtomatik 
dasturlashda esa programmachi faqat programma sxemasini tuzib, uni qisqartirilgan 
simvolik kurinishda yozadi, programma tuzish va uni kodlash kabi texnikaviy ishlarni 
esa mashinaning oʻzi maxsus dasturlash programmasi yordamida bajaradi. 
Dasturlash jarayoni, odatda, quyidagi bosqichlarga boʻlinadi:
1.Masalaning qoʻyilishi;
2.Masalaning algoritmik tavsifini tuzish;
3.Masalani yuqori darajadagi programma tilida Dasturlash; 
4. Masalani taxminiymashina tilida Dasturlash;
5.Masalani mashina tilida Dasturlash 

---

87 
Dasturlash tili programmalar tuzishning asosiy vositasidir. Bu tillar konkret 
mashina komandalari sistemasiga bogʻliq boʻlmasligi va iboralar strukturasi jihatidan 
umumiy xususiyatga ega boʻlishi bilan boshqa tabiiy tillarga oʻxshab ketadi. Iboralar 
ikki turga — operatorlar hamda tavsiflarga boʻlinadi, ularning bir-biri bilan bogʻliqligi 
qavslar bilan, alohidaligi nuqtali vergul bilan ajratiladi. Operator tilning amal birligi 
boʻlib, oʻz navbatida, oʻzgaruvchan kattalikka qiymat beruvchi operatorlar, shartga 
muvofiq tegishli hisoblash tarmogʻini tanlovchi (shartli) operator va takroriy hisobni 
amalga oshiruvchi sikl operatorlariga boʻlinadi. Tavsifda oʻzgaruvchan kattalik va 
boshqa belgilar xususiyatlari yoziladi. Biror xususiy masalani yechish uchun tuzilgan 
programmani simvolik ravishda funksional belgilash mumkin. Bunday belgilash va 
tavsif birgalikda kichik programma deb yuritiladi. Yangi programmalar tuzishda kichik 
programmalardan tayyor holda foydalanish mumkin. 
Juda koʻp dasturlash tillari (algol-60, q. 
Algol)
, muhandislik va ilmiy masalalarni 
yechish uchun fortran, iqtisodiy hisoblashlar uchun kobol, matematik modellar uchun 
si mula, tako-millashgan algol-68, PL/I yaratildi. Ularning har biri uchun shu tillarda 
ifodalangan masalalarga qarab mashina programmasini avtomatik tarzda qaytatuzuvchi 
translyatorlar mavjud. Taxminiy mashina tili ikkilik sistemadan koʻra yanada qulayroq 
simvollarda ifodalangan mashina komandalari terminlaridagi programmalar boʻlib, 
bunda koʻpincha, yuqori darajadagi til sifatida blok sxemalardan foydalaniladi. 
Dasturlashning programma tuzilgandan keyingi yana bir asosiy bosqichi 
„tekshirish“ (otladka) boʻlib, bunda yoʻl qoʻyilgan xatolar topiladi va tuzatiladi. 
Programmalar kodlanadi va mashinaga maxsus qurilma yordamida kiritiladi. 
Amaliyotda Dasturlashning yangi va tezkor usullari bor (2004); 2) matematik 
dasturlash — amaliy matematikaning bir boʻlimi; umumiy maʼnoda — biron-bir 
funksiya fo (x) ning ekstremumini (qarang 
Ekstremum
)
topish masalasi tushuniladi 
Bugungi kunda Internetning ommaviyligi haqida gapirish o’rinsiz. Internet 
hayotimizning bir bo’lagiga aylandi, biz uning xizmatlaridan har kuni foydalanishga 
odatlandik. Hozirda ixtiyoriy inson webtexnologiyalarning inson hayotining ta’lim, 
kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar , bo’laklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi 
va uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda. Internet turli xil insonlarni yagona 
maqsad bilan birlashishiga sabab bo’lmoqda. Hamma Internet tarmog’idan biror 
turdagi axborot olishga harakat qiladi. Shunday vaqtlar keladiki, hujjatni Internetda 

---

88 
chop etish malakasi yozuv mashinasidan foydalanish kabi har bir, hatto o’rta 
ma’lumotga ega bo’lgan insonning qo’lidan keladi. Mazkur qo’llanma web-hujjatlarni 
yaratish, ularni Internetda chop etish, web-hujjatni ko’rkamlashtirish, qiziqarli va 
o’ziga tortuvchi qilib yaratish, vaqti kelsa ma’lumotlarmi yangilash kabi vazifalarni 
o’rgatishga mo’ljallangan. Dastlabki web-sahifalar juda sodda tuzilishga ega bo’lib, 
ular matnni formatlash va gipеrko’rsatkichlardan tarkib topgan edi. Web tеxnologiyalar 
rivojlanishi natijasida Web sahifalar tarkibida Plug-in dasturlar joylashtirila boshlandi, 
natijada Web sahifalarga intеr faol xususiyati bеrildi. Web tеxnologiyalarning 
rivojlanishining oxirgi natijalaridan biri bu skript tillaridir (Script Languages). Ularni 
ishlatishdan maqsad Web sеrvеrining ishini еngillashtirish, xar-xil ishlar uchun Web 
sеrvеrini bеzovta qilmasdan, bunday masalalarni foydalanuvchi kompyutеrining o’zida 
yaratishdir. Web tеxnologiyasining oxirgi erishgan yutuqlaridan biri dinamik Web 
sahifalardir. Dinamik Web sahifalar CGI dasturlar bilan bеvosita bog’liq bo’lib, CGI 
dasturlar sеrvеrda joylashgan va sеrvеr imkoniyatlarini ishlatuvchi dasturlardir. Ular 
sеrvеrga kеlgan so’rovlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijasida yangi Web sahifa 
hosil bo’ladi. Web sahifa Intеrnеt tarmoqlarida joylashgan fayllar to’plami bo’lib, 
ularni soni soat sayin ko’payib bormoqda. Bu fayllarda ma'lumotlarni turli xillarini: 
matn, grafik, tasvir, vidеo, audio ma'lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web 
Intеrnеt rеsurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan 
Web 
sahifa 
orqali 
tеgishli 
ma'lumotlarni 
to’ldirish 
foydalanuvchining 
qanchadanqancha vaqtini tеjash imkonini bеradi. Shu bois matеmatika va informatika 
yo’nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web tеxnologiyalarni alohida kurs sifatida 
o’qitila boshlandi. 
Internet tarmog’ining ishlash prinsipi TCP/IP (Transmission Control 
Protocol/Internet Protocol - ma'lumotlarni uzatish qaydnomasi/ Internet qaydnomasi) 
kompyutеr tarmog’ida ma'lumotlarni uzatish qaydnomalari majmuining nomidir. 
TCP/IP jumlasi o’z ichiga Transmission Control Protocol (TCP) va Internet Protocol 
(IP) qaydnomalar nomlarini birlashtirib olgan qaydnoma bo’lib, u shunday qoidalar 
majmuiki, TCP/IP barcha kompyutеr ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning 
moslamaviy va dasturiy ta'minot xamkorligini ta'minlaydi. Bu qoida jumladan, TCP/IP 
pakеti bilan ishlovchi Digital Equipment firmasi kompyutеrlaridan PC kompyutеrlariga 
murojat qilishni kafolatlaydi. TCP/IP ochiq qaydnoma, bu shuni bildiradiki, qaydnoma 

---

89 
xaqidagi barcha ma'lumotlar chop etilgan va undan barcha ochiq foydalanadi. 
Ko’pchilik foydalanuvchilar TCP/IP ni bitta dastur dеb o’ylashadi. Aksincha, u 
tarmoqning bir vaqtning o’zida ma'lumot uzatish uchun ishlab chiqilgan, o’zaro 
bog’langan qaydnomalarning butun bir dasturlar oilasidir. TCP/IP tarmoqning dasturlar 
qismi bo’lib, u TCP/IP oilasidagi xar bitta qism ma'lum bir aniq maqsadga qaratilgan: 
elеktron pochtalarini yuborish, sistеmaga olis masofalardan kirishni ta'minlash, 4 
fayllarni manzillarga jo’natish, xabarlarga yo’l ko’rsatish yoki tarmoqlardagi 
buzilishlarni talqin qilish. TCP/IP Internet global tarmog’ida kеng foydalanuvchi 
qaydnomalardir. U xam yirik korporativ tarmoqlarda, shuningdеk, kompyutеrlar soni 
oz bo’lgan lokal tarmoqlarda xam qo’llaniladi. TCP (Transmission Control Protocol). 
Qabul qiluvchi va uzatuvchi kompyutеrlarning mantiqiy bog’lanishga asoslangan 
ma'lumotlar uzatishini qo’llab - quvvatlovchi qaydnoma. IP (Internet Protocol)- 
Ma'lumotlar uzatishni ta'minlaydi Intеrnеtning paydo bo’lishi tarixi 60-yillarning 
oxirida Amеrika hukumati tomonidan asos solingan ARPANet (Advanced Research 
Projects Agency tashkiloti) hisoblash tarmog’iga borib taqaladi. Tarmoq harbiy 
tashkilotlarga xizmat qilgan. 1980 yillar boshlarida ma'lumotlarni uzatishni boshqarish 
protokoli TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) ga asos solindi. 
Taxminan shu vaqtda ma'lum bo’ldiki, TCP/IP dan turli milliy va xalqaro darajadagi 
kompyutеr tarmoqlarini bog’lashda foydalanish mumkin. 1989 yilning oxirida 
ARPANet mukammal holga еtib kеldi, lеkin bu vaqtga kеlib ko’pgina univеtsitеtlar va 
ilmiy muassasalar Intеrnеtga ulangan edilar. 1990 yillar boshlarida korporatsiyalar ham 
Intеrnеtdan elеktron pochta orqali ma'lumotlar almashishda aktiv ishtirok etardilar. U 
vaqtlarda Milliy Ilmiy fond tijorat maqsadida Intеrnеtdan foydalanishni ta'qiqlagan edi. 
1991 yilda bu chеklash bеkor qilinadi va Intеrnеtdan tashkilot, muassasa, nohukumat 
tashkilotlarining foydalanish darajasi ortdi, shuningdеk, tijorat maqsadida Intеrnеtdan 
kеng foydalanila boshlandi (Intеrnеt magazinlar, Intеrnеt rеklamalar va h.k.). 1993 
yilda birinchi wеb-brauzеr Mosaic paydo bo’ldi. Biz Intеrnеt tarmog’idagi Web-
sahifalarni ko’rishimiz uchun WWW (World Wide Web) dеb ataluvchi sеrvisdan 
foydalanamiz. World Wide Web (WWW, Butun dunyo o’rgimchak to’ri) – bu kliеnt-
sеrvеr tеxnologiyasi asosida tashkil etilgan, kеng tarqalgan Internet xizmatidir. WWW 
(World Wibe Web) – bu qanaqadir Intеrnеtdan ajratilgan ma'lum bir joy emas, 
kompyutеr aloqa o’rnatadigan biror nima ham emas. Butunjahon o’rgimchak to’rini 
Intеrnеt doirasidagi xizmat dеyish to’g’riroq. Wеb-sеrvеrlar dеb ataluvchi ma'lum 

---

90 
protokollardan, kompyutеrlardan foydalanish orqali (chunki ular tarmoqqa ulangan va 
sеrvеr dasturiy ta'minotiga ega) Intеrnеt xizmati yo’lga qo’yiladi. Kompyutеr wеb-
sеrvеr bo’lishi uchun Intеrnеtga ulangan va sеrvеr dasturiy ta'minoti (DT) ga ega 
bo’lishi еtarli. Bu DT bilan Windows, Mac OS, Unix kabi opеratsion sistеmalar 
ta'minlay oladi. Wеb-sеrvеr har doim Intеrnеtda “o’tiradi” va talab qilingan tomonga 
kеrakli informatsiyani jo’natadi. 
XXI asmi “axborotlar asri” deb atash qabul qilingan. Bu bejiz emas. Chunki 
zamonaviy davlat, jamiyat va insonlaming turli shakl va mazmundagi axborotlarga 
bo‘lgan ehtiyoji keskin ortib bormoqda. Bunga sabab qilib ulaming nafaqat ma’naviy, 
balki moddiy ahamiyat kasb eta boshlaganini ko‘rsatish mumkin. Amaliyotda axborot 
tushunchasi bilan parallel ravishda informatsiya yoki ma’Iumot tushunchasidan ham 
keng foydalaniladi. Shuning uchun ham biz umumiylikdan chiqmagan holda, keyingi 
bayonlarimizda bu tushunchalami yagona ma’noda qo‘llaymiz. Informatsiya so‘zi 
lotincha informatio - axborot, izoh, bayon etish ma’nolarida qo‘llaniladi. Bu atama 
amaliyotda birinchi bo‘lib XX asrning o‘rtalarida K.Shennon tomonidan tor texnik 
ma’noda, ya’ni aloqa nazariyasi yoki kodlami uzatish sohasi uchun qo‘llangan. 
Informatsiya tushunchasi borasida olimlar o‘rtasida yagona qarash mavjud emas. Bir 
qator olimlar uni ta’riflashga urinsalar, boshqalari boshlang‘ich tushuncha sifatida 
qabul qilish lozim, deb hisoblaydilar. Masalan, S.V.Simonovich informatsiya 
tushunchasini quyidagicha ta’riflaydi: “Informatsiya - bu axborotlar va ularga mos 
metodlarnitig o‘zaro ta’siridir”. V.A.Kaymin esa bu tushuncha haqida “Informatsiya 
mazmun jihatidan biror odam, buyum yoki hodisa haqidagi axborot bo‘lsa, shakl 
jihatidan belgi va signallar yig‘indisidir” degan g‘oyani ilgari suradi. Axborotlar 
nazariyasi fani nuqtayi nazaridau informatsiya - bu aynan mavjud noaniqliklami to‘la 
bartaraf etuvchi yoki qisman kamaytiruvchi signallardan tashkil topadi. Klod Shennon 
bu tushunchani “bartaraf etilgan noaniqliklar” deb ta’riflaydi. Umuman aytganda, 
informatsiya tushunchasiniug 30 dan ortiq ta’rifi mavjud bo‘lib, bu ta’riflarning 
birortasi ham uning tabiatini to‘la ochib bera olmaydi. Shuning uchun ham, boshqa bir 
guruh olimlar (B.V.Sobol, A.N.Stepanov va h.k.) informatsiya tushunchasini 
boshlang‘ich tushuncha sifatida qabul qilishni taklif etadilar. 
Ma’lumki, barcha fanlar (shu jumladan, informatika ham) o‘z nazariyalarini 
qurishda boshlangVich tushunchalardan foydalanadi. Bu tushunchalarning ayrimlarini 

---

91 
hech bir ta’rifsiz qabul qilinadi va misollar orqali izohlanadi. Qolgan tushunchalar esa 
boshlang‘ich va oldindan ta’riflangan tushunchalar yordamida bayon etiladi. Shu 
nuqtayi nazardan biz ham ma’lumot (informatsiya) tuchunchasini boshlang‘ich sifatida 
qabul qilish lozim, degan g‘oyani ilgari suramiz. Bu fikr mavjud ko‘plab 
munozaralarga chek qo‘ysa, ajab emas. Ikki obyektning o'zaro ta’siri, qorda qolgan 
qushning izi, billiard toshlarining bir-biriga urilish tezligi va burchagi, ekinlarning suv 
va mineral o‘g‘itlarga bo‘lgan ehtiyojlari, korxona omboridagi xomashyo zaxiralari, 
xodimning ishlagan ish kunlari, talabalaming fanlardan olgan baholari, mashg‘ulotda 
qatnashayotgan o‘quvchilar ro‘yxati va boshqalami axborot sifatida qabul qilish 
mumkin. Eng sodda ma’lumot alohida signallardan tashkil topadi. Bunday signallar 
tabiat va jamiyatda cheksiz katta hajmda, shakl va mazmunda, tabiiy yoki sun’iy 
ravishda mavjud bo‘ladi. Ular insonning sezgi organlari (ko‘rish, eshitish, ta’m bilish, 
his qilish, hid bilish) yoki maxsus qurilmalar (antennalar, datchiklar va h.k.) tomonidan 
qabul 6 - qilinishi mumkin. Signallar aynan qandaydir inson, qurilma yoki predmet 
tomonidan qabul qilinganidan keyingina ma’lumotga aylanadi. Qabul qilingan signal - 
ma’lumotlar qayta ishlanib, yangi ma’lumotlarga aylantirilishi mumkin. Shunga ko‘ra 
ma’lumotlar birlamchi, ikkilamchi va h.k. tarzida bo‘ladi. Masalan, tuproqda 
qoldirilgan signal - izni ovchi ko‘rganidan keyingina tirikchilik yoki hayot-mamot 
uchun zarur bo‘lgan ma’lumotga aylanadi, aks holda u shunchaki iz bo‘lib qolaveradi. 
Ko‘rinib turibdiki, har qanday signal ma’Iumot shaklini qabul qilishi uchun inson, 
qurilma yoki predmetlar bilan o‘zaro ta’sirga kirishishi lozim. Boshqacha aytganda, 
signallar manbasi va foydalanuvchisi (qabul qiluvchisi) bo‘lgandagina ma’lumotga 
aylanadi. 
Qadimdan har bir sterjenida 5 tadan tosh o‘matilgan cho‘tlardan foydalanishgan. 
XVII asrdan boshlab Qadimgi Rus davlatida bu eho‘tning mukamrnallashtirilgan 
varianti hisoblangan Rus cho‘tlaridan foydalanish udum boigan. 13 850-yillarda atoqli 
o‘zbek olimi, matematik Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning o‘nli sanoq sistemasi 
uchun nol raqamini kiritishi hamda shu sistemada barcha arifmetik amallar bajarishning 
umumiy qoidalarini “Al-jabr va al-muqobala” kitobida yozib qoldirishi hisoblash 
mashinalarining yaratilishida eng kuchli zamin bo'lib xizmat qildi. Chunki bu olimga 
qadar biror kishi o‘nlik sanoq sistemasida amallami bajarish tartibini to‘liq bayon 
etmagan edi. Al-Xorazmiyning yana boshqa bir kitobida hind arifmetikasi haqida 

---

92 
batafsil ma’lumotlar keltirilgan. 300 yildan so‘ng ushbu kitoblar lotin tiliga tarjima 
qilindi. Shu tariqa Yevropa davlatlarida Xorazmiy ishlab chiqqan qoidalar keng joriy 
etila boshlandi. “Algoritm” so‘zi al-Xorazmiy nomi bilan bevosita bog‘liq. 
C++ tilida postfiks ko‘rinishidagi qiymat berish buyrug‘idan harti foydalanish 
mumkin. Unga ko‘ra oxirgi buyruqni alfa*=2; koYinishida ham yozish mumkin. Bu 
buyruqlaming har ikkisi ekvivalent hisoblanadi. Qiymat berish buyrug‘ining o‘ng 
tomonidagi ifodada qatnashayotgan har bir o‘zgaruvchining qiymati oldindan 
aniqlangan (initsializatsiya qilingan) bo‘lishi lozim. Aks holda uning o‘miga nol soni 
qo‘yiladi va ifoda ana shu qiymat uchun hisoblanadi. C++ tilida an’anaviy arifrnetik 
amallardan tashqari Inkrement va dekrement deb ataluvchi buyruqlardan ham 
foydalanish ko‘zda tutilgan. i + + ko‘rinishida yoziladigan inkrement buyrug‘i 
o‘zgaruvchining (to‘g‘rirog‘i i ning) qiymatini 1 ga orttirishni anglatadi va u an’a65 
naviy usulda yoziladigan / = /'+ 1 buyrug‘i bilan ekvivalent hisoblanadi. Bu buyruqni 
C++ tilida + + / tarzidagi postfiks ko‘rinishida ham yozish mumkin. i — ko‘rinishida 
yoziladigan dekrement buyrug‘i i ning qiytini 1 ga kamaytirishni bildiradi va u 
an’anaviy usulda yoziladigan i = i — 1 buyrug‘i bilan bir xil m a’noni anglatadi. Bu 
buyruqni C++ tili postfiks ko‘rinishida, ya’ni — i qabilida yozishga ham ruxsat beradi. 
Shuning uchun /' = /' +1; i + +j + +/; buyruqlari bir-biriga ekvivalent. Shuningdek, i = 
2 — l; i — ; — i : buyruqlari ham bir xil m a’noni anglatadi. 
# include int main { c o u t « ’’Salom C+ + ”; return 0; } Umuman aytganda, C++ 
tilida dastur kodlarini kompyuter yordamida hal qilish kamida uchta bosqichdan iborat 
boMishi mumkin: 1)TC dasturlash muhiti ishga tushirilganidan so‘ng dastur kodi 
kompyuter xotirasiga kiritiladi; 2) bu kod kompilatsiya qilinadi. Kompilatsiya 
jarayonida dastlab kodda mavjud bo‘lgan sintaktik xatolar bartaraf etiladi, so‘ngra kod 
mashina tiliga o ‘giriladi va .cpp kengaytmali faylda saqlab qo‘yiladi. Kompyuter bu 
amallami bajarishi uchun dasturchi TC ning bosh menyusidagi Compile punktidagi 
Compile buyrug‘i yoki Alt+F9 tugmalarini bosishi lozim; 3) kompilatsiya jarayoni 
muvaffaqiyatli fugallanganidan so‘ng, dastur kodini ishga tushirish mumkin. Buning 
uchun TC bosh menyusi Run punktidagi Run buyrug'i yoki Ctrl+F9 tugmalarini bosish 
lozim. Dastur natijasini ko‘rish uchun Alt+F5 tugmalari bosiladi.