Dasturlashning inson hayotidagi tutgan o’rni Qahhorova Nargiza Hayit qizi

 

---

93 
BİRİNCHİ YUQORİ DARAJADAGİ DASTURLASH TİLLARİ 
1950-yillarning oʻrtalari dasturlashning jadal rivojlanishi bilan tavsiflanadi. 
Mashina kodlarida dasturlashning roli pasaya boshladi, mashinalar va dasturchilar 
oʻrtasida vositachi boʻlgan yangi turdagi dasturlash tillari paydo boʻla boshladi. 
Dasturlash tillarining ikkinchi va uchinchi avlodlari davri boshlandi. XX asrning 50-
yillari oʻrtalariga kelib, birinchi yuqori darajadagi dasturlash tillari (high-level 
programming languages)ni yaratishga kirishildi. Ushbu tillar kompyuterning maʼlum 
bir turiga (mashinadan mustaqil) bogʻlanmagan edi. Ularning har biri uchun oʻz 
kompilyatorlari ishlab chiqilgandi. Kompilyatsiya — yuqori darajadagi manba tilda 
yozilgan dasturni mashina kodiga yaqin quyi darajali tildagi ekvivalent dastur (absolyut 
kod, obyekt moduli, baʼzan assembler tili)ga oʻgirishni anglatadi. Birinchi yuqori 
darajadagi dasturlash tili 1942-1945-yillarda Konrad Suze tomonidan yaratilgan 
en:Plankalkül dasturlash tili edi[3]. Buyruqlarni kompyuterga yetkazish uchun 
moʻljallangan birinchi ishlaydigan dasturlash tillari 1950-yillarning boshlarida 
yozilgan. 1949-yilda taklif qilingan Jon Mauchlyning en:Short code elektron 
kompyuter uchun yaratilgan birinchi yuqori darajadagi tillardan biri edi[4]. Mashina 
kodidan farqli oʻlaroq, Short code matematik ifodalarni tushunarli shaklda ifodalaydi. 
Biroq, dastur har safar ishga tushirilganda mashina kodiga tarjima qilinishi kerak edi, 
bu jarayon ekvivalent mashina kodini ishlatishdan ancha sekinroq davom etardi. 
Fortran Tijoriy maqsad uchun ishlab chiqilgan birinchi til fortran (formula translation) 
boʻlib, 1956-yilda (birinchi yoʻriqnomasi 1956-yilda paydo boʻlgan, lekin birinchi 
boʻlib 1954-yilda ishlab chiqarila boshlangan) IBMda Jon Bekus boshchiligidagi guruh 
tomonidan ishlab chiqilgan. U ilmiy-texnik hisob-kitoblar uchun moʻljallangan edi. 
1953-yil oxirida Jon Bekus IBM 704 kompyuterini dasturlash uchun assemblerdan 
samaraliroq boʻlgan muqobil dasturlash tilini ishlab chiqishni taklif qildi. 1954-yil 
oʻrtalarida Fortran tilining spetsifikatsiyasi loyihasi tugallandi. Biroq ushbu dasturlash 
tili avval boshida foydalanuvchilar tomonidan iliq kutib olinmadi, chunki Fortran 
assemblerga qaraganda past unumdorlikka ega kod yaratadigan yuqori darajadagi 
dasturlash tili deya qarala boshladi. Shu tufayli uni optimallashtirish zarurati vujudga 
keldi. Algol Algol 1958-yilda ethʼda (Syurix, Shveytsariya) bir haftalik 
konferentsiyada keng koʻlamli ilovalar uchun universal dasturlash tili sifatida ishlab 
chiqilgan va keyin Xalqaro axborotni qayta ishlash federatsiyasi tomonidan tuzilgan 

---

94 
qoʻmita tomonidan yakunlangan. Qoʻmita tarkibiga Yevropa hamda amerikalik bir 
qancha yetakchi dasturlash tillari sohasidagi olimlar va muhandislar, jumladan, Jon 
Bekus, Jon Makkarti, Piter Naur, Edsger Deykstr va keyinchalik Kobol tilini 
rivojlantirish qoʻmitasiga raislik qilgan Jozef Vegstenruen jalb etildi. Dastlab, taklif 
qilingan algol (algorithmic Language) nomi rad etildi. Ammo u umumiy foydalanishga 
aylanganligi sababli, ialʼning rasmiy nomi keyinchalik algol 58 ga oʻzgartirilishi 
belgilab qoʻyildi.