Davlat byudjeti xarajatlarining bajarilishi: zaruriyati, mohiyati va omillari Reja: Kirish I bob. Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati, takror ishlab chiqarish jarayonidagi o’rni va ahamiyati

Qattiq majburiylik, imperativlik Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo‘lgan uchinchi xususiyatdir. Budjet davlatniki bo‘lganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarishning vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Nazorat funksiyasining budjetta obyektiv ravishda xosligi uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyati davlat huquqiy asosiga ega ekanlikni taqozo etadi. Shuning uchun ham budjet nazorati eng ta’sirchan va samarali sanaladi. Davlat bunday nazoratni amalga oshirish natijasida subyektlarning moliyaviy faoliyatiga operativ ravishda aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni qo‘llashi mumkin.
Budjetga obyektiv ravishda xos bo‘lgan nazorat funksiyasi davlat tomonidan faoliyatning barcha sohalarida keng qo‘llaniladi. Budjetni rejalashtirish jarayonlarida va budjetni ijro etishda subyektlar faoliyatining barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi maqsadlarni ko‘zda tutadi:
1) Davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag‘larini mobilizatsiya (jalb) qilish;

2. 
   mablag‘larni sarf etishda ularning qonuniyligini ta’minlash;
   
3. 
   moliyaviy (budjet) mexanizm (i) orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish.
   

Davlat budjetining funksiyalari uning iqtisodiy mazmun-mohiyatini ifoda etib, budjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda o‘zini namoyon etadi.
Budjetning taqsimlash va nazorat funksiyalari o‘z harakatlari davomida miqdoriy va sifat jihatlariga egadir.
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning o‘lchamiga (hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning nisbatlari, ular o‘rtasidagi proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini to‘g‘ri aniqlash nazarda tutilayapti. Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar budjetning taqsimlash funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yo‘li bilan uni ko‘zlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi esa ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rishga (aniqlashga) imkon beradi.
Taqsimlashning sifat tomoni budjetning subektlar faoliyatiga har tomonlama faol ta’sir ko‘rsatib, chuqur aloqalarni o‘zida ifodalaydi. Budjetdan moliyalashtirishdan to‘g‘ri foydalangan holda fondlarning shakllantirilishi budjet mablag‘larining iqtisod qilib, samarali foydalanishiga, iqtisod tartibiga rioya qilinishiga, subyektning barcha bo‘linmalarida samaradorlikni oshirishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunga budjetning taqsimlash funksiyasn faqat miqdoriy omillarga bo‘ysundirilganda emas, balki u sifat ko‘rsatkichlariga ham bog‘langandagina erishilishi mumkin. Bunda budjetning nazorat funksiyasi ham o‘zining nimaga mo‘ljallanganligini biroz o‘zgartiradi - u faqat fondlarning miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi to‘g‘risida emas, balki ana shu nomuvofiqliklar sifat ko‘rsatkichlariga ham ta’sir ko‘rsatganligi to‘g‘risida xabar beradi.
Davlat budjetining ikki funksiyasidan foydalanish natijasida budjet mexanizmi vujudga keladi. Budjet mexanizmi deyilganda, odatda, faqat moliyaviy resurslarni davlatning qo‘lida jamlash va ularni budjet kanallari bo‘yicha taqsimlashning amaldaga tizimi nazarda tutilmasdan, balki takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga bu jarayonning faol ta’siri ham tushuniladi. Bu mexanizmning detallari juda ko‘p: soliqlar va budjetga to‘lovlar, budjetdan moliyalashtirishning turli shakllari, mablag‘larni budjetlar ichida taqsimlash va boshqalar ana shular jumlasidandir. Budjet mexanizmi ishlashining samaradorligi unga tegishli bo‘lgan detallarning o‘zaro ta’sirchanliga va ularning bir-biriga bog‘liqligi bilan belgilanadi.