«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

1	2
3
3: 6	66,7	33,3
3:7	70	30
3:9	75	25,0
2:4:1:2	66,7	33,3
2:4:1:3	70,0	30,0
2:5:1:4	75,0	25
1	2	3
2:7	77,8	22,2
2:8	80,0	20,0
1:4:1:4	80,0	20,0
1:3:5	55,6	44,4
1:3:6	60,0	40,0
2:1	67,0	33,0
3:2	75,0	25,0
3:4:1	50,0	50,0

2. 
   Almashlab ekish tuzilmasi 2:4:1:2, 2:4:1:3, 2:5:1:4 (bu tuzilmalar 3:6, 3:7, 3:9 tuzilmalarning intensiv shaklidir) bo’lganda yem – xashak va g’alla ekinlaridan ko’proq hosil olinadi. Yem – xashak dalalaridan qo’yidagicha samarali foydalanish mumkin:
   

Birinchi yili beda sof holda ekilishi mumkin yoki makkajo’xori, okjo’xori, raygras, sudan o’ti bilan faqat ko’k massa uchun ekiladi.
Oraliq bitta daladan qo’yidagicha foydalanish mumkin:
Bahorgi don ekinlari sof holda don uchun yoki makkajo’xori doni yoki silos uchun ekiladi. Bu ekinlarning hosili yig’ishtirib olingandan so’ng, ya’ni g’alladan keyin takroriy ekin, makkajo’xori silos uchun, so’ngra oraliq ekin ko’k massa va siderat uchun ekiladi.
Ushbu oraliq daladan 2 marta don olish uchun ham foydalanish mumkin. Bunda birinchi ekin kuzgi arpa (paxtani ertaroq yig’ishtirib olish zarur) takroriy ekin makkajo’xori don uchun ( ertapishar navlar), keyin oraliq ekinlar ekiladi.
Shu daladan uch marta hosil olish ham mumkin. Kuzgi javdar ko’k massa uchun, keyin makkajo’xori silos uchun, uchinchi ekin kuzgi raps ko’k massa va siderat uchun ekiladi.

3. 
   Almashlab ekish tuzilmasi 2:7, 2:8 bo’lsa, uning birinchi va ikkinchi dalasidan 2:4:1:2 tuzilmasining birinchi va ikkinchi dalalaridan qanday foydalanilsa xuddi shunday foydalaniladi.
   
4. 
   Almashlab ekish tuzilmasi 1:4:1:4: yoki 1:5:1:5 bo’lganda, uning birinchi va oraliq dalalaridan 2:4:1:2, 2:4:1:3 tuzilmalarining oraliq dalasidan qanday foydalanilsa, xuddi shunday foydalanish mumkin.
   
5. 
   Almashlab ekishning 1:3:5, 1:3:6 tuzilmalari sho’rlangan yerlarda qo’llanadi. Birinchi dala meliorativ dala bo’lib, tekislash, sho’r yuvishlari o’tkaziladi.
   

Eslatma: g’o’za – beda almashlab ekish tuzilmalari fermer xo’jaligining yo’nalishi va talabiga qarab, ekinlarning salmogi o’zgartiriladi. Asosan g’o’za hisobidan, xo’jalik uchun zarur ekinlarni ko’paytirish mumkin.
Keyingi yillarda, Respublikamizda g’alla mustaqilligiga erishish yo’lida, kyeng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. 1 million gektardan ortiq sug’oriladigan yerlarda g’alla yetishtirilmoqda. Bu Respublikamizdagi sug’oriladigan yerlarning to’rtdan bir qismini tashkil etadi. Vujudga kelgan vaziyatni ye’tiborga olsak, ilgari joriy etilgan beda – g’o’za almashlab ekish tartibiga kiritish zaruriyati paydo bo’lmoqda har bir fermer xo’jaligi o’z tuproq iqlim sharoitini hisobga olib, qo’yida tavsiya etilayotgan almashlab ekish tuzilmalaridan birini tanlashi va joriy etishi mumkin.
2 - jadval
3 – dalali g’o’za– g’alla almashlab ekish rotasion jadvali

№	Dalalar/yillar	I	II	III
1.	2012	P	P	F+T.E
2.	2013	P	G’+T.E	P
3.	2014	F+T.E	P	P

P - G’o’za 67%; F – G’alla 33%;
T.Ye – takroriyekin – 33%.

3 - jadval

4 – dalali g’o’za – g’alla almashlab ekish rotasion jadvali

№	Dalalar/yillar	I	II	III	IY
1.	2012	P	P	P	F+T.E
2.	2013	P	P	G’+T.E	P
3.	2014	P	G’+T.E	P	P
4.	2015	G’+T.E	P1	P2	P3

P – g’o’za 75%; G’ – g’alla –25%; T.Ye. – takroriy ekin –25%

Eslatma. Takroriy ekin sifatida qo’yidagi ekinlardan biri tanlab olinadi va ekiladi: makkajo’xori, tariq, qo’noq, mosh, kartoshka; sabzavot ekinlardan: karam, sabzi, turp, sholg’om, qizilcha; poliz ekinlaridan tarvuz va boshqalar.

4 - jadval
6 – dalali yem – xashak almashlab ekish rotasion jadval

№	Dalalar yillar	I	II	III	IY	Y	YI
1.	2012	G’+M.s	M.d	G’+M.s	L+O.e	M.d	B1
2.	2013	M.d	G’+M.s	L+O.e	M.d	B1	B2
3.	2014	G’+M.s	L+O.e	M.d	B1	B2	B3
4.	2015	L+O.e	M.d	B1	B2	B3	G’+M.s
5.	2016	M.d	B1	B2	B3	G’+M.s	L+O.e
6.	2017	B1	B2	B3	G’+M.s	L+M.s	M.d

B – beda –50 %;
G’ – xashaki g’alla (bug’doy yoki arpa)-16,7 %;
M.s.- makkajo’xori silos uchun –16,7 %;
L – lavlagi –16,7 %;
M.d. – makkajo’xori don uchun 16,7 %.
5 - jadval
8 – dalali g’o’za – beda – don almashlab ekish rotasion jadvali

№	Dalalar Yillar	I	II	III	IY	Y	YI	YII	YIII
1.	2012	D+B1	B2	V3	P	P	P	P	D
2.	2013	B2	B3	P	P	P	P	D	D+ B1
3.	2014	B3	P	P	P	P	D	D+ B1	B2
4.	2015	P	P	P	P	D	D+ B1	B2	B3
5.	2016	P	P	P	D	D+B1	B2	B3	P
6.	2017	P	P	D	D+B1	B2	B3	P	P
7.	2018	P	D	D+ B1	B2	B3	P	P	P
8.	2019	D	D+B1	B2	B3	P	P	P	P

P – g’o’za – 50%; D – boshoqli don ekinlari 25%;
V – bedapoya –25,0+12,5%.


4. Talabalar uchun topshiriqlar.
Almashlab ekishda dalalarning sonini va ekinlarning navbatlanishini aniqlang (rotasion jadvallar tuzing).
Almashlab ekishni loyihalashni mashq qiling, aniq tuzilmadagi almashlab ekish uchun, gektar hisobida yoki almashlab ekish maydoniga nisbatan foizlarda, ekin maydonlari strukturasini bering.
Almashlab ekish tuzilmasini tuzishga misollar:

3. 
   Xo’jalikda 800 ga yer maydoni bo’lib, g’o’za 50%, g’alla, yem – xashak va boshqa ekinlar 50% ni tashkil etishi kerak. Bunda almashlab ekish tuzilmasini tanlang va dalalarga ekinlarni qanday joylashtirish kerak.
   
4. 
   Almashlab ekish tuzilmasi 2:4:1:3 yoki 2:4:1:2 bo’lganda birinchi va yettinchi oraliq dalalardan ko’proq mahsulot olish uchun zichlangan, takroriy ekiladigan ekin turlarini tanlang.
   

3. Har bir kichik gruhlar ish natijasiga ko’ra xulosa qiladilar.
5. Har xil turdagi kerakli jihoz va uskunalar.
Almashlab ekishga doir jadvallar, plakatlar.
6. Nazorat uchun savollar

1. 
   Almashlab ekish deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Almashlab ekishda rotasiya davri deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Almashlab ekish loyihasini tuzishda nimalar ye’tiborga olinadi?
   
4. 
   Takroriy va oraliq ekinlar qachon ekiladi. Ularga qaysi ekinlar kiradi?
   
5. 
   Hozirgi kunda tavsiya etilgan almashlab ekish tizimlari haqida tushuntiring?
   

13 Modul:Sug‘orish tarmoqlarining tarkibiy qismlari va ularni suv o‘tkazish qobilyatini aniqlash.
(2 soat)


Mashg’ulotning maqsadi: Sug’orish tarmoqlarining tarkibiy qismlari bilan tanishish. Qishloq xo‘jalik ekinlarini o‘z vaqtida va belgilangan me’yorlarda sug‘orishni ta’minlash uchun sug‘orish tarmoqlaridan oqib kelayotgan suv miqdorini aniqlash.
Mashg’ulotning mazmuni: Sug‘orish tarmoqlari suvni suv manbaidan sug‘oriladigan uchastkalarga olib kelish va taqsimlash uchun xizmat qilsa, zovur tarmoqlari tuproqdagi ortiqcha suvni uchastkadan tashqariga chiqarib tashlash uchun xizmat qiladi. Sug‘orish tarmoqlari foydalanish muddatiga ko‘ra doimiy yoki muvaqqat bo‘lishi mumkin. Doimiy sug‘orish tarmoqlariga bir necha yillar mobaynida foydalaniladigan magistral kanallar suv taqsimlagichlar kiradi. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlariga esa vaqtinchalik mavsum yoki bir sug‘orish davomida foydalaniladigan o‘q ariqlar, beshamaklar, egatlar, pollar, jo‘yaklar va cheklar kiradi. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlari dalalarga joylashtirilishiga qarab ko‘ndalang va bo’ylama tarzda bo‘lishi mumkin. Muvaqqat ariqdan suv egatlarga yoki pollarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri egiluvchan yoki qattiqquvurlar yoki sifonnaychalar yordamida berilishi mumkin.
Muvaqqat sug‘orish tarmoqlarining nishabligi bo’ylama sxemada 0,0005-0,005 bo‘lib, uzunligi 500-800 m gacha, tarmoqlarning takrorlanishi har 70-200 metrda bo‘lishi mumkin. Sug‘orish shaxobchasi ko‘ndalang sxemada joylashtirilgan dalalarda beshamaklar olinmasdan, egat va jo‘yaklarga suv to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvaqqat ariqdan berilishi mumkin. Bunda muvaqqat ariq uzunligi 400 m gacha, ular orasidagi masofa esa egatlar uzunligiga teng qilib olinadi.
Muvaqqat sug‘orish tarmoqlarning suv sarfi 30 l/sek dan kam va 60 l/sek dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Sug‘orish tarmoqlaridan o‘tayotgan suv miqdorini quyidagicha aniqlash mumkin.
Avvalombor sug‘orish tarmoqlarida oqayotgan suvning tezligini aniqlash va uni tarmoqdagi suvning ko‘ndalang kesimi yuzasiga ko‘paytirish kerak. Sug‘orish tarmoqlaridan oqayotgan suvning yuza oqim tezligini aniqlash uchun oddiy “qalqovuch” usulidan foydalanish mumkin va u quyidagi ifoda yordamida hisoblanib topiladi.