Delphi tilida

Ma’lumotlarning iyerarxik va tarmoq modellari. Mashina 
muhitidagi ma’lumotlaming murakkabroq modellari —tarmoqli va 
iyerarxik modellar bolib hisoblanadi. Bu modellar ulaming o‘zlariga 
xos turdagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi. 
MBBTda ma’lumotlami mantiqiy tashkil etish usuli ma’lumotlarning 
tarmoqli yoki iyerarxik modeliga mos holda ko‘r-satiladi. Bunday 
model o‘zaro bogliq obyektlarning majmuidir. Tkki obyektning aloqasi 
ularning bir-biriga tobeligini aks ettiradi. Tarmoqli yoki iyerarxik 
modelida obyekt bo‘lib. MBBT kiritilgan ma’lumotlar tuzilmasining 
asosiyturlari hisoblanadi. Turli MBBTlarda bu turdagi ma’lumotlaming 
tuzilmasi turlicha aniq-lanishi va nomlanishi mumkin. 
Modellarda ma’lumotlarning tuzilmalari. M a’lumotlarning 
namunaviy tuzilmalariga quyidagilar kiradi: malumotlarning elementi, 
ma’lumotlaming agregati, yozuv, ma’lumotlar bazasi va hokazo. Bu 
elementlar va agregatlar o‘zaro aloqada bo‘lgan tuzilma bilan 
tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi iyerarxik xarakterga 
ega bolishi mumkin. Bir xil tuzilmaga ega bolgan yozuv nusxalari 
to‘plamining hammasi yozuv turini tashkil etadi. 
Ma’lumotlarning elementi — bu ma’lumotlar tuzilmasining 
nomlangan minimal birligi (faylli tizimlardagi maydonning o‘xshashi). 
Ma’lumotlar agregati — bu ma’lumotlar elementlarning quyi 
to‘plami yoki yozuvlar ichidagi boshqa agregatlaming nomlangan 
quyi to‘plami. 
Yozuv —umumiy holda agregat bo‘lib. u boshqa agregatlaming 
tarkibiga kirmaydigan tarkibli agregatdan iborat. 
Obyektlarning modellardagi aloqasi. Ma’lumotlar modeli bir necha 
turdagi yozuvlarni (obyektlami) o‘z ichiga olishi mumkin. Ma’lumot 
modeli obyektlar o‘rtasida aloqalar o‘rnatadi. Qandaydir bir predmet 
sohasi uchun modelning o‘zaro boglangan muayyan obyektlar to‘plami
ma’lumotlar bazasini tashkil qiladi. 
Tkki turdagi yozuvlarning (model obyektlari) o‘rtasidagi aloqalar, 
ularning nusxalari o‘rtasidagi gumh munosabatlari bilan aniqlanadi. 
Gumh munosabati — bu ikki turdagi yozuvlar o‘rtasidagi qat’iy 
iyerarxik munosabat bo‘lib. ular asosiy yozuvlar to‘plami va tobe 
yozuvlar to‘plamidan iboratdir. 
Iyerarxik modellarda kalit bo‘yicha bevosita kirish odatda, faqat 
boshqa obyektlarga tobe bo‘lmagan eng yuqori pog‘onadagi 

222 

obyektgagina mumkin. Boshqa obyektlarga kirish modelning eng yuqori 
pog‘onasidagi obyektdan aloqalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Tarmoqli 
modellarda esa, kalit bo‘yicha bevosita ixtiyoriy obyektga kirish (uning 
modeldajoylashgan pog‘onasidan qat’i nazar) ta’minlanishi mumkin. 
Shuningdek, aloqalar bo‘yicha har qanday nuqtadan kirish ham 
mumkin. Tarmoqli modellarda obyekt (yozuv, fayl)ning tuzilmasi 
ko‘pincha chiziqli va kamroq hollarda esa iyerarxik bo‘ladi. Quyi 
pog‘onadagi ma’lumotlarning tuzilmasi ham o‘z xususiyatiga va 
nomiga ega bolishi mumkin. Masalan, atribut bu ma’lumotlar 
elementining analogi. Chiziqli tuzilmaga ega bolgan obyekt faqat 
oddiy va kalitli atributlardan iborat. Iyerarxik modellardagi obyekt 
(yozuv, seoment) tuzilmasi iyerarxik yoki chiziqli bolishi mumkin. 
Turli predmet sohalari uchun ma’lumotlarning tarmoqli modeli 
iyerarxik modeliga nisbatan mashinaning ish muhitida axborot 
tuzilmalarini aks ettiruvchi umumiy vosita hisoblanadi. Ko‘plab 
predmet sohalarining ma’lumotlari o‘rtasidagi aloqalar tarmoqli 
ko‘rinishga ega. Bu esa, ma’lumotlaming iyerarxik modeliga ega 
bolgan MBBTdan foydalanishni cheklab qo‘yadi. Tarmoqli modellar 
ma’lumotlarnmg iyerarxik aloqasini ham aks ettirishga imkon beradi. 
Bundan tashqari, tarmoqli modellar bilan ishlash texnologiyasi 
foydalanuvchi uchun qulaydir, chunki ma’lumotlarga kirishni amalga 
oshirishda hech qanday cheklashlar yo‘q va bevosita ixtiyoriy 
pog‘onadagi obyektlarga kirish imkoni mavjud. 
Iyerarxik ma’lumotlar bazasida —ma’lumotlar iyerarxiya (daraxt) 
ko‘rnishida saqlanadi. Uning ko‘rinishini quyidagicha tasvirlash 
mumkin: 

Malumotlaming iyerarxik modeli. 

223 

Masalan, bu yerda A12 tugunidagi ma’lumotni olish uchun, oldin 
MBdan A tugun, keyin A1 tugun va undan keyin A12 topiladi. 
Tarmoq ma’lumotlar bazasi —ichki ma’lumotlar tuzilmasi, biri 
ikkinchisiga bogliq ravishda boladi. Uning ko‘rinishini quyi-dagicha 
tasawur qilish mumkin. 

Ma’lumotlaming tarmoq modeli. 

Iyerarxik va tarmoq modellarida ma’lumotlar tasvirining 
murakkabligi vabu ma’lumotlar orasidagi aloqani MBni loyiha-lashda 
aniqlash kerak bolib. bu esa, MBga so‘rov berilganda relatsion MB 
jadvallari orasida aloqa o‘rnatishni ta‘minlab beradi.