Dərs vəsaiti Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti fənninin

partla ürəyim! 
Nida cümləsinin sonunda nida işarəsi qoyulur. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
205
Sadə cümlənin şəxsə görə növləri 
Sadə cümlənin şəxsə görə növləri mübtədanın olub--
olmaması ilə müəyyənləşir. Bu cəhətdən sadə cümlələr şəxsli və 
şəxssiz cümlələrə ayrılır. Mübtədası olan cümlələrə şəxsli, 
olmayan cümlələrə isə şəxssiz cümlələr deyilir.
Şəxsli cümlələrin növləri aşağıdakılardır: 
a) müəyyən şəxsli cümlələr 
b) qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr 
c) ümumi şəxsli cümlələr 
Mübtədası olan və ya buraxılsa da, asanlıqla bərpa oluna 
bilən cümlələr müəyyən şəxsli cümlələr adlanır. Müəyyən 
şəxsli cümlənin iki növü olur: 
1) mübtədası olan müəyyən şəxsli cümlə; 
Mən bu söhbəti üç gündür gözləyirdim (Anar); Əmir və 
vəzir belə bir tədbir görmüşdülər (M.S.Ordubadi); Kəhər 
qulaqlarını şəkləmişdi (F.Kərimzadə). 
2) mübtədası təsəvvür olunan müəyyən şəxsli cümlə;
Bir məktəbdə oxumuşdular (Anar); Qocanın gözlərinin 
açılmasına çox təəccüb etdik (Ə.Haqverdiyev); Uçurumun 
kənarına tərəf aşırdı (C.Cabbarlı). 
İş və hərəkətin qeyri-müəyyən şəxsə aid olduğunu bildirən 
sadə cümlələrə qeyri-müəyyən şəxsli cümlə deyilir. 
Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdə iş və hərəkətin icraçısı 
olur, iş bir və ya bir qrup şəxs tərəfindən icra edilir. Lakin həmin 
şəxslər qeyri-müəyyən şəkildə qalır və bir mübtəda kimi 
cümlədə öz ifadəsini tapa bilmir. Belə cümlələrin xəbəri, əsasən, 
feillə ifadə olunur və III şəxsin cəmində olur. Məs: Sizdən xahiş 
edirlər; Adamın atasını belə yandırarlar; Onu bu işə vadar 
etmişlər; Deyirlər ki, toy olacaq (Ü.Hacıbəyov); Mənə Zərnigar 
deyərlər (M.İbrahimov); Səni özbaşına qoymazlar (İ.Şıxlı). 

---

Samirə Mərdanova 
206
Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdə çox vaxt elə bil, sanki, 
deyəsən, guya ki və s. kimi modal sözlər işlənir. Məs: Elə bil, 
dünyanı mənə bağışladılar. Sanki, onu gör-mürdülər. 
Hərəkət və hökmün eyni zamanda hamıya aid olduğunu 
bildirən sadə cümlələrə ümumi şəxsli cümlələr deyilir. Ümumi 
şəxsli cümlələrdə iş görən konkret şəxs kimi deyil, ümumi 
şəkildə nəzərdə tutulur. Buna görə də belə cümlələr daha çox 
atalar sözləri, məsəllər, hikmətli sözlərdən (aforizmlərdən) 
ibarət olur. Məs: Cücəni payızda sayarlar. Nə tökərsən aşına, o 
çıxar qaşığına.
Atalar sözləri, məsəllər və hikmətli sözlər nitqi zəngin-
ləşdirir, onun təsir gücünü artırır. Buna görə də bir çox natiqlər, 
yazıçılar öz nitqlərində, əsərlərində bu zəngin ifadələrdən usta-
lıqla istifadə edirlər.
Bütün atalar sözü və məsəllər ümumi şəxsli cümlə deyil. 
Çünki bəzi atalar sözü və məsəllərdə mübtəda iştirak etdiyi üçün 
belə cümlələr müəyyən şəxsli cümlə hesab olunur. Məs: İşləməyən 
dişləməz. İgid ölər, adı qalar. Kor tutduğunu buraxmaz. 
Nümunələrdən göründüyü kimi, ümumi şəxsli cümlələrin 
xəbəri II şəxsin təkində və III şəxsin cəmində olur. 
Ümumi və qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdən fərqli olaraq 
şəxssiz cümlələrdə subyekt qeyri-müəyyən və ya ümumi 
şəkildə də özünü göstərə bilmir, şəxs qətiyyən olmur. Belə 
cümlələrin xəbəri III şəxsin təkində olur və həm ismi, həm də 
feili xəbərlə ifadə olunur. Məs: Evdə sakitlikdir. Günortadan 
ötürdü.
Bəzi cümlələrdə predikativliyin morfoloji göstəricisi 
olmur. Adlıq cümlə adlanan belə sintaktik vahidlərdə predika-
tivlik intonasiya ilə bildirilir. Məs: Bakı. Neft daşları. Günorta-
çağı. Nahar vaxtı. (M.İbrahimov).
Mübtəda əsasında formalaşan bu cümlələr ismin adlıq 
halında olan isim və ismi birləşmələrlə ifadə olunur.
Adlıq cümlələrdən daha çox bədii üslubda – şeirdə, dram 
əsərlərinin remarkalarında istifadə edilir. Məs:

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
207
...Uzun yol. 
Sərnişinlər, 
Bir də Bakı vağzalı. 
İzdiham. 
Qara qarışqa kimi 
Qaynaşan
adam,
adam. (R.Rza) 
Həsrətli gözlər. Pərişan saçlar. Titrək dodaqlar. (R.Rza) 
Bəzən məqalələrdə və plan tərtibində də adlıq cümlələrdən 
istifadə olunur. Əsasən yazılı nitqdə işlənən bu cümlələr nitqdə 
yığcamlıq, aydınlıq və konkretlik yaradır.
Dahi sənətkarlar obrazlılıq yaratmaq məqsədilə öz əsər-
lərində adlıq cümlələrdən məharətlə istifadə edirlər. 
Dilimizdə elə cümlələr də vardır ki, onlar müəyyən fikir 
ifadə edir, lakin onlarda hər hansı cümlə üzvünü müəyyən etmək 
mümkün deyil. Bu cür cümlələrə üzvlənməyən cümlələr 
deyilir.Üzvlənməyən cümlələrin əsas növü söz-cümlədir. Adın-
dan da göründüyü kimi, bu cümlələr bir sözdən ibarət olur. 
Lakin hər söz söz-cümlə hesab oluna bilməz. Söz-cümlələr hə, 
bəli, yox, xeyr, əsla, qətiyyən, heç, heç də kimi ədatlar, ah, aha, 
oho, ey, əfsus və s. kimi nidalar və əlbəttə, sözsüz, baş üstə, göz 
üstə, şübhəsiz kimi modal sözlərlə ifadə olunur və xüsusi 
intonasiya ilə tələffüz edilir. Məs: - Hazırdırmı o arayışlar? – 
Bəli! – Onda verin bəri, qol çəkim! – Baş üstə! (S.Rəhimov); - 
Aha! Bu ki Əlibala imiş! (M.İbrahimov).
Söz cümlələr ən çox dialoqlarda, qarşılıqlı replikalarda 
işlədilir. Məs:
- Məşədi İman, ola bilərmi ki, bir on gün səbr edəsiniz? 
- Xeyr, Hacı. 
- Bəsdir, Fəridə! Sən bununla məni də təhqir eləyirsən. 
-Qətiyyən. Mən yalnız hiss etdiklərimi deyirəm.
(İ.Əfəndiyev) 

---

Samirə Mərdanova 
208
Mürəkkəb cümlə 
İki və daha artıq sadə cümlənin məna və qrammatik cəhət-
dən birləşməsinə mürəkkəb cümlə deyilir. Sadə cümləyə nisbə-
tən mürəkkəb cümlə insan nitqinin nisbətən sonrakı inkişaf 
mərhələlərində formalaşmışdır. Yəni əvvəlcə bərabərhüquqlu 
sadə cümlələr yaranmış, sonra onlar birləşərək tabesiz mürəkkəb 
cümlələri əmələ gətirmiş, daha sonra ziddiyyət, səbəb, nəticə, 
şərt və s. kimi əlaqələr dərk olunduqca tabeli mürəkkəb cümlələr
formalaşmışdır.
Sadə cümlələrdən fərqli olaraq mürəkkəb cümlələrin iki və 
daha artıq qrammatik əsası olur. Mürəkkəb cümləni təşkil edən 
sadə cümlələr yalnız müəyyən şəxsli cümlələrdən ibarət olmur. 
Onlardan biri və ya hər ikisi qeyri-müəyyən şəxsli, şəxssiz və 
ümumi şəxsli cümlələrdən ibarət ola bilər. Məs: 
Deyirlər ki, gələn il qəbul imtahanlarını yeni qayda ilə
keçirəcəklər.Məlumdur ki, yaxın günlərdə sənədlərə baxılacaq. 
Atalar yaxşı deyib, palaza bürün, elnən sürün. 
Mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında məna və 
qrammatik əlaqələr bir sıra vasitələrlə (bağlayıcılar və bağlayıcı 
sözlərlə, ədatlarla, intonasiya ilə) ifadə olunur. Tabesiz 
mürəkkəb cümlələrdə tabe etməyən (və, amma, ancaq, lakin, 
gah və s.) bağlayıcılar, tabeli mürəkkəb cümlələrdə tabe edən 
bağlayıcılar (ki, çünki, əgər, hərçənd, ona görə ki və s.) işlənir. 
Məs: 
Min il yola baxdı qulağı səsdə, ancaq dəyişmədi ömrün 
mənası! (S.Vurğun) 
Görürsən ki, səni necə çox istəyirəm (İ.Şıxlı). 
Bağlayıcı sözlər (kim, kim ki, nə, necə, neçə və s.) və 
ədatlar (-sa, -sə, -mı, -mi, -mu, -mü) tabeli mürəkkəb cümlənin 
komponentlərini bağlamağa xidmət edir. Məs:
Kim ki, ad qoymuşdur qoca dünyada, 
Onu öz dostları vermişdir bada (N.Gəncəvi). 
Sənin ürəyin varsa, mən canımı qurban elərəm (İ.Şıxlı). 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
209
Pərişan evə bir balaca gec gəldimi, anası ağır intizara 
düşürdü (İ.Şıxlı). 
Mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrinin əlaqələndirilmə-
sində başqa vasitələrlə yanaşı, intonasiyanın da mühüm rolu 
vardır. Başqa vasitələr olduqda da, intonasiyadan istifadə edilir. 
Lakin heç bir başqa vasitə olmadıqda, tərkib hissələrini əlaqə-
ləndirmək üçün əsas yük intonasiyanın üzərinə düşür. Məs: 
Nə qədər ömrüm var, gəzib dolaşacam (İ.Şıxlı). 
Mən bilirəm, təqsir mənim yoldaşımdadır (Ə.Vəliyev). 
Mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələr vahid 
intonasiya və vahid məna altında birləşməlidir. Əks halda, 
mürəkkəb cümlə formalaşa bilməz.
Bəzən tərkibində feili sifət, feili bağlama və məsdər 
tərkibləri olan sadə cümlələr mürəkkəb cümlələrlə qarışdırılır. 
Məs: 
Biz evə çatanda işıq söndü. 
Biz evə çatmışdıq ki, işıq söndü. 
Göründüyü kimi, birinci cümlə sadə cümlədir. Çünki 
burada işlənən feili bağlama tərkibi (biz evə çatanda) xəbər kimi 
formalaşmır və mübtədanın icra etdiyi işi bildirmir. Lakin ikinci 
cümlə mürəkkəb cümlədir. Çünki burada xəbər tam şəkildə 
formalaşır və mübtədanın icra etdiyi işi bildirir.
Həmçinin tərkibində ara söz və ara cümlələr olan sadə 
cümlələr də mürəkkəb cümlələrə bənzəyir. Məs:
Adama elə gəlirdi ki, nəzərləri ilə yerin yeddi qatına 
nüfuz etmək istəyir (Ə.Abasquliyev).
Göründüyü kimi, bu cümlənin birinci hissəsi (adama elə 
gəlir) müstəqil işlənə bilmir, modallıq məzmunu daşıyır, 
danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibəti əks etdirir və buna görə 
də ara söz (və ya ara cümlə) hesab olunur. 
Mürəkkəb cümlələrin nitqimizdə böyük əhəmiyyəti var-
dır. Xüsusilə elmi üslubda mürəkkəb cümlə ilə ifadə edilmiş 
fikir sadə cümlədə ifadə edilmiş fikirdən üstünlüyü ilə seçilir.
Bunun üçün aşağıdakı cümlələri müqayisə edək: 

---

Samirə Mərdanova 
210
1. Tələbələr imtahana yaxşı hazırlaşmışdılar. Qış 
imtahan sessiyası uğurla başa çatdı. 
2. Qış imtahan sessiyası uğurla başa çatdı, çünki tələ-
bələr imtahana yaxşı hazırlaşmışdılar. 
Göründüyü kimi, fikrin ifadəsində ikinci variant daha 
üstündür, yəni oxucu, yaxud dinləyici tərəfindən bu variant daha 
aydın başa düşülür. Ümumiyyətlə, mürəkkəb cümlənin, xüsusilə 
tabeli mürəkkəb cümlənin qrammatik quruluşu elədir ki, burada 
gerçəkliyə məxsus məntiqi münasibət daha dəqiq ifadə edilir. 
Mürəkkəb cümlənin əsas xüsusiyyəti onun daha geniş imkana 
malik olmasından və çevik forma sayılmasından ibarətdir. Ona 
görə də nitqdə yeri düşdükcə mürəkkəb cümlələrdən düzgün 
istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. 
Mürəkkəb cümlənin növləri. 
Tabesiz mürəkkəb cümlələr. 
Mürəkkəb cümlənin tərkibindəki sadə cümlələr sintaktik 
əlaqələrlə əlaqələnir. Bu cəhətdən mürəkkəb cümlələri iki qrupa 
ayırırlar: tabesiz mürəkkəb cümlələr, tabeli mürəkkəb cümlələr. 
Tabesiz mürəkkəb cümlələr bərabərhüquqlu sadə cümlə-
lərin məna və qrammatik cəhətdən birləşməsindən əmələ gəlir. 
Məs: Kür çayının həzin şırıltısı eşidilir, qarşıdan əsən xəfif külək 
kəndin havasını meşənin rütubətli ətri ilə doldururdu 
(M.Hüseyn). 
Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında 
müxtəlif məna əlaqələri mövcuddur. Həmin məna əlaqələri bun-
lardır: 
Zaman əlaqəsi. Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb 
cümlələrdə eyni zamanda baş verən hadisələr sadalanır, başqa 
sözlə, belə cümlələrin tərkib hissələrindəki iş, hərəkət, hadisə 
eyni zamanda olur. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya ancaq 
sadalama intonasiyası, ya da intonasiya ilə yanaşı tabesizlik 
bağlayıcılarından birinin vasitəsilə bağlanır. Məsələn: 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
211
Hərdən təzə evlərin şifer və dəmir damları aram-aram 
tappıldayırdı, həyətdə təzə əkilmiş ağacların yarpaqları orda--
burda diksinib titrəyirdi (İ.Hüseynov). Yayda bu hovuzda 
uşaqlar çiməcək, tramplin düzələcək (Ə.Yusifov). Zeynəb 
danışdıqca buxağı əsərdi və yağlı, şişkin yanaqları ilə qalın qaş-
larının arasında itmiş gözlərindən hirs yağardı (Ə.Yusifoğlu). 
Bu cümlələrdə zaman əlaqəsi sadalanma intonasiyası, 
xəbərlərin eyni zamanda olması, tabesizlik bağlayıcısı (və) ilə 
ifadə olunmuşdur. Bundan əlavə, hər üç misalda mürəkkəb cüm-
lələrin tərkib hissələri üçün zaman zərflikləri (hərdən, yayda, 
Zeynəb danışdıqca) müştərəkdir.
Tabesiz mürəkkəb cümlənin zaman əlaqəsində olduğunu
müəyyən etmək üçün zaman zərfliklərindən (bu vaxt, bu 
zaman, eyni zamanda, bu əsnada, bu halda və s.) istifadə etmək 
olar. Məs: 
Lalə çiçəklərin ətrini sinəsinə çəkdikcə yarası sağalır, bu 
halda ayrılığın acıları canından çıxırdı. 
Həmçinin zaman əlaqəli mürəkkəb cümləni təyin etmək 
üçün tərkib hissələrinin yerini dəyişmək mümkündür, çünki bu 
cümlələrdə hadisələr eyni zaman daxilində baş verdiyi üçün 
məna dəyişmir. Məs:
Onun dizləri titrəyir, əli əsir, ürəyi döyünür, gözünə müx-
təlif şeylər görünürdü. – Onun gözünə müxtəlif şeylər görünür, 
dizləri titrəyir, əli əsir, ürəyi döyünürdü.
Ardıcıllıq əlaqəsi. Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb 
cümlələrin tərkib hissələrində müəyyən ardıcıllıqla baş verən 
hadisələr sadalanır. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya ancaq 
sadalama intonasiyası ilə, ya da sadalama intonasiyası ilə yanaşı 
tabesizlik bağlayıcılarından birinin vasitəsilə bağlanır. Məs:
Qapı təkrar açıldı, Güllübəyim xala əlində badya içəri 
girdi (İ.Əfəndiyev). 
Ardıcıllıq əlaqəsində də ortaq zaman zərfliklərindən 
(sonra, sonra da, bir azdan, bir qədər ötəndən sonra) istifadə 
edilir. Məs: Sel kimi yağış tökməyə başladı, bir azdan səmada 

---

Samirə Mərdanova 
212
günəş göründü, daha bir qədər ötəndən sonra isə uzaqlardan 
suyun yerindən oynadıb bir-birinə çırpdığı qaya parçalarının 
vahiməli səsi eşidilməyə başladı (M.İbrahimov). 
Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkib 
hissələrin ardıcıllığını və onların arasındakı nisbi zaman fərqini 
ifadə etmək üçün bəzən birinci cümlədə əvvəl, əvvəlcə, ikinci 
cümlədə isə sonra, sonra da sözləri (zaman zərflikləri) işlədilir. 
Məs: 
Ağarzagilin pəncərəsi qabağında əvvəl maşın səsi eşidildi, 
sonra da qapıları döyüldü (G.Hüseynoğlu). 
Zaman və ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr bə-
zən qarışdırılır. Buna görə də bəzi məqamlara diqqət yetirmək 
lazımdır: 
1. Zaman əlaqəsində hadisələr eyni zamanda baş verdiyi 
üçün tərkib hissələrin yerini dəyişmək olur. Ardıcıllıq əlaqəsin-
də isə bu mümkün deyil. 
2. Zaman əlaqəsinin xəbəri ismi xəbər ola bildiyi halda, 
ardıcıllıq əlaqəsinin xəbəri yalnız feili xəbər ola bilir.
3. Ardıcıllıq əlaqəsinə sonra zaman zərfliyini artıra 
bildiyimiz halda, zaman əlaqəli mürəkkəb cümlədə bu zərfdən 
istifadə etmək mümkün olmur. 
Səbəb-nəticə əlaqəsi. Səbəb-nəticə məna əlaqəsində iki 
tərkib hissə olur. Birinci tərkib hissə səbəbi, ikinci tərkib hissə 
həmin səbəbdən doğan nəticəni bildirir. Tabesiz mürəkkəb 
cümlənin bu növünün feilləri çox zaman feilin eyni zaman 
şəkilçilərini qəbul edir. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya ancaq 
intonasiya ilə, ya da intonasiya ilə yanaşı tabesizlik bağlayıcı-
larından biri ilə bağlanır. Məs:
Qatar yerindən tərpəndi, vağzaldakı adamlar da 
dağılışdılar (S.Rəhimov). 
Şıdırğı yağış yağmağa başladı və toplaşanlar tələsik 
dağılışdılar (İ.Hüseynov). 
Səbəb-nəticə əlaqəli cümlələrlə ardıcıllıq əlaqəli cümlələr 
bir-birinə çox bənzəyir. Çünki hər iki cümlədə hadisələr 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
213
müəyyən ardıcıllıqla baş verir.Yaxud bəzən ardıcıllıq əlaqəsində 
də səbəb-nəticə çaları olur, ancaq bu çaların olması mütləq 
deyil. Səbəb-nəticə əlaqəsində isə bu mütləqdir. Məs: 
Əzizin dizi titrədi, yavaşcadan çamadanın üstündə oturdu 
(S.Rəhimov). 
Salman köksünü ötürüb açarı burdu, motor söndü (Ə.Ha-
cızadə). 
Aydınlaşdırma əlaqəsi. Aydınlaşdırma əlaqəsində birinci 
tərəfdə ifadə olunan fikir ikinci tərəf vasitəsilə aydınlaşdırılır. 
Bu cümlələrin tərkib hissələri ya intonasiya, ya da aydınlaşdırma 
bağlayıcıları ilə (yəni, məsələn) əlaqələnir. İntonasiya ilə 
bağlandıqda, tərkib hissələri arasında iki nöqtə və ya nöqtəli 
vergül qoyulur. İkinci tərkib hissədə əgər bir sadə cümlə varsa, 
iki nöqtə, əgər bir neçə cümlə işlənibsə, nöqtəli vergül qoyulur. 
Məs: 
Ağlım balaca kəsəndən bir şey mənim üçün aydın idi: 
atam heç bir işdən qorxmurdu (Q.Xəlilov). 
Dünyanın işi belədir; aş yoldaşı çox, iş yoldaşı yox 
(M.İbrahimov). 
Qeyd edilən nümunələrdən aydın olur ki, aydınlaşdırma 
əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə, adətən, ikinci yerdə duran 
cümlə birincini izah edir, lakin tək-tək hallarda bunun əksi də 
baş verir. Bu zaman əgər mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri 
intonasiya ilə əlaqələnirsə, tərəflər arasında tire işarəsi qoyulur. 
Məs:
Qurban dərs oxuyur, Süleyman məktub yazır, Murad şəkil 
çəkir – hər kəs öz işindədir. 
Bəzən tərkibində ümumiləşdirici söz olan sadə cümlələr 
aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrlə qarışdırılır. 
Lakin unutmaq olmaz ki, ümumiləşdirici sözlər həmcins 
üzvlərlə birlikdə işlənir.
Qarşılaşdırma əlaqəsi. Tabesiz mürəkkəb cümlənin bu 
növünün tərkib hissələrində ifadə olunan iş və hadisələr 
qarşı-qarşıya qoyulur. Qarşılaşdırma əlaqəsi intonasiya, 

---

Samirə Mərdanova 
214
qarşılaşdırma bağlayıcıları (amma, ancaq, fəqət, lakin, isə) və 
antonim sözlər vasitəsilə əlaqələnir. Məs:
Məktəbdə bütün uşaqlar ayaqqabı geyirdi, təkcə mən çarıq 
geyirdim (Q.Xəlilov). 
Camaat iş görür, taxıl becərir, mən isə sənin üçün bazara 
taxıl daşıyıram (İ.Əfəndiyev). 
Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib 
hissələri arasında bəzən bununla belə, yenə də və s. sözlər də 
işlədiliir. Məs:
Mehman, Züleyxaya qarşı bu qədər haqsızlıq etmisən, 
yenə də sənin hörmətini saxlayır (S.Rəhimov).
Bölüşdürmə əlaqəsi. Bölüşdürmə əlaqəsində tərkib 
hissələrindəki iş, hadisə ya növbə ilə bir-birini əvəz edir, ya da 
onlardan yalnız birinin mümkünlüyü bildirilir. Tabesiz mürək-
kəb cümlələrin bu növü yalnız bölüşdürmə bağlayıcılarının kö-
məyi ilə (ya, ya da, gah da və s.) düzəlir. Bölüşdürmə bağlayı-
cılarından ya, ya da bağlayıcılarının işləndiyi cümlələrdə iki 
işdən birinin mümkünlüyü ifadə olunur, gah, gah da 
bağlayıcılarının işləndiyi cümlələrdə isə baş verən hadisələr 
növbəli şəkildə əvəz edilir. Məs: 
Ya sən məni gözlənilən rüsvayçılıqdan qurtarmalısan, ya 
da mən özüm dərdimə dərman tapmalıyam (S.Rəhimov). 
Qızdırmalı adam kimi, onun bədənini gah üşütmə tutur, 
gah hərarət bürüyürdü (M.İbrahimov). 
Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə ixtisarlar 
Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində bəzən 
eyni sözlərdən və ya qrammatik vasitələrdən istifadə edilir. 
Həmin söz və ya qrammatik vasitələr hər iki tərkib hissədə eyni 
vəzifə daşıyarsa, ifadəni daha səlis etmək, təkrara yol verməmək 
üçün onlardan biri ixtisar edilir. Lakin belə ixtisarlar tabesiz 
mürəkkəb cümlənin ümumi məzmununa və quruluşuna xələl 
gətirmir.

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
215
Geniş yayılmış ixtisarlar bunlardır: 
a) Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrində eyni 
sözlə ifadə olunan xəbərlərdən biri ixtisar edilir; məs: Həbibə ilə 
biz ibtidai məktəbdən ayrılmışdıq. Mən müəllim texnikumuna, o 
isə evə getmişdi (Mir Cəlal). Onun atası Heydər də uzun idi, 
anası Sayad da (Ə.Vəliyev). Şahlar sahildə lövbər salmış gəmi-
lərə, mən isə dənizə baxırdım (İ.Əfəndiyev). 
b) Mürəkkəb feillə ifadə olunmuş xəbərdə təkrarlanan 
köməkçi feil ixtisar edilir; məs: Musiqi onu öz qanadlarına alıb 
uçurmağa, qara badamı gözləri əllərinin ahəngi ilə sola, sağa 
süzülməyə başladı (Ə.Cəfərzadə). 
c) Feilin hekayə formasının əlaməti idi təkrarlandıqda 
ixtisar edilir; məs: Sanki qızın həmin gecə açılan dili bağlanmış, 
o susacağına and içmişdi (S.Rəhimov). Atlar kişnəyir, hey-
vanlar mələşir, toyuq-cücə qaqqıldaşır, itlər hürüşürdü 
(S.Dağlı). 
İdi ismi xəbərlərlə də işlənərkən təkrarlanırsa, ixtisar 
edilir; məs: Bu gecə hər şey gözəl və qəşəng, hər kəs xoşbəxt və 
bəxtəvər idi (Ə.Vəliyev). 
d) Xəbərlik kateqoriyasının şəkli əlaməti ixtisar edilir; 
məs: Sözdə vəd edən çoxdur, lakin əməl edənlər az (M.İbrahi-
mov). Gəlin xanım, Muğan çöllərinə girmək asan, çıxmaq 
çətindir (M.İbrahimov).
Tabesiz mürəkkəb cümlədə ixtisarlar fikrin ifadəsini 
ağırlaşdırmamaq məqsədi daşıyır. Əgər yuxarıdakı tabesiz 
mürəkkəb cümlələrin hər birində ixtisar edilmiş şəkilçiləri və 
sözləri öz yerinə qoysaq, onda fikrin ifadəsi ağırlaşar, həmin 
cümlələr arasındakı sıx əlaqə qırılar, pozular. İxtisarlar cüm-
lələrin oxunuşunu rəvanlaşdırır, axıcı edir, ayrı-ayrı fikirlər ara-
sında rabitə yaradır, cümlələr bir-biri ilə daha möhkəm bağlanır 
və bunun nəticəsində tabesiz mürəkkəb cümlə fikrin ifadəsini 
daha səlis, daha ifadəli və yığcam verə bilir. Buna görə də 
mürəkkəb cümlənin bu növündən daha çox istifadə edilir.

---

Samirə Mərdanova 
216
Tabeli mürəkkəb cümlələr 
Tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrindən biri 
qrammatik cəhətdən müstəqil, digəri ondan asılı olur. Asılı 
cümlələr əsas cümlələri izah edir, aydınlaşdırır. Əsas cümlə baş, 
asılı olan cümlə isə budaq cümlə adlanır.
Budaq cümlələr baş cümləni iki yolla izah edir: ya baş 
cümlənin müəyyən bir üzvünü, ya da onun ümumi məzmununu 
şərh edir. Məs: 
Mən bilirdim ki (nəyi?), belə qorxulu yerlərdə hamı 
ehtiyatlı olacaqdır (İ.Əfəndiyev).
Salmanın imkanı olsa idi, oradan birbaş evə gedərdi 
(M.Hüseyn). 
Burada birinci cümlədə - baş cümlədə vasitəsiz tamamlıq 
buraxılmış, onun əvəzində ikinci cümlə - budaq cümlə işlənmiş-
dir. Bu cür cümlələri sadə cümləyə çevirdikdə, budaq cümlə baş 
cümlədə çatışmayan üzvün yerində işlənə bilir (Mən belə qor-
xulu yerdə hamının ehtiyatlı olacağını bilirdim). Ümumiyyətlə, 
tabeli mürəkkəb cümlələrin növlərini tədris edərkən onları sadə 
cümlələrə çevirmək məqsədəuyğun hesab olunur.
İkinci cümlədə budaq cümlə bütövlükdə baş cümlənin 
məzmununu açır, izah edir. Belə cümlələri sadə cümləyə çevir-
mək olmur, yalnız dolayı yolla baş cümlə əsasında budaq 
cümləyə sual (nə şərtlə?) verilir.
Budaq cümlələrin dilimizdə bir çox növləri vardır: 
Mübtəda budaq cümləsi. Mübtəda budaq cümləsi baş 
cümlədə ya işarə əvəzliyi ilə ifadə olunmuş mübtədanı izah edir, 
ya da olmayan mübtədanın əvəzində işlənir və mübtədanın 
suallarına (kim?, nə?) cavab verir. Mübtəda budaq cümləsi, adə-
tən, baş cümlədən sonra gəlir və ona ki bağlayıcısı vasitəsi ilə 
bağlanır. Məs:
O da məlumdur ki, Qaracalar camaatı işlək və mərd 
adamlardır (İ.Hüseynov). 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
217
Bir aydan çox idi ki, Xatun oğlundan nigaran qalmışdı 
(S.Rəhimov). 
Birinci cümlədə budaq cümlə (Qaracalar camaatı işlək və 
mərd adamlardır) baş cümlədə o əvəzliyi ilə ifadə olunmuş 
mübtədanı izah etmişsə, ikinci cümlədə budaq cümlə (Xatun 
oğlundan nigaran qalmışdı) baş cümlədə olmayan mübtədanın 
əvəzində işlənmişdir.
Budaq cümlənin baş cümlədən əvvəl gəldiyi mübtəda 
budaq cümlələrində kim, kim ki, kimin ki, hər kim və s. kimi 
bağlayıcı sözlər işlənir. Məs:
Kimin ki, ağlı, bacarığı var, udur (M.İbrahimov). 
Bu zaman ikinci cümlədə, yəni baş cümlədə əvəzlik-qəlib 
və -sa2 şəkilçisi də işlənə bilər. Məs: 
Hər kim cəsarət edib irəli çıxdı, o mənim bu iti qılıncımla 
qarşılaşacaq (M.İbrahimov). 
Kim çox çalışsa, o imtahanlardan yaxşı qiymət alacaq. 
Bu cümlələri sadələşdirən zaman bağlayıcı söz, əvəzlik--
qəlib və tabelilik bağlayıcısı ixtisar olunur.
Xəbər budaq cümləsi. Xəbər budaq cümləsi baş cümlənin 
əvəzlik-qəliblə ifadə olunmuş xəbərini izah edir və ismi xəbərin 
suallarına (kimdir?, nədir?, nədəndir?, oradadır?, nə oldu?, 
necədir? və s.) cavab verir. Xəbər budaq cümləli tabeli mürək-
kəb cümlədə əvəzlik qəlib (odur, budur, o idi, bu idi, elədir, 
belədir, eləsən, beləsən, oradadır, buradadır, burası idi, orasın-
dadır, onun üçündür, bunun üçündür), demək olar ki, həmişə 
işlənir. Baş cümlənin xəbəri, əsasən, ismi xəbərli olur. 
Tabeli mürəkkəb cümlənin bu növündə, adətən, baş cümlə 
budaq cümlədən əvvəl işlənir. Bu zaman tərkib hissələri 
intonasiya və ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məs: 
Əsl insan odur ki, nəfsinə qalib gəlməyi bacarsın 
(İ.Əfəndiyev). 
Bəzən budaq cümlə baş cümlədən əvvəl gəlir və baş 
cümləyə bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Məs: 
Hər kim tez gəlsə, bu yer onundur. 

---

Samirə Mərdanova 
218
Verilmiş cümləni sadələşdirsək, budaq cümlə baş cüm-
lədəki əvəzlik-qəlibi əvəz edəcək: Bu yer tez gələnindir. 
Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin aşağı-
dakı formaları da var: Niyyətin hara idi, mənzilin də oradır;
Birlik harada, dirilik də orada. 
Tamamlıq budaq cümləsi. Tamamlıq budaq cümləsi baş 
cümlənin xəbərini tamamlayır. Tamamlıq budaq cümləsi baş 
cümlədə olmayan, lakin təsəvvür edilən və ya işarə əvəzliyi ilə 
ifadə olunan tamamlığı izah edir, konkretləşdirir. Forma 
xüsusiyyətlərinə görə mübtəda budaq cümləsinə oxşasa da, 
ondan fərqli olaraq tamamlığın suallarına (kimi?, nəyi?, kimə?, 
nəyə?, kimdə?, nədə?, kimdən? və s.) cavab verir və əsasən baş 
cümlənin feili xəbərinə aid olur.
Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə, adə-
tən, baş cümlə budaq cümlədən əvvəl gəlir və intonasiya və ki
bağlayıcısı ilə əlaqələnir. Məs: 
Bilirəm, sən dünyanın ən alicənab qadınısan (İ.Əfəndi-
yev). 
Cahandar ağa gördü ki, hamı hazırdır (İ.Şıxlı). 
Budaq cümlə baş cümlədən əvvəl də gələ bilər. Bu zaman 
budaq cümlədə kim, kim ki, kimi, kimə, hər kəs ki bağlayıcı 
sözləri və -sa
2
şəkilçisi işlənir. Baş cümlədə isə buna uyğun 
olaraq əvəzlik-qəlib işlənə də bilər, işlənməyə də bilər. Məs: 
Kim ki vətəni haqda düşünmür, ona vətəndaş demək 
olmaz (M.Cəlal). 
Hər kəsi gözüm tutar, ürəyim sevər, alaram (Ə.Haq-
verdiyev). 
Tamamlıq vasitəli və vasitəsiz olduğu kimi, tamamlıq 
budaq cümlələri də vasitəli və vasitəsiz olur; məs: 
Vasitəsiz tamamlıq budaq cümləsi: Nəriman başa düşdü 
(nəyi?) ki, gəlirləri o qədər də az deyil (M.İbrahimov). 
Vasitəli tamamlıq budaq cümləsi: Artıq mən inandım 
(nəyə?) ki, hələ ömrümün ən gözəl çağları irəlidədir 
(M.Hüseyn). 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
219
Təyin budaq cümləsi. Təyin budaq cümləsi baş cümlənin 
isimlə (ya da isimləşmiş sözlərlə) ifadə olunmuş üzvlərindən 
birinə aid olur, onu izah edir və təyinin suallarına (necə?, nə 
cür?, hansı?) cavab verir. Adətən, təyin budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlənin baş cümləsində o, bu, elə, belə, həmin, bir, 
elə bir, o qədər və s. kimi əvəzlik-qəliblər işlənir.
Təyin budaq cümləsi əksər halda baş cümlədən sonra gəlir 
və ona ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məs: 
Mən bir solmaz yarpağam ki, çiçəkləri bəzərəm
Mən bir susmaz duyğuyam ki, ürəkləri gəzərəmj 
Mən bir sönməz ulduzam ki, daim işıq saçaram 
Mən bir oyaq bülbüləm ki, güldən-gülə uçaram.
(C.Cabbarlı) 
Təyin budaq cümləsi bəzən baş cümlədən əvvəl gəlir və 
baş cümləyə necə, hansı, kimi, kimə, hər kimi, hər kəsi və s. 
kimi bağlayıcı sözlərlə və -sa
2
şəkilçisi ilə bağlanır. Məs: Kimə 
etibar edirsən, o adama da tapşıraq.
Bəzən təyin budaq cümləsində nə qədər, nə qədər ki bağ-
layıcı sözü, baş cümlədə isə o qədər, bir o qədər əvəzlik--
qəlibləri işlənir. Belə cümlələri zərflik budaq cümlələri ilə 
qarışdırmaq olmaz. Bu zaman əvəzlik-qəlibdən sonra gələn nitq 
hissəsini nəzərə almaq lazımdır. Əgər əvəzlik-qəlibdən sonra 
isim gələrsə təyin, feil gələrsə zərflik budaq cümləsi sayılır. 
Məs: 
Nə qədər adam var, o qədər dəvətnamə hazırlamalıyıq.
Nə qədər işləyəcəyik, o qədər qazanacağıq. 
Zərflik budaq cümləsi. Zərflik budaq cümlələri baş 
cümlənin feillə ifadə olunmuş xəbərinə aid olub, onun ifadə 
etdiyi hərəkəti, hal-vəziyyəti və s. müxtəlif cəhətdən izah edir. 
Bu baxımdan zərflik budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin 
altı növü vardır: 
1. Tərzi-hərəkət budaq cümləsi 

---

Samirə Mərdanova 
220
2. Zaman budaq cümləsi 
3. Yer budaq cümləsi 
4. Kəmiyyət budaq cümləsi 
5. Səbəb budaq cümləsi 
6. Məqsəd budaq cümləsi 
Tərzi-hərəkət budaq cümləsi. Tərzi-hərəkət budaq 
cümləsi baş cümlədəki hərəkətin nə cür icra olunduğunu bildirir. 
Adətən, tərzi-hərəkət budaq cümləsi baş cümlədə zərflik yerində 
işlənən elə, belə əvəzlik qəliblərinin məzmununu açır, necə?, nə 
cür? suallarından birinə cavab verir və baş cümlənin feili 
xəbərinə aid olur.
Tabeli mürəkkəb cümlənin bu növündə baş və budaq 
cümlənin yeri sabit deyil. Bəzən baş cümlə budaq cümlədən 
əvvəl, bəzən isə sonra gəlir. Baş cümlə əvvəl gəldikdə, əlaqə 
intonasiya və tabelilik bağlayıcıları ilə yaranır. Məs:
Elə oxu ki, mən də başa düşüm. 
Oğru elə bağırdı ki, doğrunun bağrı yarıldı.
Budaq cümlə əvvəl gəldikdə, baş cümləyə bağlayıcı söz-
lərlə (necə, nə cür, necə ki, hər necə və s.), -sa
2
şəkilçisi ilə 
bağlanır. Məs: 
Necə bilirəm, elə də eləyəcəyəm (İ.Şıxlı). 
Bakıda necə yaşayırlarsa, kənddə də biz elə yaşamalıyıq 
(Ə.Vəliyev). 
Budaq cümlə əvvəl gələndə əvəzlik-qəlib ixtisar oluna 
bilər: Necə istəyirsən, elə də geyin – Necə istəyirsən, geyin. 
Bəzən budaq cümlədə müqayisə məzmunu bildirən 
sanki, elə bil ki modal sözləri işlənir. Məs: 
Rəqqasə elə oynayırdı ki, sanki göydən yerə enmiş bir 
mələk idi (M.Hüseyn). 
Zaman budaq cümləsi. Zaman budaq cümləsi baş 
cümlədəki işin, hərəkətin zamanını bildirir və zaman zərfliyinin 
suallarına (nə vaxt?, nə zaman?, haçan?) cavab verir. 
Zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə də baş 
cümlə budaq cümlədən əvvəl və sonra gələ bilər. Baş cümlə 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
221
əvvəl gəldikdə, ki tabelilik bağlayıcısından və o vaxt, onda, o 
zaman, o vədə, nə vaxt ki, elə bir vaxtda və s. kimi əvəzlik--
qəliblərdən istifadə olunur. Məs: 
O zaman xoşbəxt olaram ki, arzularım yerinə yetsin, 
oğlum qayıtsın (M.Cəlal). 
Budaq cümlə əvvəl gəldikdə, o zaman, o gün ki, o vaxt 
ki, nə zaman ki, nə vaxt ki, haçan ki, elə ki və s. bağlayıcı 
sözlərdən istifadə olunur. Məs: 
Nə vaxt k i dediyimi yerinə yetirdin, məndən xoş üz 
görəcəksən (İ.Hüseynov). 
Yer budaq cümləsi. Yer budaq cümləsi baş cümlədəki 
hərəkətin yerini bildirir və haraya?, harada?, haradan? sual-
larından birinə cavab verir. Yer budaq cümləsi, adətən, baş 
cümlədən əvvəl gəlir və ona ki bağlayıcısı, haraya, harada, 
haradan, bəzən də o yerə ki, o yerdən ki, bir yerə ki, bir 
yerdə ki və s. bağlayıcı sözləri vasitəsilə bağlanır. Həmin bağla-
yıcı sözlərin qarşılığı olaraq baş cümlədə oraya, orada, oradan 
və s. kimi əvəzlik-qəliblər işlənir. Bu zaman əlaqə vasitəsi kimi 
–sa
2
şəkilçisi də işlənə bilər. Məs: 
O yerdə ki iş var, orada hər şey var (Ə.Vəliyev). 
Harada çətin iş var, mən gərək oraya gedəm? 
(İ.Əfəndiyev) 
Kəmiyyət budaq cümləsi. Kəmiyyət budaq cümləsi baş 
cümlədəki hərəkətin, əlamətin miqdarını bildirir və nə qədər? 
sualına cavab verir. Kəmiyyət budaq cümləsi də, əsasən, baş 
cümlədən əvvəl işlənir.
Kəmiyyət budaq cümləsinin baş cümləyə bağlanmasında, 
əsasən, nə qədər, nə qədər ki, hər nə qədər və s. kimi 
bağlayıcı sözlər iştirak edir və bunların müqabilində baş 
cümlədə o qədər, bir o qədər, bir elə və s. kimi 
əvəzlik-qəliblərdən biri qarşılıq söz kimi iştirak edir. Bundan 
əlavə, budaq cümlənin xəbərinə -sa
2
şəkilçisi də artırıla bilər. 
Məs: 

---

Samirə Mərdanova 
222
Torpağı nə qədər əzizləsən, bir o qədər çox pambıq 
götürərsən (Ə.Vəliyev). 
Adam nə qədər kiçiklik eləsə, bir o qədər böyüyür 
(M.İbrahimov). 
Bəzi hallarda kəmiyyət budaq cümləsi hərəkətin deyil, 
əlamətin kəmiyyətini bildirir. Məs: 
Abbas nə qədər yumşaq ürəkli və mehribandırsa, lazım 
gəldikdə, bir o qədər sərt və inadkardır (İ.Şıxlı). 
Səbəb budaq cümləsi. Səbəb budaq cümləsi baş cümlə-
dəki hərəkətin və ya əlamətin səbəbini bildirir və niyə?, nə üçün, 
nəyə görə?, nə səbəbə? suallarından birinə cavab verir. Səbəb 
budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə baş cümlə budaq 
cümlədən əvvəl gəlir, bu zaman ki, çünki, ona görə ki, ondan 
ötrü ki və s. bağlayıcılar əlaqə vasitəsi kimi işlənir. Məs: 
Bizim bu yerlərin yazını çox sevirəm, ona görə ki, havası 
cansıxıcı deyil (İ.Əfəndiyev). 
Axır vaxtlar Cahandar ağa lap sərt və inadkar olmuşdu, 
çünki Şamxalın hərəkəti ona çox toxunmuşdu (İ.Şıxlı). 
Qeyd: Başqa tabelilik bağlayıcılarından fərqli olaraq 
cünki səbəb bağlayıcısı yalnız səbəb budaq cümlələrində işlənir. 
Tabeli mürəkkəb cümlənin bu növündə bəzən baş cümlədə 
əvəzlik-qəlib işlənir: Uşaq doğulanda ona görə ağlayır ki, 
bilir bütün müsibətləri qabaqdadır (S.Qədirzadə). 
Bəzən səbəb budaq cümləsi əlamətin səbəbini izah edir: 
Gör oranın suyu necə dadlıdırsa, ördəklər başlarını sudan 
çıxarmaq istəmirlər (C.Əlibəyov).
Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümləni 
sadələşdirərkən budaq cümlə feili sifət tərkibi+qoşma şəklində 
işlənir: Mən xoşbəxtəm ki, sənin kimi bacım var. Sənin kimi 
bacım olduğu üçün xoşbəxtəm.
Məqsəd budaq cümləsi. Məqsəd budaq cümləsi baş 
cümlədəki hərəkətin məqsədini bildirir və niyə?, nə üçün?, nə 
məqsədlə? suallarından birinə cavab verir. Məqsəd budaq 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
223
cümləsində də baş cümlə əvvəl gəlir, bu zaman k i bağlayıcısı 
əlaqə vasitəsi olur. Məs: 
Atlılar gecəyarısı kəndə yetdilər ki, hamı yatan vaxt 
başlarının üstünü alsınlar (M.İbrahimov). 
Çox vaxt baş cümlədə ona görə ki, ondan ötrü ki sözləri 
əvəzlik-qəlib rolunda iştirak edir. Məs:
Ağabacı ona görə bu sözləri bərkdən deyirdi ki, heç 
olmasa Əminə xanım eşitsin (Elçin). 
Məqsəd budaq cümləsi sadələşəndə məsdər tərkibi+ 
qoşma şəklində işlənir: Biz zəhməti ona görə çəkirik ki, əsl 
insan kimi yaşayaq. Biz zəhməti əsl insan kimi yaşamaq üçün 
çəkirik.
Səbəb və məqsəd cümlələri bəzən qarışdırılır. Bu zaman 
həmin cümlələrin xəbərinə diqqət yetirmək lazımdır. Budaq 
cümlənin xəbəri feilin xəbər şəkli ilə ifadə olunmuşsa səbəb, 
feilin əmr şəkli ilə ifadə olunmuşsa məqsəd bildirəcəkdir. Məs: 
O sevinirdi ki, (nə səbəbə?) qızı istədiyi yerə qəbul olub. 
Mükafat verirlər ki, (nə məqsədlə?) yaxşı işləyəsiniz.
Şərt budaq cümləsi. Şərt budaq cümləsi baş cümlədəki 
hərəkətin şərtini bildirir və hansı şərtlə? sualına cavab verir. 
Şərt budaq cümləsi, adətən, baş cümlədən əvvəl gəlir və –sa
2
şəkilçisi, əgər, hərgah, madam ki, indi ki, bir halda ki 
bağlayıcılarının iştirakı ilə yaranır. Məs: 
Əgər bu yazı həyatda kiməsə lap azacıq da kömək edə 
bilsə, mən özümü xoşbəxt sanaram (Q.Xəlilov). 
Şərtimiz pozulsa, günahı özünüzdə görün (H.Abbaszadə). 
Bəzən baş cümlə budaq cümlədən əvvəl gəlir. Bu zaman 
ki bağlayıcısı və bu şərtlə, o şərtlə, bir şərtlə kimi qəlib 
sözlərdən istifadə olunur. Məs:
Maşınları bir şərtlə göndəririk ki, saat doqquz tamamda 
burada olsunlar (C.Əlibəyov). 
Digər budaq cümlələrdən fərqli olaraq, şərt budaq cümləsi 
baş cümlənin müəyyən üzvünə deyil, onun ümumi məzmununa 

---

Samirə Mərdanova 
224
aid olur, izah edir. Buna görə də belə cümlələri, adətən, 
sadələşdirmək olmur.
Qarşılıq-güzəşt budaq cümləsi. Qarşılıq-güzəşt budaq 
cümləsi də şərt budaq cümləsi kimi baş cümlədə söylənən fikrə 
bütövlükdə aid olur, onu izah edir. Burada budaq cümlə baş 
cümlədəki hər hansı suala cavab vermir. Qarşılıq-güzəşt budaq 
cümləsi, adətən, baş cümlədən əvvəl gəlir, baş cümlənin 
məzmunu budaq cümlənin məzmununa qarşı qoyulur və budaq 
cümlə ona güzəştə gedir. Budaq cümlə baş cümlə ilə nə qədər? 
bağlayıcı sözü, -sa
2
şəkilçisi və da, də, belə ədatları ilə 
əlaqələnir. Məs: 
Koxa sərtliyini bir az yumşaltsa da, güzəştə getmək 
fikrində deyildi (İ.Hüseynov). 
Əhməd nə qədər çalışsa da, müvəffəqiyyət qazana bilmədi. 
Bəzən qarşılıq-güzəşt budaq cümləsinin baş cümləyə 
bağlanmasında hərçənd, hərçənd ki, doğrudur, düzdür kimi 
sözlərdən, amma, ancaq, lakin, fəqət kimi tabesizlik bağlayıcı-
larından istifadə edilir. Məs: 
Hərçənd siz bu işi görübsünüz, amma mən razı deyiləm 
(Ə.Haqverdiyev). 
Verilmiş nümunələrdən göründüyü kimi, qarşılıq-güzəşt 
cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə xəbərlərdən biri təsdiqdə, 
digəri isə inkarda olur. 
Qarşılıq-güzəşt cümlələrini sadə cümləyə çevirmək 
mümkün olur, lakin bu zaman budaq cümlə sadə cümlənin xü-
susiləşmiş zərfliyi yerində işlənir. Məs: 
Gün batsa da, hər tərəf aydın görünürdü (mürəkkəb 
cümlə).
Gün batmasına baxmayaraq, hər tərəf aydın görünürdü 
(sadə cümlə).

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
225
Sintaktik normalar 
Sintaktik norma qrammatikanın ikinci hissəsi olan sintak-
sis şöbəsini əhatə edir və dilin qrammatik quruluşunun nitq 
prosesindəki fəaliyyətini tənzimləyir.
Sintaktik norma sintaktik vahidlərin – söz birləşməsi, 
cumlə və cümlə üzvlərinin düzgün qurulması və əlaqələndiril-
məsi qaydasıdır. Bura sintaktik əlaqə formaları (uzlaşma, idarə, 
yanaşma), cümlə üzvlərinin bir-birilə əlaqələndirilməsi kimi 
qaydalar daxildir. Sintaktik norma həmçinin cümlədə eyni sözün 
təkrarına və sintaktik sıranın pozulmasına yol verilməməsi 
tələbini də qarşıya qoyur. 
Ədəbi dilin sintaktik normalarına aşağıdakı qaydaları daxil 
edə bilərik: 
1. Mübtəda ilə xəbərin uzlaşması. 
a) Nitqdə sintaktik əlaqələrin pozulması sintaktik normanın 
pozulması deməkdir. Məsələn, uzlaşma əlaqəsinə görə, III 
şəxsin cəmində mübtəda cansız əşya ilə ifadə olunduqda,
xəbər təkdə olmalıdır. Yəni əgər “Çaylar daşır” əvəzinə 
“Çaylar daşırlar” işlənərsə, uzlaşma əlaqəsi pozular. Bu isə 
sintaktik normanın pozulması deməkdir. Amma bədii üslubda 
bu hal norma pozuntusu sayılmır; məs: “Dağlar, daşlar dilə 
gəldilər”. Bəzən müəlliflər bədii əsərdə obrazlılıq yaradarkən bu 
cür cümlələr qura bilərlər. 
b) Mübtəda toplu isimlə (camaat, xalq, əhali, ordu və s.)
ifadə olunduqda da cümlənin xəbəri yalnız tək halda olur. Məs: 
Azərbaycan Ordusu zəfər yürüşünü davam etdirir.
c) Həmcins mübtədalarla xəbərin uzlaşmasında da 
müəyyən qaydalar vardır. Məsələn, “Mən və dostum “Uzaq 
sahillərdə” filmini izlədim”, yaxud “Görüşə siz və onlar dəvət 
olunublar” cümlələrində uzlaşma əlaqəsi, yəni sintaktik
norma pozulmuşdur. Sintaktik qaydaya görə, cümlədə həmcins 
mübtədalardan biri I şəxs əvəzliyi olarsa, xəbər I şəxsin 
cəmində, mübtəda II və III şəxslərdə olarsa, xəbər II şəxsin 

---

Samirə Mərdanova 
226
cəmində olmalıdır. Deməli, sintaktik normaya görə, “Mən və 
dostum “Uzaq sahillərdə” filmini izlədik”, yaxud “Görüşə siz 
və onlar dəvət olunubsunuz” olmalıdır. 
2. Cümlə üzvlərinin sırası. 
Nitq prosesində cümlə üzvləri müəyyən düzülüş 
qaydasına tabe olmalıdır. Qrammatik qaydaya görə, mübtəda 
əvvəldə (təyin varsa, təyindən sonra), xəbər cümlənin sonunda 
işlənir. Tamamlıqlar mübtədadan sonra, xəbərdən əvvəl, zərflik-
lər isə daha çox xəbərin yanında gəlir. Təyin bir qayda olaraq, 
təyinlənəndən əvvəl işlənir. Məsələn: 
Hamımız qarşıdakı imtahanlara ciddi hazırlaşırıq 
(mübtəda + təyin + tamamlıq + zərflik + xəbər). 
Məqsəddən asılı olaraq, bəzən zaman, səbəb və məqsəd 
zərflikləri cümlənin əvvəlində də gələ bilər. Məs: Axşam narın 
yağış yağırdı. Xəstələndiyi üçün Aydan dərsə gəlməmişdi. 
Əgər cümlə üzvləri yerini dəyişərsə, bu sintaktik normanın 
pozulması deməkdir. Lakin bədii əsərlərdə, xüsusilə, şeirlərdə, 
şüarlarda söz sırası pozula bilər. Bədii ədəbiyyatda bu hal ob-
razlılıq yaradan vasitələrdən biri – inversiya kimi səciy-
yələndirilir. Məsələn:
a) Sağalsın yaralar, axmasın qanlar, 
Sevinsin insanlar, gülsün insanlar (S.Rüstəm). 
b) Yaşasın Azərbaycan!, Qalx ayağa, Ana Vətən! 
3. Eyni sözün təkrarı. 
Qrammatik qaydaya görə, cümlədə və ya abzasın 
əvvəlində işlədilən isimlər sonra gələn cümlədə (eləcə də 
abzasda) şəxs əvəzlikləri və ya münasib söz və ifadələrlə əvəz 
olunmalıdır. Məs: Əgər Heydər Əliyevə həsr olunmuş məqalə-
nin ilk cümləsi “Heydər Əliyev” sözü ilə başlayırsa, sonrakı 
abzas və cümlələrdə bunun yerinə “o” əvəzliyindən, “böyük 
şəxsiyyət”, “Ulu öndər”, “Ümummilli lider” və s. kimi söz və 
ifadələrdən istifadə olunmalıdır. Bu zaman həm təkrarçılığın 
qarşısı alınar, həm də sintaktik normanın tələbi pozulmaz. 
Ümumiyyətlə, nitqdə təkrarçılıq, yəni eyni söz və ifadələrdən 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
227
istifadə olunması sintaktik normanı pozduğu kimi, oxucu və ya 
dinləyicini də yorur, hövsələdən çıxarır. Məsələn, aşağıdakı 
cümlələrdə bunun bir daha şahidi oluruq: 
Araşdırmalar araşdırılır. 
Yanğını söndürmək üçün yanğınsöndürən çağırdılar. 
Xilasetməyə gələn xilasedicilər xeyli çalışdılar. 
Bu fəaliyyət XX əsrin əvvəllərində fəallaşdı. 
Kömpüterdə kompüteri öyrənirəm 
Onun yazdığı yazını oxudum. 
Nitqdə bu cür qüsurlara yol verməmək üçün təkrar 
olunan sözlərdən biri ixtisar olunmalı, ya da yaxınmənalı başqa 
bir sözlə əvəz edilməlidir. 

---

Samirə Mərdanova 
228
YEDDİNCİ MÜHAZİRƏ 
ÜSLUBİYYAT 
Dil vahidlərinin müxtəlif üslublarda məqsədəuyğun işlə-
dilməsini öyrənən dilçilik sahəsinə üslubiyyat deyilir. Üslubiy-
yatın vahidi üslubdur. “Üslub” ərəb sözü olub, tərz, üsul məna-
sını ifadə edir. Bəzən bu sözün əvəzinə latın mənşəli “stil” 
sözündən də istifadə olunur.
Üslub üslubiyyata nisbətən geniş anlayışdır. Bu sözə 
dilçilikdən başqa ədəbiyyatşünaslıqda (Füzuli üslubu, Vaqif 
üslubu), incəsənətdə (barokko, qotik üslub), hətta məişətdə 
(modern üslub, avanqard üslub) də rast gəlinir. 
“Uslub” və “üslubiyyat” terminləri qədim dövrlərdən 
paralel şəkildə işlənir. “Üslub” – tərz, üsul, “üslubiyyat” - isə 
müxtəlif sahələrə aid üslublardan bəhs edən elm mənasında 
işlədilir. Bu anlayışların tarixi çox qədimdir. Belə ki, qədim 
yunanlar və romalılar üslubiyyatı natiqlik sənətinin tərkib 
hissəsi adlandırmış, üslubu isə təsviretmə, inandırma, sübutetmə 
vasitəsi kimi qiymətləndirmişlər. Böyük yunan filosofu və natiqi 
Aristotel də özünün “Ritorika” əsərində bu məsələyə toxunaraq 
demişdir: “Üslubun qiyməti onun aydınlığındadır. ...Əgər nitq 
aydın deyilsə, deməli, danışan öz məqsədinə nail ola bilməz”. 
Qədim Romanin məşhur natiqi Siseronun da üslubiyyat 
haqqında dəyərli fikirləri vardır: “Əsl natiq o şəxsdir ki, adi 
işlər haqqında sadə, böyük işlər haqqında əzəmətlə, orta 
səviyyəli işlər barədə isə yuxarıdakılar arasında orta mövqe 
tutan bir üslubda danişmağı bacarsın”.
Azərbaycanda isə üslublar, mənbələrə görə, XIII əsrdə, 
ədəbi dilin formalaşdığı dövrdə yaranmışdır. Bu dövrdə iki 
üslub özünü daha qabarıq göstərirdi: 
1. Klassik-kitab üslubu 
2. Danışıq-folklor üslubu 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
229
Klassik-kitab üslubunda əcnəbi söz və elementlər, 
danışıq-folklor üslubunda isə xalq dili ifadələri üstünlük təşkil 
edirdi. Sonrakı dövrlərdə artıq digər üslublar yaranıb inkişaf 
etməyə başladı. 
Üslub və üslubiyyat bir çox dilçilərin və ədəbiyyatçıların 
diqqətini cəlb etmişdir. Məs, rus dilçilərindən V.Vinoqradov, 
M.Kojina, Azərbaycan dilçilərindən Ə.Dəmirçizadə, A.Tağıza-
də, X.Xocayev və b. bu sahəni tədqiq etmişlər. 
Üslubiyyat dilçiliyin bir sahəsi olan nitq mədəniyyəti ilə 
bağlıdır. Hər iki sahənin problemləri ümumidir, tələffüz norma-
ları və işlənmə qaydaları eynidir. Lakin nitq mədəniyyəti dil 
vasitələrinin ədəbi dil normalarına uyğunluğunu öyrəndiyi 
halda, üslubiyyat dildəki üslubların meydana gəlməsini və dilin 
ifadə vasitələrindən müxtəlif üslublarda məqsədəuyğun istifadə 
edilməsini öyrənən elm sahəsidir. 
Üslubiyyat ədəbi dil və norma anlayışları ilə də sıx bağlı-
dır. Ədəbi dilin normaları olduğu kimi, üslubi normalar da 
mövcuddur. Üslubi normalar ədəbi dil normalarına nisbətən 
daha sərbəstdir. Hər üslubun özünəməxsus normaları vardır. 
Məs: bədii üslubda söz sırasının pozulması (inversiya), dialekt 
sözlərdən, vulqarizmlərdən, varvarizmlərdən istifadə etmək 
üslubi norma sayılır. Bu üslubi normadan əsərdə bədii-estetik 
təsiri qüvvətləndirmək, bədii obraz və lövhələr yaratmaq, 
müxtəlif emosional hisslər ifadə etmək üçün istifadə olunur. 
Müasir Azərbaycan dilinin üslublar 
si stemi
Hər bir dilin özünəməxsus üslublar sistemi və onlardan 
istifadə formaları var. Azərbaycan dilində bu özünü 2 formada 
göstərir: 
1. Fərdi üslub 
2. Funksional üslublar 

---

Samirə Mərdanova 
230
Funksional üslublardan fəqli olaraq, fərdi üslub xüsusi 
səciyyə daşıyır və əsasən bir şəxsə və ya müəllifə aid olur. Burada 
hər hansı bir müəllif xalq dilindən gələn dil vasitələrindən öz arzu 
və zövqünə, mövzu və məqsədinə uyğun istifadə edərək fərdi 
dəst-xət, üslub yaradır. Fərdi üslub müəllifin təhsili, dünyagörüşü, 
yaşadığı dövr və təcrübəsi ilə bağlıdır. Məs: Sabir üslubu, Vaqif 
üslubu və s. Bəzən bir neçə müəllif də eyni bir üslubda yaza bilər, 
məs: mollanəsrəddinçilərin üslubu (C.Məmmədquluzadə, 
Ə.Haqverdiyev, Ö.F. Nemanzadə və b.), füyuzatçıların üslubu
(Ə.Hüseynzadə, M.Hadi və b.) və s. 
Fərdi üslubdan fərqli olaraq, funksional üslublar ümumi 
xarakter daşıyır və milli ictimai təfəkkürün əsas sahələrini əhatə 
edir. Hər bir üslubun özünəməxsus funksiyası və rolu var. Bu 
baxımdan funksional üslublar bir neçə qrupa ayrılır: 
1. Bədii üslub 
2. Elmi üslub 
3. Publisistik üslub 
4. Rəsmi-işgüzar üslub 
5. Məişət üslubu 
6. Epistolyar üslub 
Üslublar bir-birindən özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənir. 
Məsələn, obrazlılıq, məcazilik, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin 
bolluğu bədii üslub üçün, terminlərin sıxlığı və mürəkkəb 
cümlələrin işləkliyi elmi üslub üçün, sərbəstlik, təbiilik və nitq 
etiketlərindən istifadə isə məişət üslubu üçün xarakterikdir. 
Üslublar müxtəlif cəhətləri ilə fərqlənsələr də, onların hamısı 
eyni bir ədəbi dilin üslubları olub, fonetik, leksik və qrammatik 
normalara tabedir. 
Bədii üslub. Bədii təsvir və ifadə vasitələri. 
Bədii üslub milli bədii təfəkkürün ifadəsi olub, obrazlı, 
emosional nitq formasıdır. Bədii üslub bədii əsərlərin (şeir, 
hekayə, roman, dram və s.) dilidir. Bədii əsərdə obrazlılığın 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
231
yaranmasında bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə yanaşı müxtəlif 
vasitələr (sinonimlər, antonimlər, omonimlər, xitablar, intona-
siya, nida və s.) də iştirak edir.
Bədii üslubda bədii təsvir və ifadə vasitələrinin böyük rolu 
var, bu üslubu onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Bədii 
təsvir vasitələri məcazi mənada işlənən söz və ifadələrdir. Buna 
görə onlara bəzən məcazlar da deyilir. Məcazlara epitet, təşbeh, 
metafor, metonimiya, sinekdoxa, simvol daxildir. Bədii təsvir 
vasitələrindən fərqli olaraq, bədii ifadə vasitələri, əsasən, cümlə, 
tam fikir şəklində çıxış edir. Buna görə də onlara sintaktik və ya 
üslubi fiqurlar deyilir. Bədii ifadə vasitələri dedikdə, mübaliğə, 
litota, kinayə, bədii sual, təzad, təkrir və inversiya nəzərdə 
tutulur.
Bədii təsvir vasitələrini nəzərdən keçirək: 
Epitet – yunan sözü olub, “əlavə” deməkdir. Epitet 
məcazi mənalı söz olub, əşyanın əvvəlinə artırılır və onu təyin 
edir. Məs: sərv boylu, kaman qaşlı, ahu baxışlı və s. Buna görə 
də epitetlərə bəzən bədii təyin də deyirlər. Bədii təyinlər məcazi 
mənada işlənməsinə görə qrammatik təyinlərdən fərqlənir; məs: 
qırmızı yanaq (qrammatik təyindir, həqiqi mənadadır); 
lalə yanaq, alma yanaq, gül yanaq (bədii təyindir, məcazi 
mənadadır). 
Çənlibeldən səni deyib gəlmişəm 
Alma gözlü, qız birçəkli Qırat gəl. 
Dəmir yerinə polad geyib gəlmişəm, 
Alma gözlü, qız birçəkli Qırat gəl. 
(“Koroğlu”dastanından) 
Epitet öz formasına görə I növ təyini söz birləşməsinin 
birinci tərəfi kimi işlənir. 
Təşbeh - ərəb sözü olub, “oxşatmaq”, “bənzətmək” 
mənasını ifadə edir. Ədəbiyyatşünaslıqda bəzən təşbeh əvəzinə 
bənzətmə termini də işlədilir. Bir əşyanın özündən daha qüvvətli 

---

Samirə Mərdanova 
232
başqa bir əşyaya bənzədilməsinə təşbeh deyilir. Təşbehlərin 
yaranmasında 4 ünsür iştirak edir: bənzəyən, bənzədilən, 
bənzətmə qoşması və bənzətmə əlaməti. Məs: 
Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır, 
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır, 
(M.P.Vaqif) 
Quş kimi göydə uçar yerdəkilər, 
Bizi gömmüş yerə minbərdəkilər. 
(M.Ə.Sabir) 
Burada üz və yerdəkilər - bənzəyən, lalə və quş - bənzədi-
lən, tək və kimi - bənzətmə qoşması, qızarmaq və uçmaq - 
bənzətmə əlamətidir. Bu cür təşbehlərə müfəssəl (ərəbcə-ətraflı, 
geniş) təşbehlər deyilir. Bəzən təşbeh 2 ünsürün iştirakı ilə 
yaranır:
Dəhanın sədəfdir, dişlərin inci, 
Sanasan ağızın püstədir, ay qız. 
*** 
Camalın günəşdir, qəmərdir üzün. 
(M.P.Vaqif) 
Burada təşbehin 2 ünsürü- bənzəyən (dəhanın, dişlərin, 
ağızın, camalın, üzün) və bənzədilən (sədəf, inci, püstə, günəş, 
qəmər) iştirak edir. Bənzədilən xəbər yerində işlənir. Belə 
təşbehlərə mükəmməl təşbehlər deyilir. 
Metafor - yunan sözü olub, “köçürmək” mənasını ifadə 
edir. Şərq ədəbiyyatında bu anlayış istiarə sözü ilə ifadə olunur. 
Hər ikisi eyni mənanı ifadə edir. Bir əşyanın əlamətinin həmin 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
233
əşyanın adı çəkilmədən başqa bir əşya üzərinə köçürülməsinə 
metafor deyilir. Məs: 
Əzizim ulu dağlar, 
Çeşməli, sulu dağlar 
Burda bir iğid ölmüş, 
Göy kişnər, bulud ağlar. 
Bəzi xüsusiyyətlərinə görə metafor təşbehə bənzəyir, 
lakin metaforda bənzəyən və bənzədilən tərəflərdən yalnız biri 
iştirak edir. 
Metonimiya – yunan sözü olub, “addəyişmə” mənasını 
bildirir. Bədii dildə müəyyən cisim və hadisəni bildirən söz 
əvəzinə onun ilə əlaqədar başqa bir sözün işlədilməsi yolu ilə 
yaranan məcaz növünə metonimiya deyilir. Məs: 
Zal onu alqışladı. 
Bu cümlədə əslində zal deyil, zaldakı adamlar nəzərdə 
tutulur.
Yaxud: 
Doğma sözlər üçün darıxan hanı? 
Deyin, qoy dinləsin: “Danışır Bakı!
(S.Rüstəmxanlı) 
Bu nümunədə Bakıdakı diktor əvəzinə Bakı sözü işlədil-
məklə metonimiya yaradılmışdır. 
Sinekdoxa – Metonimiyanın bir növü olan sinekdoxa bir 
əlamətin bütöv bir predmeti, hissənin tamı əvəz etməsi prinsipi-
nə əsaslanır. Məsələn, S.Rəhimovun“Saçlı” romanının adında 
sinekdoxadan istifadə edilmişdir. Yəni müəllif baş qəhrəmanın 
adını (Rüxsarəni) onun uzun saçları olmaq əlaməti (saçlı) ilə 
əvəz etmişdir.
Yaxud Q.Zakir Yarımsaqqal sözü ilə Əmirxanov adlı 
gödəksaqqal bir məmura işarə edib sinekdoxa yaratmışdır: 
Görsən, tanımazsan Yarımsaqqalı. 

---

Samirə Mərdanova 
234
Simvol – yunan sözüdür, mənası “nişanə”, “şərti əlamət” 
deməkdir. Bəzən bu terminin əvəzinə rəmz terminindən də 
istifadə edilir. Bədii əsərdə bir sözlə müəyyən fikrin üstüörtülü 
şəkildə ifadə olunmasına simvol deyilir. Məsələn, insanlar 
arasında göyərçin- sülh və əmin-amanlığın, xalq yaradıcılığında 
aslan- gücün, tülkü- hiyləgərliyin, dovşan- qorxaqlığın rəmzi 
kimi qeyd edilir. 
Alleqorik əsərlərdə, xüsusən təmsillərdə simvollaşdırılmış 
əşyalar (heyvanlar, bitkilər və s.) iştirak edir. 
Bədii ifadə vasitələrini nəzərdən keçirək: 
Mübaliğə – ərəb sözü olub, “şişirtmək”, “böyütmək” məna-
sını ifadə edir. Bəzən bu sözün əvəzinə ədəbiyyatşünaslıqda 
yunan sözü olan hiperbola terminindən istifadə olunur. 
Mübaliğəyə daha çox şifahi xalq ədəbiyyatında – dastanlarda və 
nağıllarda rast gəlmək olar. Məs: 
“Koroğlunun bir nərəsindən yer-göy lərzəyə gəlirdi”. 
“7 batman düyünün plovu, 7 qoyun şaqqası Koroğlunun bir 
oturumluq yeməyi idi”. 
(“Koroğlu” dastanından)
“Qaraca Çobanın sapandının atdığı daş yerə düşməzdi, 
düşsə də, düşdüyü yerdən yeddi il ot bitməzdi”.
(“Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanından) 
Bəzən yazılı ədəbiyyatda da mübaliğədən istifadə 
olunur: 
“Bənzərəm bir qocaman dağa ki, dəryada durar”.
(M.Ə.Sabir) 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
235
Litota – yunan sözü olub, əksinə “kiçiltmək” mənasını 
ifadə edir. Mübaliğənin əksi olan litotadan bədii əsərdə müəy-
yən hadisəni, əşyanı əsərin ideyasına uyğun olaraq, əslində ol-
duğundan daha zəif, kiçik şəkildə nəzərə çatdırmaq üçün istifadə 
olunur. 
“Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi, iynə yarım yol 
getdi”. 
*** 
Döydü yağış məni, döydü qar məni, 
Bir qarışqa minsəm, aparar məni
(O.Sarıvəlli) 
Kinayə - ərəb sözü olub, mənası” tənə etmək”, 
“istehza etmək” deməkdir. Bəzən bu sözün əvəzinə yunan sözü 
olan ironiya terminindən də istifadə olunur. Kinayə söz və ya 
ifadənin zahirən müsbət mənada deyilib, əslində mənfi mənada 
işlənməsidir. Məs: ağılsız adama “ağıl dəryasıdır”, zəif, qorxaq 
adama “pəhləvandır” demək kinayədir.
Satirik poeziyanın banilərindən olan M.Ə.Sabirin 
yaradıcılığı başdan-başa kinayə ilə zəngindir. Məs: 
Kim nə deyər bizdə olan qeyrətə, 
Qeyrətimiz bəlli bütün millətə. 
Yaxud S.Vurğunun “Vaqif” dramında Vaqif ona xəyanət 
etmiş Xuramanı vəfalı yar adlandırmış, bununla da kinayədən 
istifadə etmişdir: 
Nə var? Nə deyirsən, vəfalı yarım? 
Kinayənin ən kəskin forması sarkazm, yaxud təriz adlanır. 
Məsələn, C.Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsərində İsgəndər 
Şeyx Nəsrullahın ölü diriltmək fırıldağına inanan avam adamları 
elm dəryası, alim adlandırmaqla sarkazmdan istifadə etmiş olur:

---

Samirə Mərdanova 
236
“Bəli, bəli bunlar elm dəryasıdır. İndi də ki inşallah siz 
cənabdan da ölü diriltmək elmini öyrənərlər, onda dəxi lap alim 
olarlar”. 
Bədii sual (ritorik sual cümlələri) - əsərin emosional 
təsirini artırmaq üçün fikrin sual tərzində ifadə olunmasına 
deyilir. Adi, qrammatik sualdan fərqli olaraq, bədii sualda cavab 
almaq məqsədi güdülmür. Məs: 
Nədir gözəllərdə bu işvə, bu rəng, 
Can dustaq olanda gülərmi ürək? 
(S.Vurğun) 
Bədii təzad (antiteza) - bir-birinə zidd olan anlayışların, 
hadisələrin qarşı-qarşıya verilməsi ilə yaradılır, məs: 
Danışmaq gümüşdürsə, danışmamaq qızıldır (atalar sözü). 
Hökmüylə, qəsdilə nə deyir zaman?
Uçurur bir yandan, qurur bir yandan. 
(B. Vahabzadə)
Təkrir – eyni sözün, söz qrupunun, ifadənin, yaxud 
cümlənin sırf üslubi məqsəd üçün təkrarına deyilir. Təkrir 
ekspressivlik yaradan söz oyunudur. Təkririn növlərindən biri 
anaforadır. “Anafora” sözünün mənası “eyni başlanğıc” 
deməkdir. Misralar, yaxud cümlələr eyni sözlə başlayırsa, bu 
zaman anafora yaranır. Məs:
Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, 
Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, 
Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, 
Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda. 
(M.Müşfiq) 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
237
Təkririn növlərindən biri epifora adlanır. Anaforanın əksi-
nə olaraq epiforanı misra və cümlələrin sonunda təkrarlanan 
sözlər yaradır. Məs: 
Bəlkə, bu yerlərə bir də gəlmədim. 
Duman salamat qal, dağ salamat qal!
(M.Araz) 
İnversiya – latın sözüdür, mənası “yerdəyişmə” demək-
dir. Bədii ifadə vasitəsi olan inversiya əsərdə fikrin təsir gücünü 
artırmaq üçün sözlərin qrammatik ardıcıllığının sənətkar 
tərəfindən qəsdən pozulmasına deyilir. Dilimizin qrammatik 
normasına görə, xəbər cümlənin sonunda gəlməlidir. Lakin 
sənətkar bədii əsərdə, xüsusən nəzm əsərində söz sırasını 
məqsədli şəkildə pozaraq inversiya yaradır. Məs: 
Yaşasın ulduzu sönməz gecələr, 
Yaşasın daima sevdalı səhər.
(S.Vurğun) 
Elmi üslub 
Elmi üslub milli elmi təfəkkürün təzahür forması olub, 
müxtəlif elm sahələrinin dilidir. Bütün elmi-nəzəri, metodik 
əsərlər - monoqrafiyalar, dərsliklər, dissertasiyalar, elmi məqalə 
və tezislər, lüğətlər, məruzələr, referatlar və s. bu üslubda 
yazılır. Elm adamları bu üslub vasitəsilə tədqiq etdikləri sahə 
haqqında izahatlar verərək nəticələr çıxarır, yeni kəşflərin, 
tədqiqat sahələrinin əsasını qoyurlar. Bu, elmi üslubun əsas 
məqsədidir. Elmin bütün sahələrinə xidmət edən bu üslubun əsas 
xüsusiyyətləri –dəqiqlik, ardıcıllıq, məntiqlilik, yığcamlıq, kon-

---

Samirə Mərdanova 
238
kretlik və termin sıxlığıdır. Onu digər üslublardan fərqləndirən 
xüsusiyyətlər bunlardır: 
1) Fikrin elmi izahı. Elmi üslubda yaradıcı təfəkkür, elmi
düşüncə ön planda durur. Buna uyğun olaraq burada bütün 
tədqiqatlar elmi xarakterdə olub, elmi dillə izah olunur. 
2) Terminlərdən istifadə olunması. Bütün elm sahələrini 
əhatə edən bu üslubun əsas xüsusiyyətlərindən biri də termin 
zənginliyidir. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminolo-
giyası var ki, yalnız həmin sahədə çalışan mütəxəssislər tərəfin-
dən tam və aydın başa düşülür. Buna görə də elmi üslubda 
yazılmış əsərlər hamı tərəfindən başa düşülmədiyi üçün məhdud 
auditoriyaya ünvanlanır. Terminlərin çoxu, əsasən, alınma 
sözlərdən ibarət olub, beynəlmiləl səciyyə daşıyır. Bir sıra 
dünya dillərində eyni olan bu sözlərin əksəriyyəti latın və yunan 
mənşəlidir. Məs: fonetika, leksikologiya, sinus, kosinus və s.
3) Sözlərin həqiqi mənada işlənməsi. Elmi üslubda bədii 
üslubun əsas göstəricilərindən olan obrazlılığa və emosionallığa 
təsadüf edilmir. Bu üslubda bütün söz və dil materialı öz ilkin, 
həqiqi mənasında işlənir. 
4) Mürəkkəb cümlə və ifadələrin, modal sözlərin 
işlədilməsi. Bu üslubda əsasən nəqli cümlələrə yer verilir, lakin 
bu cümlələr sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir. Burada 
mürəkkəb ifadə və modallıq bildirən sözlərdən tez-tez istifadə 
olunur. Məs: “tədqiqat göstərmişdir ki”, “belə bir nəticəyə gələ 
bilərik ki”, “bu nöqteyi-nəzərdən baxdığımızda” və s. 
5) Müxtəlif şərti işarə, sxem, düstur, cədvəl və 
formullardan istifadə olunması. Hər bir elm sahəsi özünəməxsus 
şərti işarə, formul və sxemlərdən istifadə edir. Məs: bəzi elm 
sahələrində hələ də köhnə yunan və latın hərfləri işlənir. Məs; 
riyaziyyatda alfa, betta, qamma və s. 
Elmi üslub əqlin qələbəsi deməkdir, dünyanı qoruyan, 
xalqın, dövlətin mədəni, ictimai-siyasi, hüquqi səviyyəsini 
göstərən tarix və müasirlikdir. Bu üslubda aparılan bütün 
tədqiqat və araşdırmalar Vətənin, millətin taleyində xüsusi 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
239
əhəmiyyət kəsb edir, xalqa başucalığı gətirir, onu qabaqcıl 
dünya dövlətləri ilə eyni səviyyəyə ucaldır. 
Publisistik üslub 
“Publisistika” latınca “publikus” sözündən götürülüb, 
mənası “ictimai” deməkdir. Publisistik üslub milli ictimai təfək-
kürü ifadə edən nitq formasıdır. Müxtəlif mövqe və maraqları 
əhatə edən bu üslub mətbuatda, radio və televiziyada, 
internetdə özünü göstərir. 
Publisistik üslubun yaranması XIX əsrin ikinci yarısında 
“Əkinçi” qəzeti ilə başlamış və inkişaf etmişdir.
Həm şifahi, həm də yazılı formada kütləvi informasiya 
vasitələri ilə oxucu və dinləyicilərə çatdırılan bu üslub zəngin 
janr xüsusiyyətlərinə malikdir. Şifahi formada o, radio və 
televiziyada (müsahibələr, çıxışlar və s.), yazılı formada isə 
qəzet və jurnallarda (məqalə, oçerk, felyeton, esse və s.) öz 
əksini tapır. İnternetdə isə bu üslub həm yazılı, həm də şifahi 
formada özünü göstərir. Publisistik üslubun dili həm ümumxalq 
dilinə yaxın aydın və anlaşıqlı, həm də dəqiq və ardıcıldır. 
Publisistik üslubun əsas xüsusiyyətləri – kütləvi anlaşıqlılıq, 
aydınlıq və təsirlilikdir.
Publisistik üsluba başqa üslublar da təsir edir. Bu baxım-
dan onun şərti olaraq 3 növü qeyd olunur: bədii-publisistik dil, 
elmi-publisistik dil, rəsmi-publisistik dil. 
Bədii-publisistik dil qəzet dilidir. Burada publisistik 
üslubun xüsusiyyətləri ilə yanaşı, obrazlılığa və bədiiliyə də yer 
verilir, yəni bəzən bədii təsvir vasitələrindən istifadə olunur. 
Oçerklər, felyetonlar və bəzi bədii məqalələr bura aiddir.
Elmi-publisistik dil dedikdə, isə elmi-kütləvi jurnal və 
kitabların dili nəzərdə tutulur. Bu zaman əsasən terminlərdən 
istifadə edilir. 

---

Samirə Mərdanova 
240
Rəsmi-publisistik dil dedikdə, publisistik məzmun 
daşıyan rəsmi, yaxud işgüzar sənədlərin dili nəzərdə tutulur. Bu 
sənədlər qəzet və jurnal vasitəsilə kütlələrə çatdırılır və həmin 
sənədlərdə həm rəsmi, həm də publisistik üslubun xüsusiyyət-
lərinə rast gəlmək mümkündür. Məs; Prezidentin bəyanatı.
Ünsiyyət, həmrəylik, geniş xalq kütlələrinin etimadını 
qazanmaq missiyasını həyata keçirən publisistik üslub geniş 
mənada inkişafa, tərəqqiyə xidmət edir. Bu üslubun xidmətləri, 
xalqın, millətin fikir oyanışında göstərdiyi məqsədyönlü fəaliy-
yəti inkaredilməzdir.
felyeton – nöqsanları, çirkin əməlləri istehza edib pisləyən 
qəzet və ya jurnal məqaləsidir (Məs: C.Məmmədquluzadənin 
“Bizim obrazovannılar, “Meymunlar” felyetonu). 
oçerk – müəllifin gördüyü, şahidi olduğu real hadisə-
lərdən, faktlardan, adlardan bəhs olunan kiçik ədəbi əsərdir 
(Məs: Mir Cəlal, Əvəz Sadıq və Nurəddin Babayevin oçerkləri). 
Rəsmi-işgüzar üslub 
Rəsmi-işgüzar üslub rəsmi və işgüzar sənədləri əhatə edir. 
Bu üslubu bəzən inzibati və ya rəsmi-əməli üslub da adlan-
dırırlar.
Rəsmi-işgüzar üslub XVI əsrdə (Ş.İ.Xətainin dövründə) 
yaransa da, inkişaf edə bilməmişdir. Buna səbəb əvvəllər 
ərəb-fars, sonralar isə rus dilinin dilimizi sıxışdırması olmuşdur. 
Lakin ölkəmizin müstəqillik əldə etməsi, Azərbaycan dilinin 
dövlət dili elan olunaraq birmənalı şəkildə hər sahədə işlənməsi 
bu üslubun inkişafına təkan vermişdir. 
Dövlətçilik, müstəqillik ənənələri ilə bağlı olan 
rəsmi-işgüzar üslubun bir sıra xüsusiyyətləri var: 
1) Rəsmi-işgüzar üslubda ədəbi dil normaları gözlənil-
məlidir. 
2) Bu üslubda artıq sözlərə, obrazlı ifadələrə yol verilmir. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
241
3) Rəsmi-işgüzar üslubun lüğət tərkibi yığcamdır, burada 
geniş şərhə, izahata ehtiyac yoxdur. 
4) Bu üslubda seçmə, standart formalardan istifadə 
olunur. 
5) Rəsmi-işgüzar üslubda fikrin dəqiq, sistemli, ardıcıl, 
tam ifadəsinə riayət edilməlidir. 
Yalnız yazılı formada işlənən rəsmi-işgüzar üslub 2 yerə 
ayrılır: rəsmi sənədlərin dili, işgüzar sənədlərin dili. 
Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri: 
1) Bu sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks 
etdirdiyi üçün mükəmməl tərtib olunur. 
2) Dövlətdaxili və dövlətlərarası münasibətlər bu 
sənədlərlə tənzimlənir.
3) Bu sənədlər dövlət, hökumət təşkilatları tərəfindən xüsusi 
mütəxəssislər vasitəsilə tərtib olunaraq rəsmi şəkildə, yəni rəsmi 
şəxsin imzası və möhürü ilə təsdiq olunur. 
4) Rəsmi sənədlər mühüm hüquqi məzmuna malik olur, 
tarixi əhəmiyyət daşıyır. 
5) Həcmcə kiçik və ya böyük olub, bölmələrə və maddələrə 
ayrılmasına baxmayaraq, dil yığcamlığı ilə seçilir. 
Rəsmi sənədlərə qanunlar, qərarlar, hökumətin fərman və 
sərəncamları, nazirlərin əmrləri, məcəllə (cinayət məcəlləsi, 
torpaq məcəlləsi və s.), kodeks, konvensiya, nota və s. daxildir.
Rəsmi sənədlərin bəzilərini nəzərdən keçirək: 
Qanun – hüquq normalarının sistemli toplusu olub, 
cəmiyyətdə yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyir, insanları 
hüquq pozuntusundan qoruyur, həmçinin qoyulan qadağalara 
əməl etməyən şəxslərin cəzalandırılmasını müəyyən edir. Qanun 
yalnız qanunverici orqan – Milli məclis tərəfindən qəbul olunur. 
Rəsmi sənədlərin biri və ya birincisi hər bir dövlətin əsas 
qanunu sayılan Konstitusiyadır. 
Fərman – ali hakimiyyət orqanlarının qanun qüvvəsində 
olan qərarına deyilir. Keçmişdə, köhnə quruluşda hökmdarın 
yazılı əmri fərman hesab olunurdu. Hazırda fərman rəsmi 

---

Samirə Mərdanova 
242
sənədlərin ən ciddi növü hesab olunur və əsasən dövlət başçısı, 
bəzən də Milli Məclisin sədri tərəfindən imzalanır və 
imzalandığı andan qüvvəyə minir. Məs; 2001-ci il iyunun 18-də 
H.Əliyev tərəfindən verilmiş “Dövlət dilinin tətbiqi işinin 
təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman. 
Sərəncam – fars sözü olub, mənası “əmr”, “göstəriş” 
deməkdir. Bu sənəd ölkə başçısı, baş nazir, Milli Məclisin sədri, 
nazirlər və digər vəzifəli şəxslər tərəfindən verilir. Məs; 2004-cü 
il yanvarın 12-də İ.Əliyev tərəfindən verilmiş “Azərbaycan 
dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi 
haqqında” sərəncam. 
Bu iki sənəd (fərman və sərəncam) ilk baxışdan bir-birinə 
bənzəyir, belə ki, onların hər ikisi normativ hüquqi aktlar 
sisteminə daxildir. Lakin sərəncama nisbətən fərmanın statusu 
daha yüksəkdir və əsasən ölkə prezidenti tərəfindən verilir və 
ümumi xarakter daşıyır. Sərəncam isə təkcə prezident tərəfindən 
deyil, digər səlahiyyətli şəxslər tərəfindən də verilə bilər və 
nisbətən fərdi, xüsusi səciyyə daşıyır. Həmçinin fərman birbaşa 
təyinatdır, sərəncamın yerinə yetirilməsi isə müəyyən icraedici 
orqanlara tapşırılır. 
Konvensiya – xüsusi bir məsələyə dair beynəlxalq saziş, 
müqavilədir. Məs: Dəmiryol konvensiyası. 
Kodeks – əxlaq, əqidə, davranış normaları toplusudur. 
Məs: hakimlərin etik davranış kodeksi. 
Nota – bir hökumətin başqa bir hökumətə rəsmi yazılı 
müraciətini (etibarını) özündə əks etdirən rəsmi sənəddir. 
İşgüzar sənədlərin əsas xüsusiyyətləri: 
1) İşgüzar sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır, 
konkret bir məsələ ilə əlaqədar tərtib olunur. 
2) Bu sənədlər rəsmi sənədlərə nisbətən kiçik olur. 
3) İşgüzar sənədləri hər bir vətəndaşın özü hazırlaya bilər. 
4) İşgüzar sənədlərdə artıq sözlərin, imla səhvlərinin, 
cümlə qüsurlarının olmaması üçün hazır formalardan, şablon-
lardan istifadə olunur. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
243
İşgüzar sənədlərə - ərizə, tərcümeyi-hal, xasiyyətnamə, 
protokol, arayış, izahat, etibarnamə, akt, bildiriş (elan), reklam, 
afişa, annotasiya və s. daxildir.
Qeyd: Akt və protokol həm rəsmi, həm də işgüzar sənəd 
kimi istifadə oluna bilər. 
İşgüzar sənədlərin bəzilərinə baxaq: 
Ərizə – ərəbcə “ərz” sözündən olub, “bir şey bildirmə”, 
“şikayət etmə”, “xahiş” mənalarında işlənir. Ərizə 2 məzmunda 
yazılır: 1) şikayət xarakterli ərizə; 2) xahiş məqsədilə yazılan 
ərizə. 
Ərizələr müxtəlif məzmunlu olsa da, formaca eynidir. 
Ərizəyə verilən tələblər: 
1) Ərizənin başlığı, yəni kimə və kimdən yazılması dəqiq 
olmalıdır. 
2) Ərizənin məzmunu yığcam, faktlar isə konkret 
olmalıdır. 
3) Ərizəçi öz xətti ilə yazmalıdır. 
4) Ərizənin sonunda il, ay, gün və ərizəçinin imzası 
qoyulmalıdır. 
Tərcümeyi-hal – ərəbcə “tərci” (geri çevirmə, təkrar 
etmə) və “hal” (surət, vəziyyət) sözlərinin birləşməsindən düzəl-
mişdir. Tərcümeyi-hal şəxsin öz əli ilə həyatını ətraflı təsvir 
etməsi, özü haqqında tam məlumat verməsidir.
Tərcümeyi-hala verilən tələblər: 
1) Tərcümeyi-hal sözü başlıq kimi vərəqin yuxarı 
hissəsində ortada yazılır. 
2) Tərcümeyi-halda şəxs adını, atasının adını, soyadını, 
doğum gününü, ayını, ilini və yerini şəxsiyyət vəsiqəsində 
olduğu kimi dəqiq göstərir. 
3) Məktəbdə oxuduğu dövrü və bu zaman apardığı ictimai 
işləri və qazandığı nailiyyətləri sadalayır. 
4) Ailə üzvləri haqqında qısa məlumat verir. 
5) Tərcümeyi-hal şəxsin öz xətti ilə yazılır. Sonda şəxsi 
imza qoyulur və altında yazılma tarixi göstərilir. 

---

Samirə Mərdanova 
244
Rəsmi-işgüzar sənədlərə aid edilsə də, tərcümeyi-halda 
bəzən rəsmilikdən kənara çıxılır. Məsələn, hər hansı bir dövlət 
xadimi, alim, yaxud şair tərcümeyi-halını yazarkən obrazlılığa, 
təsvirçiliyə, tarixi-mədəni əhatəliliyə yol verir, geniş nəsil 
şəcərəsini əks etdirir. Bu cəhətdən baxdıqda, tərcümeyi-halın 
elmi və ya publisistik növünün formalaşdığını qeyd etmək olar.
Xasiyyətnamə – ərəb mənşəli “xasiyyət” və fars mənşəli 
“namə” (məktub, kağız) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş, 
“bir şəxsə məxsus hal, xasiyyət” mənasındadır. Bu sənəddə bir 
adamın xüsusiyyətləri, ictimai və əmək fəaliyyəti, kollektivdəki 
yeri haqqında ətraflı məlumat verilir. Başqa məktəbə oxumağa 
köçürüləndə, orta məktəbi bitirib ali məktəbə təhsil almağa 
gedəndə, sonralar müəyyən vəzifəyə seçildikdə ona oxuduğu 
yerdən və ya iş yerindən mütləq xasiyyətnamə tələb olunur. 
Xasiyyətnaməyə verilən tələblər: 
1) Vərəqin əvvəlində ortada böyük hərflə xasiyyətnamə 
sözü yazılır.
2) Xasiyyətnamədə şəxsin həyatı, milliyəti, ailə vəziyyəti, 
əmək fəaliyyəti, öz işinə münasibəti haqqında obyektiv şəkildə 
ardıcıl olaraq məlumat verilir.
3) Dövlət əhəmiyyətli xasiyyətnamələr müzakirə olunur və 
yoxlanılır. 
4) Xasiyyətnamənin həcmi 1-2 səhifədən artıq olmur.
5) Xasiyyətnamədə onun kimə, kimdən və haraya təqdim 
olunması göstərilir. 
6) Xasiyyətnaməni rəsmi sənəd kimi müəssisə rəhbəri 
verir, onu ən azı iki məsul şəxs (əsasən həmkarlar təşkilatının 
sədri, şöbə müdiri) imzalayır, müəssisənin möhürü ilə 
təsdiqlənir və verilmə tarixi qeyd olunur. 
Ərizə və tərcümeyi-haldan fərqli olaraq, xasiyyətnamə 
şəxsə başqası tərəfindən verilir.

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
245
Epistolyar üslub 
Epistolyar üslub dedikdə, məktubların yazılması, onların 
dili nəzərdə tutulur. Bu üslubu ünsiyyət şəraiti tələb edir. 
Məktub onun müəllifinin nəqlidir, öz fikrini monoloji 
şəkildə bildirməsidir, lakin məktubda “mən” və “sən”, “biz” və 
“siz” müraciətləri bəzən elə qaynayıb-qarışır ki, onun məzmu- 
nunda dialoq və monoloq ünsürləri bir-biri ilə kompozisiya 
təşkil edir.
Məktubların müxtəlif növləri var: ailə-məişət məktubları, 
rəsmi məktublar, dostluq məktubları, sevgi məktubları. 
Məktublar quruluşuna görə 3 hissədən ibarət olur: giriş, 
əsas hissə, nəticə (sonluq). 
Giriş müraciət şəklində olur. Əsas hissədə birinci şəxs 
hadisə haqqında məlumat verir, mühakimə yürüdür, öz hisslərini 
ifadə edir. Sonluqda yekun vurulur, xudahafizləşmə əks olunur. 
Yazının məkanı, tarixi göstərilir. Xitablar epistolyar üslubun 
başlanğıc və sonluğunu formalaşdıran vasitələr kimi çıxış edir.
Məktubların kimdən-kimə yazılması da mühüm əhəmiyyət 
kəsb edir. Belə ki, söhbət ciddi məsələdən gedəndə və 
vətəndaşlıq mahiyyəti kəsb etdikdə, ədəbi dil normasına 
yaxınlaşma, ailə-məişət xüsusiyyəti daşıdıqda isə, normalardan 
uzaqlaşma diqqəti cəlb edir. Məsələn, böyük siyasi xadim, 
yazıçı və həkim olan N.Nərimanovun oğluna yazdığı məktubdan 
bir parçaya diqqət yetirək: 
Mənim əziz Nəcəfim! Hakimiyyət dalınca qaçma, çünki o, 
adamı korlayır. Əgər sən adamı tanımaq, onun bütün daxili 
aləmini bilmək istəyirsənsə, həmin adamı bir müddət vəzifə 
başına qoy. Həmin adam bütün bacarığını və nöqsanlarını 
büruzə verəcəkdir... 
Epistolyar üslubun dilinin sadəliyi, anlaşıqlı olması, fikrin 
aydın ifadə olunması, yaxud mürəkkəb və qəliz olması müəllifin 
savad dərəcəsi və dünyagörüşünün genişliyi və ya məhdudluğu 
ilə əlaqədardır.

---

Samirə Mərdanova 
246
Son dövrlərdə epistolyar üslub daha çox texniki vasitələrlə 
həyata keçirilir. Mobil rabitənin geniş yayıldığı bir dövrdə 
telefonlar vasitəsilə yazışmalardan (SMS) daha çox istifadə 
olunur, lakin rəsmi dairələrdə, dövlət təşkilatlarında və beynəl-
xalq yazışmalarda rəsmi məktublardan lazımı qaydada istifadə 
olunur. 
Məişət üslubu 
Məişət üslubu insanların gündəlik həyatı, məişəti, ailə 
qayğıları ilə bağlıdır. Bu üslub fonetik, leksik, qrammatik 
normaları, nitq etiketləri ilə zəngin olan ədəbi hadisədir. İnsanlar 
bu üslub vasitəsilə bir-biri ilə hal-əhval tutur, salamlaşır, evdə, 
telefonda, küçədə öz gündəlik işlərindən danışırlar.
Məişət üslubunun əsas əlaməti nitqin sərbəstliyidir. 
Lakin sərbəstlik o demək deyildir ki, normalardan, çərçivədən 
tamamilə çıxasan, bu nitqi dialekt danışığı ilə qarışdırasan. 
Dialekt danışığı bu üslubun əsas keyfiyyəti deyil, əlamətlərindən 
biridir. Cəmiyyətin mədəni səviyyəsinin göstəricisi olan bu 
üslub, hər şeydən əvvəl, mədəni və səliqəli üslubdur.
Məişət üslubunun canı dialoji nitqdir. Bu üslubun 
sərbəstliyi və yığcamlığı dialoji nitqdə daha qabarıq şəkildə 
özünü göstərir. Dialoji nitqdə üz-üzə ünsiyyət, birbaşa əlaqə 
əsas olduğundan jestlər, mimika və intonasiya da mühüm 
rol oynayır, eyni zamanda yarımçıq cümlələrdən, ara söz, xitab 
və sual əvəzliklərindən istifadə olunur. 
Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış üslubudur və 
bir təbəqənin yox, bütün təbəqələrin üslubudur. Bir adam 
yazısında elmi, o birisi publisist, üçüncüsü rəsmi üslubu təmsil 
edə bilər. Ancaq hər hansı bir sənət sahibi - müəllim, həkim, 
jurnalist, siyasətçi, psixoloq, artist öz gündəlik danışığında 
məişət üslubundan istifadə edir. Bu üslub kütləvi üslub olub, 
digər üslubların mərkəzində dayanır. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
247
Bədii ədəbiyyatda da məişət üslubunun təsiri açıq-aşkar özünü 
göstərir. Bir çox şair və yazıçılar öz əsərlərində məişət 
üslubundan – canlı danışıq dilindən uğurla bəhrələnmişlər: 
“Xan üzünü tutdu qonağa: 
- Novruzəli, poçtxananı tanıyırsan? 
Novruzəli cavab verdi: 
- Ay xan, mən kətdi adamam, mən nə bilirəm poçtxana 
nədi? 
- Çox əcəb, nəçərnik divanxanasını ki, tanıyırsan? 
- Bəli xan, başına dönüm, tanıyıram, niyə tanımıram. 
Keçən həftə mən elə gəlmişdim nəçərniyin yanına 
şikayətə. Xan, and olsun sənin başına, bizi katda çox 
incidir. Əslinə baxsan bizim bu katdamız özgə 
tayfadandı; odu ki, bizi görməyə gözü yoxdu. Keçən 
həftə mənim iki buzovum itmişdi. Getdim... “ 
(C.Məmmədquluzadə) 

---

Samirə Mərdanova 
248
SƏKKİZİNCİ MÜHAZİRƏ 
TERMINOLOGİYA 
Azərbaycanda terminologiyanın tarixi haqqında 
Dilimizin lüğət tərkibinin bir hissəsini təşkil edən termin-
lər terminoloji leksikanı yaradır. Orta əsrlərə nəzər salsaq 
görərik ki, həmin dövrdə bütün türk dillərində olduğu kimi 
Azərbaycan dilində də ərəb və fars mənşəli terminlərdən istifadə 
olunmuş və yalnız XIX əsrdən başlayaraq milli terminologiya 
formalaşmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə, hər bir dilin termino-
logiyasının formalaşması həmin dilin elmi üslubunun təşəkkül 
tarixi ilə bağlıdır. Azərbaycan dilinin elmi üslubu isə təxminən 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmağa başla-
mış, məhz bu dövrdə ana dilində bir çox elmi əsərlər və dərslik-
lər çap olunmuşdur. Lakin bu zaman dövrün tələblərinə uyğun 
elmi dil olmadığından bir çox elm sahələrində yenə də ərəb və 
fars terminlərindən istifadə olunmuşdur. Məsələn: 
Dilçiliyə aid: zəmir (əvəzlik), ismi-tədad (say), ismi-xas 
(xüsusi isim), sövtiyyat (fonetika), sərf (morfologiya), nəhv 
(sintaksis), sərf-nəhv (qrammatika), izafət (yiyəlik hal); 
Coğrafiyaya aid: nəqşə (atlas), bəhirə (göl), bəhr 
(dəniz), nəhr (çay), cəzirə (ada), qiblənüma (kompas), mizanül-
hava (barometr), kürreyi-mücəssimə (qlobus), xətti-istiva (ek-
vator), cəbəl (dağ), qəmər (ay), şəms (günəş);
Riyaziyyata aid: zaviyə (bucaq), müsəlləs (üçbucaq); 
Tarixə aid: cumhuriyyət (respublika) və s. 
Göründüyü kimi, bu terminlər başqa dillərə mənsub 
olduğundan xüsusi izahlar tələb edir, anlaşılmazlıq yaradırdı. Bu 
anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq, Azərbaycan dilində elmi dili 
formalaşdırmaq məqsədilə XX əsrin əvvəllərində görkəmli 
dövlət xadimi N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə Terminologiya 
Komissiyası yaradıldı. Komissiyanın müxtəlif elm sahələrinə aid 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
249
hazırladığı terminoloji lüğətlər həmin dövr üçün böyük əhəmiy-
yət daşısa da, nöqsansız deyildi. Komissiyanın üzvləri dilimizdə 
olan hər cür alınma terminlərə qarşı çıxaraq, əvəzində guya 
milli sözlərə əsaslanan, anlaşılmayan, qondarma terminlər yara-
dırdılar. Məsələn: 
həndəsə - biçimbil, coğrafiya – yerbilik, aksioma- 
özübəlli, nöqtə - bənək, rəqəm – sayaç, pərgar – fırlaq, plyus – 
topaq, düstur – çeşni, əhali – yaşaq, dövlət – toplantay, miqyas 
– özölçüm, metal – yayxan və s.
Bu da keçən əsrin 20-ci illərində Azərbaycan dilində 
termin yaradıcılığında purizm deyilən bir cərəyanın yaranma-
sına şərait yaratdı.
Sonralar elm inkişaf etdikcə terminoloji sistemdə bir sıra
dəyişikliklər baş verdi, köhnəlmiş terminlər getdikcə yeniləri ilə 
əvəz olundu.
XX əsrin ortalarına doğru Azərbaycan dilinin elmi 
üslubu artıq humanitar (tarix, dilçilik, ədəbiyyat, fəlsəfə və s.), 
texniki (fizika, riyaziyyat, kimya və s.) və təbiət elmləri üzrə 
(biologiya, coğrafiya, tibb və s.) kifayət qədər diferensial bir 
səviyyədə təzahür etdi. 
Hazırda ölkəmizdə uğurlu islahatların aparılması, elm 
sahələrinin, elmi biliklərin inkişafı və inteqrasiyası, xarici döv-
lətlərlə ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi elm sahələrində 
terminoloji bazanın inkişafına təsir göstərmişdir. Belə ki, 23 
may 2012-ci il tarixdə ölkə prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 
imzalanan “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın 
tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair 
Dövlət Proqramı haqqında” sərəncama əsasən Azərbaycan 
dilində termin yaradıcılığı sahəsində işlərin tənzimlənməsi və 
koordinasiya edilməsi üçün Nazirlər Kabineti yanında 
Terminologiya Komissiyası yaradılmışdır. 
purizm – (lat. purus – təmiz) – dili xarici sözlərdən 
təmizləmə cəhdi, ümumiyyətlə, dili yeni sözlərdən təmizləmə 
cəhdində ifrata varma. 

---

Samirə Mərdanova 
250
Terminlər haqqında ümumi məlumat 
Dilin lüğət tərkibində olan sözlərin hamısı heç də eyni 
xarakterə malik deyildir. Bu cəhətdən dilimizdə olan sözləri 3 
qrupa ayırmaq olar: 
1. Adi sözlər: Bunlar kainat və məişətə aid əşya adını, 
yaxud insanın və ya digər canlının hər hansı əlamət, keyfiyyət 
və hal-hərəkətini bildirən sözlərdir. Məsələn: gözəl, yaxşı, 
danışmaq, gülmək və s. 
2. Yalnız termin kimi işlənən sözlər: fonetika, 
orfoepiya, sintaksis, sinus, kosinus və s. 
3. Həm termin, həm də adi söz kimi işlənən sözlər: 
sifət, say, xəbər, səs, söz, dil, güc, qüvvə, turşu, duz, dalğa, 
enerji, şüa, əyri və s. 
Elm, texnika, siyasət və mədəniyyətə aid xüsusiləşmiş 
mənalı söz və ifadələrə terminlər deyilir. Terminlər daha çox 
elmi üslubda işlənir və bu üslubu onlarsız təsəvvür etmək olmaz.
Terminləri üç qrupa ayırırlar: 
1. Ixtisas terminləri 
2. Ümumişlək terminlər 
3. Beynəlmiləl terminlər 
Bildiyimiz kimi, elmin müxtəlif sahələri var və hər bir 
elmin, ixtisasın özünəməxsus terminologiyası var. Məsələn: 
Dilçiliyə aid terminlər: sifət, əvəzlik, fonetika, 
morfologiya, morfem, substantivləşmə, bağlayıcı, üslub və s. 
Ədəbiyyata aid terminlər: dastan, nağıl, faciə, xara-
kter, komediya, bayatı, roman, süjet, vəzn, qafiyə, metonimiya, 
təşbeh, fabula və s.
Riyaziyyata aid terminlər: kəsr, faiz, qalıq, bucaq, kub, 
kvadrat, katet, paralel, perpendikulyar, diaqonal və s. 
Kimyaya aid terminlər: karbon, hidrogen, oksigen, 
reaksiya, turşu, duz, neft, benzin, kauçuk, sintetika və s. 
Tarixə aid terminlər: inqilab, xalq, millət, feodalizm, 
arxeologiya, xronologiya, quldarlıq, inqilab, xanlıq və s. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
251
Terminlərin bir qismi işlənmə dairəsinə görə orta bilik 
səviyyəsinə malik adamlara tanış olur ki, bunlara ümumişlək 
terminlər deyilir, məs; dilçilikdə – səs, hərf, sait, samit,
riyaziyyatda - tənlik, misal, vurma, bölmə və s. kimi terminlər 
ümumişlək terminlər olub, hamı tərəfindən başa düşülür. 
Terminlərin digər qismi isə ancaq həmin sahənin 
mütəxəssislərinə aydın olur ki, bunlara xüsusi terminlər deyilir, 
məs; dilçilikdə – atributivləşmə, konversiya, riyaziyyatda –
diferensial, inteqral kimi terminlər xüsusi terminlər olub, yalnız 
həmin sahənin mütəxəssislərinə aydın olur. 
Terminlərin bir qismi dünya dillərinin çoxunda işlədilir 
ki, onlara beynəlmiləl terminlər deyilir. Məs: dilçilikdə- lek-
sikologiya, sintaksis, omonim, sinonim, antonim, riyaziyyatda - 
limit, teorem, sinus, kosinus, tangens və s. beynəlmiləl terminlər 
hesab olunur. 
Bəzi terminlər bir sıra elm sahələrində işlənir. Məsələn, 
kök sözü termin kimi müxtəlif elm sahələrində - dilçilikdə 
(sözün kökü, kök morfem, kökündən dəyişmək), riyaziyyatda 
(kvadrat kök, kök almaq), biologiyada (ağacın kökü, kök - 
tərəvəz), tibdə (dişin kökü, saçın kökü, dırnağın kökü, kök 
insan), musiqidə (musiqi aləti haqqında kökdən düşmək, 
kökləmək) və s. işlənir. Yaxud assimilyasiya - həm siyasətdə 
(zorakı assimilyasiya), həm dilçilikdə (irəli, geri assimilyasiya), 
morfologiya - biologiya (bitki morfologiyası) və dilçilikdə 
(dilçiliyin bir şöbəsi) işlənir.
Azərbaycan dilində termin yaradıcılığının 
mənbə və üsulları 
Termin yaradıcılığında, əsasən, 2 mənbədən istifadə 
olunur: 
1. Milli terminologiya 
2. Alınma terminologiya

---

Samirə Mərdanova 
252
Milli ictimai təfəkkürün digər sahələri ilə (bədii, 
publisistik və s.) müqayisədə elmi-intellektual təfəkkür dilin öz 
daxili imkanları ilə kifayətlənməyib, onun hüdudlarından
kənara çıxaraq daha çox ümumbəşəri, beynəlmiləl xarakter 
daşıyır. Buna görə də dilimizdə olan terminlərin çoxu alınma 
sözlərdən ibarətdir. Lakin dilimizdə milli mənşəli terminlər də 
var ki, bunlar əsasən humanitar elm sahələrinə aiddir.
Elə anlayışlar var ki, onlar həm alınma, həm də milli 
terminlərlə ifadə olunaraq dil paralelləri yaradır. Dil paralelləri 
özünü iki formada göstərir: 
1. Həm alınma, həm də milli terminlərlə ifadə 
olunur:
proteza – səs artımı 
assimilyasiya – səs uyuşması 
dissimilyasiya – səs fərqləşməsi 
mübaliğə - şişirtmə 
təşbeh – bənzətmə və s. 
2. Yalnız alınma terminlərlə (ərəb-fars və Avropa 
mənşəli) ifadə olunur:
məsafə-interval 
mücərrəd- abstrakt 
məlumat- informasiya
istilah- termin 
rəmz- simvol
düstur- formul 
ərazi-region
kinayə- ironiya 
istiarə- metafor 
fəal-aktiv 
inkişaf- dinamika 
ənənə-tendensiya 
Bu terminlərin çoxu mətbuatda paralel işlənməkdədir. 
XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq rus mənşəli terminlər 
dilimizə keçsə də, hazırda termin alma mənbələri içərisində rus 
dilinin mövqeyi xeyli zəifləmişdir. XX əsrin 90-cı illərindən 
isə əsasən, Avropa mənşəli, xüsusilə ingilis dilindən alınma 
terminlər dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirmişdir. 
Azərbaycan dilində terminlər, əsasən, 3 üsulla yaranır: 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
253
1. Morfoloji üsul. Terminlərin çoxu ümumxalq sözlərinə 
leksik şəkilçilərin artırılması yolu ilə əmələ gəlir. Məs: 
riyaziyyatda - vurma, bölmə; dilçilikdə - əvəzlik, bağlayıcı, 
yanaşma, uyuşma, dodaqlanan, dodaqlanmayan (saitlər), adlıq, 
yiyəlik, yönlük, təsirlik, çıxışlıq (hallar) və s. kimi sözlər buna 
misal ola bilər. 
2. Sintaktik üsul. Terminlərin bir qismi iki və daha artıq 
leksik vahidin birləşərək birləşməsi yolu ilə əmələ gəlir. Məs: 
sözdüzəldici, sözdəyişdirici (şəkilçilər), dilarxası, dilönü 
(saitlər), təktərkibli, cüttərkibli (cümlələr) və s.
3. Kalka (hərfi tərcümə) üsulu. Kalka – yad dildən 
alınmış ifadənin qəlibi, struktur eyniliyi ilə yaranır. Məs: 
суффикс-şəkilçi, гласный-sait, стиль-üslub, вид-növ, культу-
ра речи-nitq mədəniyyəti və s. 
Termin yaradıcılığında 3 əsas prinsipə əməl etmək 
lazımdır: 
1.Təkmənalılıq. Terminlər elmi anlayışları ifadə etdik-
lərinə görə təkmənalı olmalıdır. Bu, termin üçün ən başlıca 
əlamət sayılır. Əgər termin çoxmənalı olarsa, anlaşılmazlıq, 
dolaşıqlıq yaranar. 
2. Azkomponentlik. Termin tərtibində bu və ya digər 
anlayış bir sözlə əks olunarsa, onu mənimsəmək, yadda 
saxlamaq, ondan istifadə etmək daha asan olar. Məs: dilçilikdə 
bir sözdən (cümlə, zərf, üslub, qrammatika), eyni zamanda bir 
neçə sözdən ibarət (ahəng qanunu, ismin halları, dilin lüğət 
tərkibi, mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr və s.) 
terminlər var.
3. Sinonimsizlik. Dildə hər bir anlayış ancaq bir terminlə 
ifadə olunmalıdır. Bir anlayışa aid bir neçə terminin olması 
(terminoloji dubletlər) elmi anlayışların mənimsənilməsini 
müəyyən dərəcədə çətinləşdirir. Məsələn: 
mənbəşünaslıq – etimologiya 
mənaşünaslıq – semasiologiya 
lüğətçilik – leksikoqrafiya 

---

Samirə Mərdanova 
254
Bu terminlərdən yalnız birini müəyyənləşdirib istifadə 
etmək daha məqsədəuyğun olar. 
Son dövrlərdə dilimizə daxil olan terminlər 
Son dövrlərdə dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində əsas 
baza terminologiya sahəsidir. Alimlərin hesablamalarına görə, 
müasir dünya dillərində meydana gələn yeni sözlərin
90 %-ni terminlər təşkil edir ki, bu, hər şeydən əvvəl, ayrı-ayrı 
sahələrdəki yeniləşmənin dildəki təzahürü ilə bağlıdır. 
Qloballaşma şəraitində elmin müxtəlif istiqamətlərdə 
inkişafı, elm sahələrinin inteqrasiyası, xarici dövlətlərlə 
ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi nəticəsində terminoloji baza 
inkişaf etmiş, dilimizə müxtəlif sahələrə aid bir sıra terminlər 
daxil olmuşdur. Onlardan bəziləri ilə tanış olaq: 
İpoteka – (yunanca “girov” deməkdir) - kredit almaq 
məqsədilə daşınmaz əmlakın, əsasən, torpaq və tikililərin girov 
qoyulması. İpoteka girovun elə formasıdır ki, girov qoyulan 
əmlak kreditora keçmir, borc alanda qalır. 
Devalvasiya – (latınca “de”- enmə, “valeo”- dəyəri de-
məkdir) - milli valyutanın qızıla, gümüşə, xarici valyutaya görə 
məzənnəsinin aşağı düşməsi deməkdir.Devalvasiya zamanı ixrac 
olunan mallar ucuzlaşır, idxal olunan mallar isə bahalaşır. 
Depozit – (latınca “depositum”- “saxlanmağa verilmiş 
əşya” mənası daşıyır) - kredit təşkilatına saxlanmağa verilmiş 
qiymətli kağızlar və pul vəsaitləri deməkdir. 
Kurikulum – (latın sözü olub, mənası “kurs”, “yol” 
deməkdir) - təlim prosesi ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli 
təşkilinə, məqsədyönlü və ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan 
yaradan təhsil proqramıdır. 
Kollokvium – (latın sözü olub, mənası “danışıq”, “söh-
bət” deməkdir) – tələbələrin bilik səviyyəsini yoxlamaq üsul-
larından biri və ya məruzələrin müzakirə edildiyi məclisdir. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
255
Bakalavriat – (lat.) – ali məktəblərdə təhsilin dördillik ilk 
mərhələsidir.
İnnovasiya – (latın dilində “innovato” sözündən olub, 
“yenilənmə”, “yaxşılaşma” deməkdir) - yüksək səmərəliliyə 
malik yeniliyin tətbiqi, insanın intellektual fəaliyyətinin, 
kəşfinin, ixtirasının son nəticəsidir.
Qloballaşma – (fr. “qlobal” – ümumi, lat. “qlobus” – 
kürə) - yer kürəsində bütün ictimai fəaliyyətin beynəlmiləl-
ləşməsi, milli iqtisadiyyatların vahid ümumdünya sisteminə 
qovuşmasıdır.
Monitorinq – (ing. ”nəzarət”, “nəzarət etmək”) - müəy-
yən proseslərin dinamikasını, qaydalara (standartlara) uyğun-
luğunu öyrənmək və qeydə almaq məqsədi ilə həyata keçirilən 
davamlı, sistemli müşahidələrdir.
Infrastruktur – (lat.” infra” - aşağı, alt və “structura” 
-tikinti, məkan) -sistemin fəaliyyəti üçün bir-biri ilə bağlı olan 
struktur və obyektlərin məcmusudur. Məsələn, təhsildə - tədrisi 
təşkil edən idarə və təşkilatlar; hərbidə - hərbi qüvvələr və 
onların fəaliyyətini təşkil edən idarə və təşkilatların birgə 
sistemi. 
Multikulturalizm – (hərfi mənası “çoxmədəniyyətlilik”) - 
bir ölkədə birdən çox mədəniyyətin olması və ya xalqın mədəni 
irsinin formalaşmasında birdən çox mədəniyyətin rol 
oynamasıdır. 
Tolerantlıq – (mənası “dözümlülük”) - digər inanc və 
əqidələrə dözümlü yanaşma, irqçiliyə, terrora, dini ayrıseçkiliyə 
qarşı olmaq deməkdir. Məs: dini tolerantlıq. 
Inteqrasiya (lat.) – əlahiddə hissələrin tamda birləşməsi 
haqqında sistemlər nəzəriyyəsi anlayışı və bu nəzəriyyənin 
obyekti olan təbii və ya ictimai proseslərdir. 
Diferensiasiya (lat.) – bir şeyin ayrı-ayrı müxtəlif 
ünsürlərə ayrılması, parçalanması, təbəqələşməsidir. 
2013-cü il 9 aprel tarixində ölkə prezidenti tərəfindən 
imzalanmış “Dövlət Proqramı”nda dilin terminoloji lüğət 

---

Samirə Mərdanova 
256
tərkibinin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulan əsas məsələlərdən 
biri kimi qeyd olunmuşdur. Bu məqsədlə dilimizə müxtəlif 
sahələrə aid (diplomatiya, iqtisadiyyat, informatika, geologiya, 
dilçilik və s.) yeni daxil olan terminlər toplanır, sistemləşdirilir 
və terminoloji lüğətlər çap olunur. 
İxtisasa uyğun mətnlər üzərində iş 
Nitq mədəniyyətinin formalaşmasında müxtəlif elm 
sahələrinə aid mətnlər üzərində işləmək böyük əhəmiyyət kəsb 
edir. Mətndə elmi fikirlər terminlər vasitəsilə ifadə olunur ki, bu 
onların başa düşülməsini çətinləşdirir. Bunun üçün terminoloji 
lüğətlərə, mütəxəssis rəyinə ehtiyac duyulur.
İxtisaslar üzrə nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün müx-
təlif elm sahələrinə aid mətnlər üzərində işləmək tələb olunur. 
Bu məqsədlə əvvəlcə seçilmiş mətn oxunur və onun hansı elm 
sahəsinə aid olduğu müəyyən edilir. Daha sonra mətndə 
terminlər, onların mənası, cümlələrin quruluşca növləri, modal-
lıq məzmunu ifadə edən söz və ifadələr təhlil edilir, mətnin 
ümumi məzmunu dərk olunur. 
Nümunə üçün müxtəlif elm sahələrinə aid mətnlərə baxaq: 
a) humanitar elm sahəsinə aid mətn: 
Ərəb xilafəti Sasani dövlətinin vergi sistemini qismən 
dəyişiklik etməklə qüvvədə saxladı. İlk xəlifələr dövründə 
vergilər xeyli yüngül idi. Əsas vergi xərac –torpaq vergisi idi. 
Xristianlardan və yəhudilərdən cizyə - can vergisi 
alınırdı. 
Xəlifə Əli vergi sahəsində ədalətli islahat keçirdi: 
əkilməyən torpaqdan xərac alınmasını dayandırdı. 
Əməvilər sülaləsinin dövründə vergilər artırıldı. 725-ci 
ildə əhali və əmlakı siyahıya alındı, meyvə bağları, sənətkar 
emalatxanaları üzərinə əlavə vergilər qoyuldu. 
Ərəb ağalığı dövründə müsəlman əhali, həmçinin yeni 
əldə edilmiş daşınan əmlaka və hərbi qənimətə görə xüms, 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
257
ehtiyac içində olan müsəlmanların xeyrinə zəkat adlı vergi və 
rüsumlar ödəməli idi.
VII əsrin ortalarında Abbasilər sülaləsi hakimiyyətə 
gəldikdən sonra vergilərin miqdarı yenidən artırıldı, həm də 
Sasani dövründə olduğu kimi, xərac məhsula görə deyil, torpaq 
sahəsinə görə toplanmağa başlandı. Vergiləri ödəyə 
bilməyənlərin övladları qula çevrilirdi.
Göründüyü kimi, mətn tarix elminə aiddir. Mətndə xilafət, 
Sasani dövləti, vergi, xəlifə, xərac, torpaq vergisi, cizyə, can 
vergisi, islahat, Əməvilər sülaləsi, dövr, əhali, əmlak, hərbi 
qənimət, zəkat, rüsum, Abbasilər sülaləsi, hakimiyyət, qul kimi 
terminlər işlənmişdir. Mətndə işlənən terminlərin əksəriyyəti 
ümumişləkdir. Xüsusi terminlərin isə izahatı göstərilmişdir. 
Buna görə də mətnin dili, əsasən, başa düşüləndir. Mətndə ərəb 
xilafəti dövründə əhali üzərinə qoyulan vergi və mükəlləfiy-
yətlərdən bəhs olunur. 
b) təbiət elmlərinə aid mətn: 
Yüksək təzyiq sahəsindən alçaq təzyiq sahəsinə doğru 
havanın üfüqi şəkildə yerdəyişməsi külək adlanır. Küləklər gü-
cünə, sürətinə, istiqamətinə və rejiminə görə xarakterizə olunur.
Küləyin gücü və istiqaməti flüger, sürəti isə anemometrlə 
təyin edilir. Küləyin gücü və sürəti 12 ballıq Bofort şkalası ilə 
müəyyən olunur. Külək əsdiyi səmtin istiqamətinə görə 
adlandırılır. Külək şimaldan əsirsə, şimal küləyi adlanır. 
Hər hansı bir məntəqədə əsən küləklərin istiqamətini 
göstərmək üçün “Külək gülü” qrafiki qurulur. Rejiminə görə 
küləklər sutkalıq, mövsümi və daimi küləklərə bölünürlər: 
Sutkalıq küləklər sutka ərzində istiqamətini iki dəfə 
dəyişən küləklərdir. Briz və dağ-dərə küləkləri belə küləklərdən-
dir.
Mussonlar ildə iki dəfə istiqamətini dəyişən küləklərdir. 
Musson küləklərinin tropik mussonlar, tropikdənkənar musson-
lar, yay və qış mussonları kimi növləri vardır.

---

Samirə Mərdanova 
258
Daimi küləklər yüksək təzyiq qurşaqlarından alçaq təzyiq 
qurşaqlarına doğru əsən küləklər olub, passat, qərb və qütb 
küləklərinə bölünürlər.
Yer səthində temperatur və təzyiqin qeyri-bərabər paylan-
ması, eyni zamanda nəhəng atmosfer burulğanlarının – fırlanan 
küləklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Siklon və antisiklonlar 
belə küləklərdəndir. 
Mətndə coğrafiya elminə dair yüksək təzyiq, alçaq təz-
yiq, hava, külək, flüger, anemometr, Bofort şkalası, şimal, şimal 
küləyi, “Külək gülü” qrafiki, sutkalıq küləklər, mövsümi 
küləklər, daimi küləklər, briz küləyi, dağ-dərə küləyi, mussonlar, 
tropik mussonlar, tropikdənkənar mussonlar, yay mussonları, 
qış mussonları, yüksək təzyiq qurşağı, alçaq təzyiq qurşağı, 
passat küləyi, qərb küləyi, qütb küləyi, yer səthi, temperatur, 
atmosfer burulğanları, fırlanan küləklər, siklon və antisiklon
kimi terminlər işlənmişdir. Termin sıxlığı mətnin dilini 
çətinləşdirir. Mətndə fonetik, leksik, qrammatik səhvlər yoxdur. 
Mətn coğrafiyanın əsas sahələrindən biri olan atmosfer sahəsinin 
küləklər bəhsinə həsr olunmuşdur. 
c) texniki elmlərə aid mətn: 
Bir düz xətt üzərində olmayan üç nöqtədən və bu nöqtələri 
cüt-cüt birləşdirən üç parçadan ibarət olan fiqura üçbucaq 
deyilir. Nöqtələrə üçbucağın təpələri, parçalara isə tərəfləri 
deyilir.
Üçbucağın üç tərəfinin cəminə onun perimetri deyilir:
P = a+b+c 
Üçbucağın hər hansı təpəsindən çıxan iki tərəfinin əmələ 
gətirdiyi bucağa onun daxili bucağı, üçbucağın verilmiş 
təpəsindəki bucağına qonşu olan bucağa üçbucağın xarici 
bucağı deyilir. Üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi 180
0
, xarici 
bucaqlarının cəmi
360
0
–dir.
Bütün bucaqları iti olan üçbucağa itibucaqlı üçbucaq 
deyilir. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
259
Bucaqlarından biri düz bucaq olan üçbucağa düzbucaqlı 
üçbucaq deyilir. 
Düzbucaqlı üçbucaqda düz bucaq əmələ gətirən tərəflərə 
katetlər, üçüncü tərəfə isə hipotenuz deyilir. 
İki tərəfi bərabər olan üçbucağa bərabəryanlı üçbucaq 
deyilir. Bərabəryanlı üçbucağın oturacağına bitişik bucaqları 
bərabərdir. Bütün tərəfləri bərabər olan üçbucağa bərabərtərə-
fli üçbucaq deyilir. Bərabərtərəfli üçbucağın bütün bucaqları 
60
0
-dir.
Mətndə işlənən terminlər (düz xətt, nöqtə, parça, fiqur, 
üçbucaq, təpə, tərəf, perimetr, bucaq, daxili bucaq, xarici 
bucaq, iti bucaq, itibucaqlı üçbucaq, düz bucaq, düzbucaqlı 
üçbucaq, katet, hipotenuz, bərabəryanlı üçbucaq, üçbucağın 
oturacağı, bərabərtərəfli üçbucaq) onun riyaziyyat sahəsinə aid 
olduğunu göstərir. Termin sıxlığı mətnin dilini ağırlaşdırır. 
Mətndə ümumişlək və xüsusi terminlərdən istifadə olunmuş, 
fonetik, leksik və qrammatik normalar gözlənilmişdir. Mətndə 
ən sadə həndəsi fiqurlardan biri olan üçbucağın elementləri 
haqqında məlumat verilir.
Göründüyü kimi, müxtəlif elm sahələri üzrə mətnlər 
tələbələrin söz ehtiyatının, dünyagörüşünün, biliyinin artmasına 
şərait yaradır ki, bu da gələcəkdə hərtərəfli yetişmiş mütəxəssis-
lərin formalaşmasını təmin edir.

---

Samirə Mərdanova 
260
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 
1. Abbasova S.V., Seyidova S.M., Məmmədova N.K., Cavadov 
Ə.H. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Elm və 
təhsil”, 2017, 232 s. 
2. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı: “MBM”, 
2015, 280 s.
3. Abdullayev A., Seyidov S., Həsənov A. Müasir Azərbaycan 
dili. IV hissə. Sintaksis. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 424 s. 
4. Allan və Barbara Piz. Bədən dili haqqında mükəmməl kitab. 
Bakı: “Qanun” nəşriyyatı, 2016, 448 s. 
5. Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: 
“Təhsil”, 2008, 622 s. 
6. Bayramov A., Məhərrəmov Z., İsgəndərzadə M. Azərbaycan 
dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Ulu”, 2015, 236 s. 
7. Balıyev H. Azərbaycan dili. Bakı: “Maarif”, 1982, 256 s. 
8. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Leksika. Bakı: 
“Şərq-Qərb”, 2007, 192 s. 
9. Cəfərov N., Mərdanova S., Qəribli A. Azərbaycan nitq 
mədəniyyəti. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2018, 304 s. 
10. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. I hissə. Fonetika, 
orfoepiya, orfoqrafiya. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 256 s. 
11. Dilqəm Əhməd. Fərqlilər. Bakı: “TEAS Press”, 2015, 216 s. 
12. Əsgərov M.Ə. Natiqlik sənətinin əsasları. Bakı: “Maarif”, 
1975, 260 s. 
13. Həsənov Q., Əliyev K., Cəlilov F. Azərbaycan dili. Bakı: 
Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı, 1989, 188 s.
14. Həsənzadə N., Pənahova G., Abbasov Ə., Azərbaycan dili 
və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Ecoprint”, 2016, 256 s. 
15. Hacıyeva İ. H. Nitq mədəniyyəti. Bakı: “Politex” MMC-nin 
mətbəəsi, 2014, 242 s. 
16. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III hissə. 
Morfologiya. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 280 s. 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
261
17. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dili: fonetika, yazı, əlifba, 
qrafika, orfoqrafiya, orfoepiya. Bakı: “Bakı çap evi”, 2013, 
310 s. 
18. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: 
“Nurlar”, 2008, 442 s. 
19. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə, 
Bakı: 2000, 280 s. 
20. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II 
hissə, Bakı: “Papirus NP”, 2016, 352 s. 
21. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dili (sintaksis). Bakı: “Adi-
loğlu”, 2017, 428 s.
22. İsmayılova M.A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: 
“ADPU”, 2016, 308 s. 
23. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: 
“Elm və təhsil”, 2010, 500 s. 
24. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: 
“Elm və təhsil”, 2010, 400 s. 
25. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I cild. Bakı: 
“Elm və təhsil”, 2010, 452 s. 
26. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. Bakı: “Maarif”, 
1980, 316 s. 
27. Məmmədov N. Dilçiliyin əsasları. Bakı: “Azərtədrisnəşr”, 
1961, 260 s. 
28. Mərdanova S.M., Abasova Ş.A., Manaflı X.F. Azərbaycan 
dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Bakı Universiteti”, 2016, 292 
s. 
29. Mikayılov Ş. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: “Maarif”, 1986, 
192 s. 
30. Sadıqova S. Müasir Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı 
prosesi. Bakı: “Elm”, 2010, 244 s. 
31. Seyidov S. Azərbaycan dili. Bakı: “Bakı Universiteti”, 2010, 
360 s. 
32. Şiriyev F. Azərbaycan dilinin nitq mədəniyyəti və ritorika. 
Bakı: “Nurlar”, 2008, 442 s.

---

Samirə Mərdanova 
262
MÜNDƏRİCAT 
GİRİŞ....................................................................................................3
BİRİNCİ MÜHAZİRƏ
AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ.....................5
"Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti" fənninin məqsəd və 
vəzifələri.................................................................................................5
Azərbaycan ədəbi dili haqqında............................................................7
Əski dövr.............................................................................................10
Yeni dövr.............................................................................................11
Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlənməsi. Dil haqqında verilən 
fərman və sərəncamlar ........................................................................15
Azərbaycan əlifbasının tarixi haqqında..............................................19
M.F.Axundovun yeni əlifba uğrunda mübarizəsi................................20
Ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçid .............................................24
Latın əlifbasından kiril əlifbasına keçid..............................................25
Yeni latın əlifbasına keçid...................................................................26
İKİNCİ MÜHAZİRƏ
NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ VƏ NATİQLİK SƏNƏTİ 
TARİXİNDƏN ..................................................................................28
Nitq mədəniyyəti haqqında anlayış ....................................................28
Nitqin mədəni və qeyri-mədəni formaları..........................................30
Mədəni nitqə verilən tələblər ..............................................................30
Nitq mədəniyyətinin başqa elmlərlə əlaqəsi.......................................35
Natiqlik sənətinin tarixi. Qədim Yunanıstanda və
Romada natiqlik sənəti........................................................................37
Azərbaycanda natiqlik sənəti..............................................................46
Natiqlik sənətinin sahələri...................................................................54
Şifahi nitqin formaları: monoloji və dialoji nitq.................................55

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
263
Nitq etiketləri.......................................................................................59
Mimika və jestlər.................................................................................63
ÜÇÜNCÜ MÜHAZİRƏ
ƏDƏBİ DİLİN NORMALAR SİSTEMİ. FONETİK NORMA: 
YAZILI VƏ ŞİFAHİ NİTQ NORMALARI. ................................68
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası .....................................69
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin saitlər sistemi ................................69
Sözlərdə saitlərin yeri..........................................................................70
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin samitlər sistemi .............................70
Samitlərin incə və qalınlığı .................................................................72
Fonetik norma .....................................................................................72
Orfoqrafik norma ................................................................................73
Orfoepik norma...................................................................................75
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində fonetik qanun və hadisələr ...........77
Ahəng qanunu .....................................................................................77
Cingiltiləşmə qanunu ..........................................................................78
Fonetik hadisələr .................................................................................79
Heca.....................................................................................................84
Sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydaları.........................................84
İntonasiya ............................................................................................86
Vurğu...................................................................................................89
Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya qaydaları...................................92
Azərbaycan dilinin bəzi orfoepiya qaydaları....................................105
DÖRDÜNCÜ MÜHAZİRƏ
LEKSİK-SEMANTİK NORMALAR..........................................108
Sözlərin leksik, qrammatik, həqiqi və məcazi mənaları ..................108
Leksik -semantik norma .............................................................
.... 109
Sözlərin işlənmə dairəsinə görə normativliyi.................................
..111

---

Samirə Mərdanova 
264
Forma və məzmunca söz qruplarının (çoxmənalı sözlər, omonimlər, 
sinonimlər, antonimlər) leksik normalara uyğun işlədilməsi...........118
Azərbaycan ədəbi dilinin mənşəcə lüğət tərkibi
(Əsl Azərbaycan sözləri və alınma sözlər).......................................128
Frazeoloji birləşmələr........................................................................132
BEŞİNCİ MÜHAZİRƏ
MORFOLOGİYA. MORFOLOJİ NORMALAR.....................135
Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu.............................................137
Sözün tərkibi: kök və şəkilçi.............................................................137
Şəkilçilərin təsnifatı...........................................................................137
Morfoloji normalar............................................................................141
Sözlərin leksik və qrammatik qrupları (Nitq hissələri)....................145
Əsas nitq hissələri, onların xüsusiyyətləri və nitqdə rolu.................145
Qrammatik kateqoriyalar ..................................................................164
Köməkçi nitq hissələri, onların xüsusiyyətləri və nitqdə rolu..........167
ALTINCI MÜHAZİRƏ
SİNTAKSİS. SİNTAKTİK NORMALAR..................................176
Sintaktik əlaqələr...............................................................................176
Söz birləşmələri: ismi və feili birləşmələrin qrammatik normalara 
uyğunluğu..........................................................................................180
Cümlə üzvləri: baş və ikinci dərəcəli üzvlərin normativliyi ............183
Cümlənin həmcins üzvləri ................................................................193
Əlavələr və cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi ....................................196
Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı
olmayan sözlər (Xitab və ara sözlər) ................................................198
Cümlə ................................................................................................201
Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri ..............................202
Sadə cümlənin şəxsə görə növləri.....................................................205
Mürəkkəb cümlə ...............................................................................208

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
265
Mürəkkəb cümlənin növləri. Tabesiz mürəkkəb cümlələr ..............210
Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə ixtisarlar...........................................214
Tabeli mürəkkəb cümlələr
...............................................................216
Sintaktik normalar.......................................................................
.....225
YEDDİNCİ MÜHAZİRƏ
ÜSLUBİYYAT ................................................................................228
Müasir Azərbaycan dilinin üslublar sistemi.....................................229
Bədii üslub. Bədii təsvir və ifadə vasitələri......................................230
Elmi üslub..........................................................................................237
Publisistik üslub ................................................................................239
Rəsmi-işgüzar üslub..........................................................................240
Epistolyar üslub.................................................................................245
Məişət üslubu ....................................................................................246
SƏKKİZİNCİ MÜHAZİRƏ
TERMİNOLOGİYA ....................................................................248
Azərbaycanda terminologiyanın tarixi haqqında .............................248
Terminlər haqqında ümumi məlumat...............................................250
Azərbaycan dilində termin yaradıcılığının mənbə və üsulları .........251
Son dövrlərdə dilimizə daxil olan terminlər.....................................254
İxtisasa uyğun mətnlər üzərində iş ...................................................256
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT.......................................260

---

Samirə Mərdanova 
266
Qeyd üçün 

---

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 
267
AZƏRBAYCAN DİLİ 
VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ 

---

Samirə Mərdanova 
268
“Elm və təhsil” nəşriyyatının direktoru: 
Professor Nadir MƏMMƏDLİ 
Dizayner: Kamran İbrahimov
Texniki redaktor: Yadigar Mirbağırzadə 
Çapa imzalanmış 01.07.2019 
Şərti çap vərəqi 16,75. Sifariş № 120 
Kağız formatı 60х84 1/16. Tiraj 500 . 
Kitab “Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya 
müəssisəsində səhifələnib, çap olunmuşdur 
E-mail: [e-mail] 
Тel: 497-16-32; 050-311-41-89 
Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev 8 /4