Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

 
Cədvəl 4. 
Sinədə baş verən həyat üçün təhlükəli olan kəskin ağrılar 
Kəskin koronar sindrom 
Aortanın laylanması 
Ağ ciyərin emboliyası 
Gərgin pnevmotoraks 
Qida borusunun cırılması 
 
Cədvəl 5. 
Aortanın laylanmasının kliniki təzahürləri: 
Arterial hipotenziya yaxud şok, səbəbləri: 
–hemoperikard və ürək tamponadası; 
–divararalığına qanaxma; 
–kəskin aortal çatışmazlıq; 
-aortanın cırılması; 
-spinal şok;  
Miokardın kəskin işemiyası; 
Perikardın sürtünmə küyü (hemoperikard nəticəsində); 
Bayılma; 
Hematoraks və ya plevraya mayenin toplanması; 
Sağ  və  sol  əldə  təzyiqlər  arasında  fərqin  olması,  arteriyalarda 
pulsasiyanın zəifləməsi, Leriş sindromu;  
Böyrək  arteriyalarının  laylanması  nəticəsində  kəskin  böyrək 
çatışmazlığı; 
Peritondaxili  arteriyaların  laylanması  nəticəsində  müsariqənin 
işemiyası; 
Nevroloji pozğunluqlar: 
–aorta qövsü damarlarının okkluziyası nəticəsində insult; 
-ətraflarda zəiflik; 
–onurğa beyinin işemiyası nəticəsində nevroloji pozğunluqlar; 
–qırtlağın sol qayıdan sinirinin sıxılması nəticəsində disfoniya. 
 

---

52 
 
Qarında təkrari ağrılar, kəskin dövrdə zülalın və laktatdehid-
rogenazanın  plazmada  səviyyəsinin  artması-prosesə  qasıq  kötüyü-
nün  (təxminən  8%  hallarda)  yaxud,  yuxarı  müsariqə  arteriyasının 
(8–13%) prosesə cəlb olunması əlamətləridir.  
Böyrək  arteriyasının  prosesə  qoşulması  oliqouriyaya  yaxud 
anuriyaya  səbəb  ola  bilər.Arteriyalarda  pulsasiyanın  zəifləməsi 
xəstələrin  20%  -  də  aşkar  edilir,buna  fəsadların  meydana  çıxması 
və pis proqnoz kimi baxılır.Aortanın maksimal laylanması ilə olan 
xəstələrin  təxminən  50%-də,aorta  qapağının  çatışmazlığını  göstə-
rən  diastolik  küy  aşkar  edilir.Plevraya  mayenin  dolması,  vidaci 
venaların  genişlənməsi  və  parodoksal  nəbz  diaqnozun  təsdiqinə 
kömək  edir.  Qəbul  zamanı  xəstəliyin  əsas  kliniki  təzahürü,  ürək 
tamponadası nəticəsində baş  verən şok,tac arteriyalarının sıxılma-
sı,  kəskin  aortal  çatışmazlıq,  qanitirmə  və  dövr  edən  qanın  həc-
minin azalması ola bilər. 
Aortanın  laylanmasının  müalicəsində  və  qetri-invaziv  diaq-
nostikasında  nəzərə  çarpan  uğurların  olmasına  baxmayaraq  xəstə-
lərin  28–55%-i  düzgün  kliniki  diaqnozun  olmaması  səbəbindən 
ölürlər.  Ölüm  riski  belə  xəstələrdə,  ürək  tamponadası,  laylanma 
sahəsinə  tac  arteriyalarının  qoşulması,  baş  beyinin  yaxud  bağır-
sağın  kəskin  işemiyası  kimi  fəsadların  olması  səbəbindən  yüksək 
olur.  Yüksək  letallığın  digər  əlamətlərinə  yaşın  70-dən  yuxarı  ol-
ması,  arterial  hipotenziya,  xroniki  böyrək  çatışmazlığı  və  arteri-
yalarda  pulsasiyanın  azalmasını  aid  edirlər.  A  tipinə  aid  inkişafa 
səbəb  olan  və  daha  az  əhəmiyyət  kəsb  edən  amillərə  anamnezdə 
ürək  və  onun  qapaqlarında  aparılmış  cərrahi  müdaxilələri  (15%) 
və ürəkdə aparılan əməliyyatlar yaxud damardaxili kateterli müda-
xilələrdən (5%) yaranan yatrogen laylanmanı da göstərmək olar. 
Qeyri-yatrogenlə  müqayisədə  aortanın  yatrogen  laylanması 
böyük  ölümlə  müşayiət  olunur  (müvafiq  olaraq  35%  və  24%). 
Aortanın  laylanan  kəskin  anevrizması  üzrə  məlumatlarına  əsasən, 
təxirəsalınmaz  cərrahi  müdaxilənin  olmaması  zamanı  bu  cür 
xəstələrdə  letallıq  ilk  24  saatda  24%,  48  saat  ərzində  29%, 
yeddinci  gündə  44%  və  2  həftə  sonra  50%  təşkil  edir.Aortanın 
proksimal  laylanması  olan  və  müalicə  almayan  xəstələrin  10%  - 

---

53 
 
dən az hissəsi bir ilin ərzində sağ qalırlar və 10 il ərzində praktiki 
olaraq  onların  hamısı  ölürlər.  Daha  yüksək  ölüm  ilk  3  ay  ərzində 
qeyd  olunur.  Aortanın  proksimal  şöbəsində  laylanması  olan  və 
müalicə almayan xəstələrdə aortanın ölümcül cırılması 90% təşkil 
edir.Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  75%  hallarda  cırılma  perikarda,  sol 
plevra boşluğuna və divararalığına nüfuz edir. 
Hətta  cərrahi  müdaxilənin  yerinə  yetirilməsi  zamanı  belə, 
letallıq  birinci  gün  10%,ikinci  gün  12%  və  ikinci  həftədə  20% 
təşkil edir.Bu zaman ölümün daha çox rast gələn səbəbinə aortanın 
cırılması,daxili  orqanların  işemiyası,ürək  tamponadası  və  qan 
dövranı  çatışmazlığını  aid  edirlər.Aortanın  enən  hissəsinin  kəskin 
laylanan anevrizması nadir hallarda ölümlə nəticələnir.Müalicənin 
olmadığı  halda  birinci  ay  üçün  yaşama  89%,  birinci  ildə  84%  və 
beş  ildə  isə  80%  təşkil  edir.Lakin,böyrək  çatışmazlığı,daxili 
orqanların  işemiyası  və  aortanın  məhdud  cırılması  kimi  fəsadları 
olan  xəstələr  çox  zaman  təcili  olaraq  cərrahi  müalicə  tələb  edir 
(letallıq  2  -  ci  gün  20%  və  1-ci  ay  üçün  25%  təşkil  edir).A  tipli 
laylanmada  olduğu  kimi  erkən  ölümün  əsas  asılı  olmayan 
əlamətlərinə ahıl  yaşlı  xəstələri, aortanın cırılmasını  və orqanların 
hipoperfuziyasını göstərmək olar. 
İntramural  hematomanın  proksimal  yerləşməsi  proqressiv-
ləşən  laylanmanın,  məhdud  cırılmanın  (yaşından,  cinsindən,  arte-
rial  hipertenziyanın  olmasından,  Marfan  sindromundan,  ikitaylı 
aorta  qapağından,  intramural  hematomanın  diametrindən  və  təza-
hür  dərəcəsindən  asılı  olmayaraq)  yaxud  anevrizmanın  yaran-
masının  əlamətidir.  Ümumi  məlumatlara  əsasən  erkən  ölüm  16% 
səviyyəsində,  30-cu  gün  üçün  ölümün  faizi  təxminən  20%  təşkil 
edir.  İntramural  hematomanın  (A  tipi)  proksimal  tipinin  cərrahi 
müdaxiləsi zamanı artıq onu erkən letallıqla əlaqələndirmirlər. 
A  tipli  intramural  hematomalı  xəstələrdə  “gözləmək  və 
müşahidə  etmək”  kimi  yanaşma,baxmayaraq  ki,  bu  hal 
fəsadlaşmanın  yüksək  riski  ilə  müşayiət  olunur,  medikamentoz 
müalicədən  istifadə  zamanı  erkən  letallıq  55%  hallarda  öz  əksini 
tapır.Cərrahi  müalicənin  tətbiqi  zamanı  isə  letallıq  8% təşkil  edir. 
Cərrahi  müalicədən  sonra  erkən  letallığın  12%  və  medikamentoz 

---

54 
 
müalicədən  istifadə  zamanı  24%  təşkil  etdiyini  nəzərə  alaraq, 
aortanın  laylanmasının  Beynəlxalq  registrin  məlumatları,  proksi-
maı  intramural  hematoma  səbəbi  ilə  aparılan  cərrahi  müdaxilədən 
sonra  nəticənin  yaxşılaşmasına  ümumi  istiqaməti  təsdiq  edir. 
Bundan  əlavə,  sağ  qalmağın  qiymətləndirilməsi  zamanı  bir  qrup 
xəstələrin  tablet  şəklində  β-adrenoblokatorlarla  müalicəsi  zamanı 
daha yaxşı uzun müddətli yaşama müəyyən edilmişdir (yaşama bu 
preparatlarla  müalicə  alan  xəstələrdə  95%,qəbul  etməyən 
xəstələrdə isə 67% təşkil edib). 
β  -  adrenoblokatorlar  aorta  divarında  gərginliyi  və  sistolik 
arterial  təzyiqi  azaltmaqla,  aorta  divarının  hüceyrə  xarici 
matriksinin tamlığını saxlamaqla proqnozu yaxşılaşdırırlar. 
Uzun  müddətli  proqnoz  yaşlı  xəstələrdə  (55  yaşdan  yuxarı) 
yaxşı  olur.Bu,aorta  divarı  boyunca  mövcud  olan  məhdud  mikro 
çapıqlar  ilə  əlaqədar  ola  bilər  ki,bu  da  hematomanın  boylama 
yayılmasının  məhdudlaşdırılmasına  şərait  yaradır.  Bununla 
əlaqədar olaraq intramural hematomaların xoşxassəli sonluqları 65 
yaşdan yuxarı xəstələrdə müşahidə edilir. 
Aortanın  intramural  hematomalı  sahələrində  xoraya  bənzər 
çıxıntıların  olması  yüksək  riskə  malik  xəstələr  qrupunu  aşkar 
etməyə  kömək  edir.  Nüfuzedici  aterosklerotik  xoralar  media 
qatının  aralanması  və  elastiki  membranın  deşilməsi  ilə  intramural 
piləklərin  eroziyasının  inkişafı  nəticəsində  baş  verir.  Bu  da 
intramural  hematomaların  baş  verməsi  üçün  əsas  yaradır.  Daha 
tez-tez  (90%-dən  yuxarı)  nüfuzedən  aterosklerotik  xoralar  enən 
aortanın  intramural  hematoması  zamanı  meydana  çıxır.  Bunun 
əksi olaraq, qalxan aortada daha çox nüfuz etməyən aterosklerotik 
xoralı  hematomalar  yerləşirlər.  Kliniki  nəzərə  çarpan  nüfuz  edici 
aterosklerotik  xoralar  aşağıdakı  fəsadları  yarada  bilər:  anevriz-
manın  əmələ  gəlməsi,  psevdoanevrizmalar,aortanın  laylanması  və 
qəfləti  cırılması.İntramural  hematomalar  zamanı  xoranın  diametri 
və dərinliyini müəyyən etmək üçün həmin sahənin diqqətlə tədqiqi 
vacibdir.Belə ki,defektin eni 2 sm-dən çox və onun dərinliyi 1 sm-
dən  çox  olması  damardaxili  yaxud  cərrahi  mülicənin  aparılması 
labüddür (cırılma və ölümdən qaçmaq məqsədilə). 

---

55 
 
Aortanın  laylanan  anevrizmasının  diaqnostikası  kliniki 
məlumatlara  əsasən  ilkin  diaqnozun  qoyulması  ilə  başlayır.Hal-
hazırda  instrumental  diaqnostik  metodlara  aortaqrafiya,kontrast 
KT,  MRT, transtorakal  yaxud transezofageal ExoKQ-ı aid edirlər. 
Birincisi,  instrumental  diaqnostikanın  vacib  xüsusiyyəti  –  sadala-
nan  tədqiqat  metodlarının  istənilən  birisindən  istifadə  etməklə 
aortanın laylanan anevrizması diaqnozunun təsdiqi yaxud istisnası 
üçün  vacibdir.İkincisi,diaqnostik  tədqiqat  gərək  dəqiq  göstərsin- 
laylanma  sahəsinə  qalxan  aorta  cəlb  edilmişdir  ya  yox,yaxud 
laylanma  enən  aorta  və  aorta  qövsü  səviyyəsində  yerləşir. 
Üçüncüsü,tədqiqatın  gedişində  laylanan  anevrizmanın  anatomik 
xüsusiyyətini  müəyyənləşdirmək  lazımdır.  Yəni,  giriş  və  geriyə 
çıxışın  yeri,  uzunluğu,  yalançı  mənfəzdə  trombun  olması,  aorta 
şaxələrinin  laylanma  sahəsinə  cəlb  olunması,  perikardda  mayenin 
olub-olmaması  və  tac  damarların  cəlb  olunması,dərəcəsinin  təyin 
edilməsi.  Yalnız  bir  üsulun  istifadəsi,  təəssüf  ki,bütün  lazım  olan 
məlumatları əldə etməyə imkan vermir. 
Laboratoriya  müayinələrinin  nəticələrinə  əsasən  müəyyən 
olunmuşdur  ki,  xəstələrin  üçdə  ikisində  yüngül  yaxud  mötədil 
leykositoz  baş  verir,  qanaxma  yaxud  qanın  yalançı  mənfəzə 
toplanmasından anemiya müşahidə olunur. 
Xüsusilə,  aortanın  kəskin  laylanan  anevrizması  üçün  xarak-
terik  olan,  ağciyər  arteriyasının  trombemboliyası  üçün  tipik  olan 
səviyyəyə  çatan  qanda  D-dimerin  nəzərə  çarpan  artması  müm-
kündür.  Aortanın  laylanan  aortası  medianın  saya  əzələ  hüceyrə-
lərini  güclü  surətdə  zədələyir,  nəticədə  qan  cərəyanına  saya 
miositlərinin  struktur  zülallarının,  miozinin  ağır  zəncirinin  daxil 
olmasına gətirib çıxarır. Daha tez-tez rast gəlinən EKQ-ya əlaməti 
–  sol  mədəciyin  hipertrofiyasıdır  (arterial  hipertenziyanın  nəticəsi 
olaraq).  EKQ-da  kəskin  dəyişikliklər  xəstələrin  55%-də  baş  verir 
və  ST  seqmentinin  depressiyası,  T  -  dişciyinin  dəyişməsi,  bəzi 
hallarda  isə  ST-seqmentinin  elevasiyası  ilə  özünü  göstərir. 
Miokard  infarktı  xəstələrin  1-2%-də  baş  verir,buna  səbəb 
hematoma  yaxud  intimanın  dilimi  ilə  tac  arteriyaların  mənfəzinin 
keçiriciliyinin pozulmasıdır. 

---

56 
 
Qəbul  şöbəsində  döşdə  kəskin  ağrılar  olan  xəstənin  əsas 
müayinələrindən  biri-döş  qəfəsinin  rentgenoqrafiyasıdır.  Aortanın 
laylanan  anevrizması  olan  xəstələrin  56%-də  döş  qəfəsinin  adi 
rentgenoqrafiyasında  aortanın  patoloji  dəyişikliyi  aşkar  edilir. 
Aortanın  laylanmasına  şübhələnməyə  imkan  verən  klassik  rentge-
noqrafiya  əlaməti  –  divararalığının  kölgəsinin  genişlənməsidir. 
Həmçinin  digər  əlamətlərin  də  meydana  çıxması  baş  verə  bilir: 
aorta  konfiqurasiyasının  dəyişməsi,  aorta  qövsündə  məhdud  don-
qara  bənzər  qabarma,sol  körpücükaltı  arteriyanın  aralanan  yerin-
dən  distal  səviyyədə  aorta  soğanağının  genişlənməsi,  aorta 
divarının  qalınlaşması  (aorta  kölgəsinin  eninə  əsasən  qiymətlən-
dirilir),  intimanın  adi  kalsifikasiyasına  müvafiq  gəlməməsi,  həm-
çinin  aorta  soğanağında  kalsifikasiya  nahiyəsinin  yerdəyişməsi 
kimi hallar yaranır.A tipli laylanan anevrizma zamanı transtorakal 
ExoKQ-nin  həssaslığı  60%,spesifiklik  isə  83%  təşkil  edir.  Bu 
metod  həmçinin  aortal  çatışmazlıq,  plevra  və  perikarda  mayenin 
toplanması,ürək tamponadasını da aşkar etməyə imkan verir. 
Randomizə  olunan  tədqiqatların  yekununa  əsasən  ürəyin 
MRT-ı  ExoKQ-ya  və  KT-ı  ilə  müqayisədə  daha  dəqiq  metoddur 
(spesifikliyi  100%-dir).  Laylanan  anevrizmanın  diaqnostikasında 
aortaqrafiya  üsulundan  istifadə  olunmur,  belə  ki,bu  üsulun 
spesifikliyi  və  həssaslığı  daha  az  invaziv  metodlarla  müqayisədə 
aşağıdır.  Aortaqrafiya-invaziv  müdaxilə  olub,nəticələri  cərrahın 
təcrübəsindən  asılı  olur.O,aortanın  intramural  hematomalarını 
aşkar  etməyə  imkan  verir,  trefrotoksiki  kontrast  maddələrin 
tətbiqini  tələb  edir.  A  tipli  laylanan  anevrizma  zamanı 
koronaroqrafiya bütövlükdə əks göstərişdir. 
Aortanın kəskin laylanan anevrizması güman edilən xəstələri 
intensiv terapiya şöbəsinə yerləşdirmək lazımdır. Ağrını götürmək 
və AT-i arzu olunan səviyyəyə endirmək üçün (sistolik təzyiq 110 
mm.c.süt.)  morfi  və  vena  daxilinə  β  -  adrenoblokatorlardan 
istifadə  yüngül  arterial  hipertenziyanı  aradan  götürmək  üçün 
kifayət  edir,  ancaq,  natrium-nitroprussid  ilə  birgə  təyin  etdikdə 
(ilkin  dozası  hər  kq  çəkiyə  0,3  mkq  olmaq  şərtilə),  hətta  ağır 
arterial hipertenziyaya təsiredici olur. 

---

57 
 
Aortanın laylanan anevrizmasının A (I, II tip) tipli proksimal 
formasının cərrahi müalicəsində əsas məqsəd aortanın cırılması və 
perikarda 
süzülmənin 
qarşısının 
alınmasıdır.Aorta 
qapaq 
çatışmazlığının  qəflətən  baş  verməsi  və  koronar  qan  cərəyanının 
obstruksiyası  təcili  cərrahi  müdaxiləni  tələb  edir  –  yəni,qalxan 
aortada  yerləşmiş  laylanma  zamanı  intimanın  aralanma  sahəsinin 
rezeksiyası  və  onun  kompozit  yaxud  interpozisiyon  transplantatla 
əvəz  olunması,əgər  laylanma  aorta  qövsünə  və  ya  enən  aortaya 
yayılmışsa,intimanın  bütöv  parçasının  rezeksiyası  zamanı  texniki 
çətinliklər baş verə bilər.Bu zaman aorta  qövsünün  hissəvi  yaxud, 
tam  əvəz  olunmasına  ehtiyac  duyulur.Sonuncu  tədqiqatların 
birində  aorta  qövsünün  və  enən  döş  aortasının  intimasının 
aralanmasının  rezeksiyası  və  aralanmanın  operativ  müalicəsiz 
saxlanması  arasındakı  seçim  məsələsi  həll  olunurdu.Demək 
lazımdır  ki,sonuncu  yanaşma,  aortanın  distal  şöbəsində  təkrari 
müdaxiləyə  böyük  risklə  (20–30%  hallarda)  müşayiət  olundu. 
Nəzərə  alsaq  ki,hətta  ən  yaxşı  klinikalarda  belə,aorta  qövsünün 
yerinə  yetirilən  cərrahi  rekonstruksiyası  zamanı  və  açıq  distal 
anastomozun həyata keçirilməsi zamanı bu qrup xəstələrdə letallıq 
15–35%  təşkil  etdiyindən  əlavə  tədbirlərin  tətbiq  edilməsi 
göstərişdir  (qan  dövranın  dərin  hipotermik  dayandırılması,baş 
beyin 
damarlarının 
retroqrad 
perfuziyası). 
Baş 
beyinin 
müdafiəsinin  sonuncu  variantı  daha  çox  yayılmışdır.  Belə  ki,o 
kliniki  sonluqların  yaxşılaşmasını  təmin  edir  (beşillik  yaşama 
müddəti  73  ±  6%  təşkil  edir).Qan  dövranın  dərin  hipotermik 
dayandırılması  erkən  fəsadların  riskinin  azalmasının,  yaşama 
müddətinin  yüksəlməsini  və  aortanın  A  tipli  kəskin  laylanan 
anevrizması  olan  xəstələrdə  təkrari  əməliyyatların  tezliyinin 
azalmasını  təmin  etməmişdir.  Otuz  günlük,  birillik  və  beşillik 
yaşamanın  tezliyi  müvafiq  olaraq  81  ±  2%,  74 ±  3%  və  63  ±  3% 
təşkil  etmişdir.  Bu  da  digər  yanaşmalardan  heç  də  fərqlənmir. 
Laylanan  anevrizmanın  müalicəsində  uğurun  əsası,  xəstənin 
halının  pisləşməsi  yaxud  qan  dövranın  patoloji  əlamətlərinin  baş 
verməsinə  qədər  qısa  müddət  ərzində  cərrahi  müdaxilənin  yerinə 
yetirilməsidir.  Ekstrakorporal  qan  dövranın  daxil  edilməsi  və  baş 

---

58 
 
beynin  anteqrad  perfuziyasının  yerinə  yetirilməsindən  sonra 
(adətən  bud  arteriyalarından  birinin  və  said  arteriyalarından 
birinin  kanyulaşdırılmasından  sonra  həyata  keçirilir)  aortanın 
mobilizasiyası yerinə yetirilir.