Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
 
Əhalinin zəruri istehlak məhsullarına olan tələ-
batının ödənilməsində kənd təsərrüfatı iqtisadi cəhət-
dən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kənd təsərrüfatının 
inkişafı  yer  kürəsində  ərazinin  təbii  iqtisadi 
şəraitindən asılı olaraq inkişaf edir, formalaşır. 
Kənd  təsərrüfatının  inkişafında  bütün  təbii 
amillər: su, iqlim, torpaq, temperatur iştirak edir. Yer 
kürəsində  qeyd  olunan  faktorlar  eyni  olmadığından 
kənd  təsərrüfatının  inkişaf  istiqamətləri  bir-birindən 
fərqlənən  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Kənd  təsərrüfa-
tının  əsas  xammal  bazası  sayılan  torpaq  atmosferlə 
yer  qabığının  qarşılıqlı  əlaqəsi  nəticəsində  əmələ 
qəlir.  Lakin  yer  kürəsində  torpaq  əmələ  gəlmə  pro-
sesi  eyni  olmadığından  kənd  təsərrüfatında  məh-
suldarlıq  da  eyni  iqtisadi  göstəricilərə  malik  olmur. 
Adətən  dünya  ərazisində  düzənlik  sahələr  əkinçilik, 
dağlıq  sahələr  isə  heyvandarlığın  inkişafı  üçün 
əlverişli  hesab  edilir.  Düzənlik  sahələrdə  hər  bir 
ölkənin  təbii  iqtisadi  şəraitinə  uyğun  olaraq  əkin-
çiliyin  müvafıq  sahələri  inkişaf  etdirilir.  Düzənlik 
sahələri  müqayisə  etdikdə  Gürcüstanın  Kolxida 
ovalığı  ilə  Azərbaycanın  Kür-Araz  ovalığında  iqlim 

---

167 
 
xüsusiyyətlərinə  görə  bir-birindən  fərqli  olan 
bitkiçilik  sahələri  inkişaf  etmişdir.  Kolxida 
ovalığında  rütubətli,  subtropik  iqlim  olduğu  üçün 
burda  portağal,  çay,  mandarin,  limon  və  s.  sitrus 
bitkiçiliyi inkişaf etmişdir. Lakin Azərbaycanın Kür-
Araz  ovalığında  isə  quru  subtropik  iqlim  inkişaf 
etdiyindən  burada  əsasən  pambıq,  tütün,  üzüm, 
giləmeyvə,  bostan-tərəvəz  və  s.  bitkiçilik  sahələri 
inkişaf etmişdir. 
Kənd  təsərrüfatında dağlıq  ərazilərdən  istifadə 
bir-birindən  xeyli  fərqlənən  xüsusiyyətlərə  malikdir. 
Müqayisə  üçün  Gürcüstanın  dağlıq  əraziləri  ilə 
Azərbaycanın  dağlıq  ərazilərinin  təsərrüfat  cəhətdən 
inkişafında  oxşar  və  fərqli  cəhətlər  vardır.  Gürcüs-
tanın  ərazisində  təqdiqat  aparmış  N.N.  Kesxoveli 
ərazinin  hündürlüyündən  asılı  olaraq  təsərrüfat 
cəhətdən  mənimsənilməsində  ərazidə  səkkiz  şaquli 
istiqamətdə mədəni bitkilər qurşağı ayırmışdır: 
1)  dəniz  səviyyəsindən  400-500  m-ə  qədər 
yüksəklikdə subtropik bitkilər; 
2)  üzümçülük və quru subtropik meyvəçilik 200-
1000 m; 
3)  üzümçülük  və  kontinental  meyvəçilik1000-
1400; 
4)  meyvəçilik, buğda və üzümçülük zonası 1400-
1500 m-ə qədər yüksəklikdə; 
5)  dağ meşələri qurşağı 2000-2100 m-ə qədər; 
6)  dağ  əkinçiliyi  və  heyvandarlıq-  ot  biçini  və 
otlaq sahələr; 

---

168 
 
7)  dağ ot biçini və otlaqlar qurşağı 2100-3400 m-
dək daimi qar örtüyunə qədər; 
8)  daimi  qar  örtüyü  sahəsidir  ki,  kənd  təsər-
rüfatının inkişafı üçün əlverişli hesab edilmir. 
Azərbaycanın  ən  dağlıq  ərazilərində  isə  alçaq 
sahədən ən yüksək dağlıq sahələrə qalxdıqca bitkiçi-
liyin inkişafında oxşar və fərqli cəhətlər çox qabarıq 
şəkildə özünü büruzə verir. Hətta alçaq dağlıq sahədə 
bostan-tərəvəz,  üzümçülük,  meyvəçilik,  2000  m-dən 
yüksəklikdə isə heyvandarlığın inkişafı üçün otlaqlar, 
biçənəklər əsas yer tutur. 
Dünyada  əkinçilikdə  təbiətdən  istifadədə  And 
və  Pamir  dağlıq  ərazilərində  yaşayan  insanlar  daha 
böyük təcrübə əldə etmişlər. Dünyada ən hündür əkin 
sahəsi dəniz səviyyəsindən 4400 m yüksəklikdə olan 
And  dağlıq  qurşağında  yerləşir.  Pamirdə  isə  yüksək 
dağlıq kartof əkini 4000 m-ə qədər çatır. 
And  dağlıq  sahəsinin  iqlim  xüsusiyyətindən 
asılı olaraq hər yüksəklik qurşağının öz təsərrüfat sa-
həsinə mənsub bitkiçilik sahəsi inkişaf etdirilir. Dağ-
lıq ərazinin yüksəklik qurşaqları üzrə bitkiçilik sahə-
lərinin inkişaf istiqamətlərini verməyi məqsədəuyğun 
hesab edirik. 
1)  1800-m-ə 
qədər  yüksəklikdə  banan 
və 
portağal; 
2)  2500  m-ə  qədər  yüksək  sahələrdə  şəkər 
qamışı; 
3)  3500 m-ə qədər yüksəklikdə qarğıdalı; 
4)  3700 m-ə qədər yüksəklikdə buğda;  

---

169 
 
5)  4000 m yüksəklikdə arpa yetişir. 
Beləliklə,  Yer  kürəsində  dağlıq  ərazilərdə  iq-
lim amillərindən də asılı olaraq kənd təsərrüfatı sahə-
lərinin  fərqli  cəhətləri  aşkar  olunur.  Kənd  təsərrü-
fatının  inkişafında  əhəmiyyət  kəsb  edən  sahələrdən 
biri  də  su  ehtiyatlarıdır.  İstər  bitkiçilikdə,  istərsə  də 
heyvandarlığın  inkişafında  şirin  su  ehtiyatı  xüsusi 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Dünyanın  zəngin su  ehtiyatına 
malik olmasına baxmayaraq şirin su ehtiyatının cəmi 
2,8 %-ni təşkil edir. Qalan faizi duzlu suların payına 
düşür.  Şirin  sular  ən  çox  çaylarda  cəmlənmişdir. 
Odur  ki,  çay  şəbəkəsi  sıx  olan  regionlarda  suvarma 
şəbəkəli  torpaq  sahələri  daha  üstünlük  təşkil  edir. 
Çaylar  əkin  sahələrinin  süni  suvarılmasında  müs-
təsna  əhəmiyyətə  malikdir.  Dünyada  hazırda  suvarı-
lan torpaq sahələri 270 mln. ha-dan artıqdır. Hesabla-
malara  görə  1  ha  sahəni  suvarmaq  üçün  ən  azı  10 
min  m
3
  qədər  su  sərf  etmək  tələb  olunur.  Suvarılan 
əkin sahələri çaylardan ildə 2500 km
3
  su alır. Çəltik 
və  pambıq  üçün  hər  hektarını  su  ilə  təmin  etmək 
üçün  14-15  min  m
3
  (bəzi  həllarda  60  min  m
3
  )  su 
tələb  edir.  İnsanlar  çay  sularından  istifadə  etmək 
üçün  onu  öz  tələbatına  uyğunlaşdırır.  Su  ehtiyatları 
olmayan  əraziləri su ilə təmin  etmək  üçün  su  anbar-
ları  tikməklə  torpaq  sahələrini  istehsal  dövriyyəsinə 
cəlb  edirlər.  Eyni  zamanda  suvarmada  göllərin  su-
yundan  istifadə  olunur.  Yer  kürəsində  tədqiqatlara 
görə  şirin  su  ehtiyatına  malik  göllərin  sahəsi  2682 
min km
2
 təşkil edir ki, burada olan suyun həcmi 250 

---

170 
 
min  km
3
  -dən  artıqdır.  Hələ  qədim  zamanlarda 
insanlar göl sularından təsərrüfatda səmərəli istifadə 
etmək  üçün  göllər  ətrafında  əkinçiliyi  inkişaf  etdir-
mişlər. Hal-hazırda suvarma şəbəkəli torpaqların isti-
fadəsində  yeraltı  sulardan  artezyan  quyuları  vurul-
maqla  istifadə  olunur.  Tədqiqatlara  görə  yeraltı  su 
axınları  zəngin  ehtiyatlara  malik  olub,  əhalinin  və 
kənd  təsərrüfatınm  suvarmaya  olan  tələbatının  ödə-
nilməsində  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.Kənd 
təsərrüfatının  inkişafında  mühüm  rol  oynayan 
faktorlardan biri dəmyə şəraitində əkinçiliyin inkişaf 
etdirilməsidir.  Dəmyə  şəraitində  əkinçiliyin  inkişafı 
əsasən alçaq və orta dağlıq ərazilərin mülayim iqlim 
şəraiti 
olan 
əraziləri 
üçün 
xarakterikdir. 
Azərbaycanda  dəmyə  şəraitində  əkinçiliyin  inkişafı 
Böyük  və  Kiçik  Qafqaz  dağlarının  alçaq  və  dağlıq 
ərazilərində  taxılçılığın,  texniki  bitkiçiliyin  (kartof, 
qarğıdalı,  tütün  və  s.)  üzümçülüyün  inkişafı  ilə 
səciyyələnir.  Heyvandarlığın  inkişafında  dağlıq 
ərazilərindən  yay  otlaqları  kimi  istifadə  olunmaqla 
heyvandarlıq məhsullarını artırmaq imkanları vardır. 
Torpağın  iqtisadi  qiymətləndirilməsi  torpağın 
məhsuldarlığı  ilə  müəyyən  olunur.  Eyni  zamanda 
məhsuldarlığa  torpağin  biokimyəvi  və  mexaniki 
tərkibi  də  təsir  göstərir.  Bunlara  torpağın  çürüntü 
tərkibi,  mineral  duzları,  mikroelementlərin  miqdarı, 
mikroorqanizmdən  doyma  tərkibi  və  s.  faktorlar 
daxil  edilir.  Qeyd  olunan  faktorlar  torpağın  iqtisadi 
məhsuldarlığına,  yəni  onun  mədəni  bitki  yetirmə 

---

171 
 
qabiliyyəti 
ilə 
müəyyən 
olunur. 
Torpağın 
yaxşılışdırılması  məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf 
səviyyəsi  və  insanların  ictimai  münasibətlərinin 
xarakteri  ilə  sıx  bağlıdır.Kənd  təsərrüfatının  sahəvi 
strukturu  dedikdə,  ərazinin  təbii-iqtisadi  şəraitindən 
asılı  olaraq  istehsal  sahələrinin  inkişaf  istiqamətləri 
nəzərdə  tutulur.  Dünyanın  bütün  ölkələri  üçün  kənd 
təsərrüfatı  ixtisaslaşmasına  görə  eyni  xarakter 
daşımayıb,  ərazinin  təbii  şəraitinə  uyğun  təsərrüfat 
sahələri  inkişaf  edir.  Kənd  təsərrüfatı  sahələri 
strukturuna  görə  iki  hissəyə:  bitkiçilik  və 
heyvandarlığa ayrılır (şəkil 9).