Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil



Yüklə 1,65 Mb.
səhifə30/114
tarix28.12.2021
ölçüsü1,65 Mb.
#10633
növüDərs
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   114
                           RİNOLALİYA 

 

Rinolaliya-nitq  aparatının  anatomik-fizioloji  çatıĢmamazldıqları 



ilə Ģərtlənən səs tələffüzünün və səs tembrinin pozulmasıdır. Bu qüsura 

çox zaman tıntınlıq da deyirlər. 

Rinolaliya  zamanı  artikulyasiya  mexanizmi,  avazlanma  və  səs 

yaratma  burun  və  ağız-udlaq  rezanatorlarının  fəaliyyət  pozulmaları 

nəticəsində  normadan  kənarlaĢır.  Damaq-udlaq  yumulmasının 

pozulmasından asılı olaraq rinolaliyanın aĢağıdakı formaları vardır:  

1.Qapalı  rinolaliya:  Bu  qüsur  danıĢıq  səslərinin  tələffüzü  zamanı 

burun rezonansının fizioloji cəhətdən aĢağı olması ilə xarakterizə edilir. 

Normada  ən  güclü  rezonans  burun  M.m.  n,n  səslərinin  tələffüzündə 

müĢahidə  olunur.  Bu  səslərin  artikulyasiyası  zamanı  burun-udlaq  yolu 

açıq qalır və hava axını sərbəst burun boĢluğuna daxil olur. əgər burun 

rezonansı olmasa həmin səslər ağız, b, b'; d,d' səsləri kimi səslənər. 

Qapalı  rinolaliyanın  əmələ  gəlməsinin  ən  baĢlıca  səbəbi 

hipertrafik  zökəm,  burun  və  burun-udlaq  toxumalarının  burun  boĢluğu 

keçidini bağlayan hissəsinin bitiĢməsidir.  

UĢaqlarda  açıq  rinolaliyanın  aradan  qaldırılması  üçün  ən  birinci 

burun  və  burun  udlağın  müalicəsini  aparmaq  lazımdır.  Adətən  belə 

uĢaqlarda burunda tənəffüs nizama salındıqda nitq normaya düĢür.  

2.Açıq  rinolaliya.  Bu  qüsur  zamanı  ağız  aə  burun  boĢluğunun 

arasındakı  arakəsmələrin  üzvü  zədələnməsi  nəticəsində  səs  tələffüzü 

eyni  zamanda  həm  ağız,  həm  də  burun  boĢluğunda  baĢ  verir,  nəticədə 

səsin tembri dəyiĢir.  

Açıq  rinaloliya  zamanı  u,  i,  e,  o  saitləri  daha  çox  dəyiĢir. 

Samitlərdən isə f, v, ö, l, b, t, k, q, l, r səslərinin tembri pozulur. 

Açıq  rinolaliya  anadangəlmə  damaq  qüsurlarının-yarıqlarının 

nəticəsidir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, damaq yarıqlarının meydana 

çıxması  hamiləliyin  2-3  ayında  nitq  aparatının  periferik  hissəsinin 

embrion mərhələdə inkiĢafdan qalması səbəbindən baĢ verir. RüĢeymin 

inkiĢafında  belə  ağır  pozulmanın  mənĢəyi  toksoplazmoz,  ananın 

hamiləlik dövründə düzgün qidalanmaması və psixi zədələnmələr hesab 

edilir.  Xarici  ölkələrdə  bu  qüsur  daha  çox  irsi  defekt  kimi  xarakterizə 

edilir.  

Göstərmək lazımdır ki, yarıqlar baĢdan-baĢa, tam və ya natamam, 

ikitərəfli və ya birtərəfli sağ və sol tərəfli olurlar. BaĢdan-baĢqa yarıqlar 

üst  dodaqdan  baĢlayaraq  üst  çənə,  yumĢaq  və  sərt  damaq  boyunca 



 

57 


dilçəyə  qədər  olan  yarıqlardır.  Bəzən  bu  qüsur  zamanı  hətta  dilçəkdə 

paralanmıĢ olur (bəzən isə dilçək heç anadangəlmə olmur).          

Natamam  yarıqlar qısa, yumĢaq damaq, dilçəyin ikiyə bölünməsi 

və ya heç olmaması ilə xarakterizə olunur.  

Açıq  rinolalaiya  zamanı  bəzən  selikli  qıĢa  ilə  örtülmüĢ  sərt 

damağın  sümük  əsasında  da  müəyyən  qüsurların  –  subtinoz  adlanan 

yarıqların  olması  müĢahidə  edilir.  Bu  yarıqlar  sərt  damağın  arxa 

kənarının  yüngülcə  basılması  və  ç  səsinin  hündürdən  kəsik-kəsik 

tələffüzü  zamanı  yarıqdan  yerdə  üçbucaq  Ģəklində  dartılması  zamanı 

aĢkara çıxartmaqdır.  

YumĢaq  damağın  bütün  yarıqları  eyni  zamanda  sərt  damağın 

deformasiyasını  Ģərtləndirir.  Üst  çənə  və  sərt  damaq  yarıqları  sonralar 

uĢağın  normal  diĢlərinin  formalaĢmasına  əngəl  törədir.  Damağın 

yarıqları  zamanı  periferik  nitq  aparatının  tələffüz  və  əsas  Ģöbələrində 

heç  bir  anatomik  pozulma  yaratmadığı  halda,  artikulyasiya  Ģöbəsində 

kobud dəyiĢmələrə səbəb olur.  

Anadangəlmə  damaq  yarıqları  əsas  səsli  nitq  mexanizmində 

(tənəffüs),  səs  yaratma  və  artikulyasiya)  iĢtirak  edən  uzlaĢmıĢ  Ģərti 

hərəkətlərin  bütün  mürəkkəb  kompleksliyini  pozur  və  aĢağıdakı 

vəziyyətə gətirib çıxarır:  

1.Rinolaliya  uĢağın  danıĢıq  zamanı  (kifayət  qədər  yaxĢı  və  tam 

nəfəs almasına baxmayaraq) nəfəs verməsi qısa və təkanvari olur. Burun 

və ağız tələffüzünün differensiasiyası formalaĢmır. 

2.Səslənmə  zamanı  tın-tın  çalarlarından  baĢqa,  həm  də 

modulyasiyanın kasadlığı müĢahidə edilir.  

3.Rinolaliyalı uĢağın ağız boĢluğunda damaq yarıqlarını bağlamaq 

üçün vəziyyət almıĢ, dil kökünün qalxması xüsusilə xarakterikdir. Dilin 

belə vəziyyəti onun bütün kütləsinin, xüsusilə ağız boĢluğunun ortasına 

dartılmıĢ  dil  ucunun  hərəkətini  məhdudlaĢdırr.  Beləliklə,  də 

artikulyasiya  aparatının  ən  mütəhərrik  üzvü  olan  dilin  hərəkəti  kəskin 

surətdə azalır.  

Demək  lazımdır  ki,  dil  əzələləri  ilə  qarĢılıqlı  əlaqədə  olan 

dodaqların  hərəkəti  də  məhdud  olur.  Anadangəlmə  dodaq  və  damaq 

yarıqları  sorma  aktını  çətinləĢdirdiyindən  körpə  çağlarından  onlar 

düzgün  qidalana  bilmir,  zəifləyir  və  müxtəlif  xəstəliklərə  qarĢı  meylli 

olurlar.  Onlar  digər  həmyaĢıdlarından  fərqli  olaraq  daha  çox  yuxarı 

tənəffüs  yollarının  xəstəliklərinə,  bronxit,  pnevmaniya,  raxit  və 

anemiyaya tutulurlar. 




 

58 


Çox zaman rinolaliyalı uĢaqların boğaz-burun yollarında patoloji 

dəyiĢmələr özünü göstərir. Onların burun boĢluğunda olan arakəsmələri, 

burun  pərdələri  deformasiyaya  uğrayır.  Adenoid  və  badamcıqların 

böyüməsi (hipettrofiyası) müĢahidə edilir. Bəzən isə burun boĢluğunda 

iltihabı  prosesləri  burun  və  ağız  boĢluğunun  selikli  qiĢasından  orta 

qulağa  keçir,  nəticədə,  belə  uĢaqlarda  eĢitmənin  də  aĢağı  düĢməsi, 

zəifləməsi kimi daha bir defekt meydana çıxır.  

Rinolaliyalı  uĢaqların  səs  tələffüzünün  müayinəsi  digər  nitq 

qüsurlarından  həm  metod,  həm  də  məzmununa  görə  çox  fərqlidir.  Bu 

müayinə iki aspektdə aparılır: 

Birinci aspekt: - artikulyasiya xarakteri daĢıyıb, danıĢıq səslərinin 

yaranma  xüsusiyyətlərinin  və  artikulyasiya  üzvlərinin  tələffüz 

prosesində fəaliyyətini aydınlaĢdırmaq məqsədini güdür.  

Ġkinci  aspekt:  -  fonoloji  olub,  müxtəlif  fonetik  Ģəraitdə  danıĢıq 

səsləri sisteminin uĢaq tərəfindən necə fərqləndirildiyini aydınlaĢdırmaq 

məqsədini daĢıyır.  

Hər  iki  aspekt  bir-biri  ilə  sıx  əlaqədardır.  Rinolaliyalı  uĢaqlarda 

səs  tələffüzünün  müayinə  etməzdən  qabaq  mütləq  artikulyasiya 

aparatının  quruluĢunu,  onun  anatomik  cəhətdən  çatıĢmamazlıqları 

müəyyən  edilməlidir.  Loqoped  göstərilən  xüsusiyyətlərin  mövcudluğu 

barədə aĢağıdakı Ģəkildə qeyd aparmalıdır:  

-dodaqlar: üst dodağın yarığı, qısalığı, cərrahiyyə əməliyyatından 

sonra çapıqların mövcudluğu; 

-diĢ qüsurları və düzgün olmayan diĢlərin olması;  

-dil böyük, nazik, ağız, dilaltı pərdənin qısa və yoğun olması; 

-sərt damaq: hündür, dar, sumbukoz yarıqların mövcudluğu. 

Demək  lazımdır  ki,  damağın  selikaltı  yarığını  diaqnozlaĢdırmaq 

çətin  olur,  çünki  o,  selikli  qiĢa  ilə  örtülü  olduğundan  onu  aĢkarlamaq 

çətin  olur.  Bu  qüsuru  üzə  çıxartmaq  üçün  sərt  damağın  arxa  hissəsinə 

diqqət  yetirmək  lazımdır.  Bu  hissə  fonasiya  (səslənmə)  zamanı  böyük 

olmayan,    bucağı  irəli  çıxmıĢ  üçbucaq  formasında  dartılır  və  bu  yerdə 

selikli  örtük  nazik  və  solğun  rəngdə  olur.  Sumbukoz  yarıqlarını 

aĢkarlamaq  çətinliyi  olduqda  otolarinqoloqa  müraciət  etmək  olar. 

YumĢaq damaq: qısa, yarıqlı, haçalanmıĢ və ya dilçəyi heç olmaması: 

Qeyd etmək lazımdır ki, damaq yarıqları çənələrin deformasiyası, 

diĢlərin düzgün olmayan inkiĢafı və sıralanması, üst damağın bitiĢməsi, 

burun  pərdələrinin  deformasiyası  inkiĢafı  və  sıralanması,  üst  damağın 

bitiĢməsi,  burun  pərdələrinin  deformasiyası  kimi  qüsurlarla  əlaqəli 

meydana çıxır.  



 

59 


Rinolaliyalı  xəstələri  müəyyən  edərkən  üz,  dil  və  dodaq 

əzələlərinin süst, yumĢaq damaq çıxıntısının və dilçəyin sallaq, həm də 

az hərəkətli olması aĢkarlanır. Bundan baĢqa onlarda udlağın arxa divar 

əzələlərinin  zəif  inkiĢafı,  dil  kökünün  həddindən  artıq  inkiĢaf  etməsi 

fonunda  dil  ucunun  az  mütəhərrikliyi  və  zəifliyi  müĢahidə  olunur. 

Rinolaliyalı  uĢaqlarda  çox  zaman  artukulyasiya  aparatı  üzvlərinin 

deformasiyası da qeyd edilir. Belə ki, kiçik yaĢlı uĢaqların bir qismindən 

ağız  künclərinin  birinin  sallaq  olması,  dilin  kənara  çıxması,  yumĢaq 

damağın bir hissəsinin aĢağı çökməsi halları olur.  

Artikulyasiya  aparatı  üzvlərinin  mütəhərrikliyinin  aĢkarlanması 

ilə 

bərabər, 



bu 

hərəkətlərin 

gücü, 

dəqiqliyi, 



tezliyi 

də 


müəyyənləĢdirilməlidir.  Dil  tonusunun  vəziyyəti  loqopedin  nəzərindən 

qaçmamalıdır.  Çünki  tonusun  yüksək  və  ya  zəif  olması  onun 

gərginliyində, dil ucunun hərəkətlərində öz əksini tapır.  

Göstərmək  lazımdır  ki,  artikulyasiya  aparatı  qüsur-larının 

müayinəsi  zamanı  rinolaliyalı  uĢaqların  fonematik  qavramasının 

vəziyyəti  də  yoxlanılmalıdır.  Fonematik  qavramanı  yoxlamaq  məqsədi 

ilə loqoped adətən aĢağıdakı üsullardan istifadə edə bilər: 

1.VerilmiĢ sözlərin digər söz sırasından eĢitmə ilə fərqləndirilməsi 

və yadda saxlanması (səs tərkibinə görə oxĢar, səs tərkibinə görə fərqli 

sözlər): 

2.Sadə ifadələrin tanınması, fərqləndirilməsi və təhlili; 

3.Səs,  söz  və  ifadələr  sırasından  ayrı-ayrı  səslərin,  hecaların 

fərqləndirilməsi; 

4.Ġki-dörd  elementli  hecalar  sırasının  yadda  saxlanması  (ma-me-

mu; ka-va-ta və s.)  

UĢaqlarda  sözlərin  ritmik  quruluĢunun  qavranılmasını  müəyyən 

etmək üçün sözlərdə müxtəlif quruluĢlu hecaları tapmaq hecalara uyğun 

əl çalmaq kimi tapĢırıqlardan istifadə etmək olar.  

DanıĢıq  səslərinin  eĢitmə  ilə  fərqləndirilməsini  yoxlamaq  üçün 

təcrid  olunmuĢ  səslərin  və  ya  qısa  səslərin  təkrarından  istifadə  etmək 

olar.  OxĢar  səslərin  (b,  p;  s,Ģ;  r,  l  və  s.)  təkrarı  zamanı  rinolaliyalı 

uĢaqlarda  fonematik  qavrama  qüsurlarını  aĢkar  etmək  mümkündür.  Bu 

məqsədlə  uĢağa  həmin  səs  tərkibinə  malik  hecaları  təkrar  etməyi 

tapĢırmaq olar: sa-Ģa; sa-Ģa; sa-Ģa; sa-Ģa-sa; sa-za-sa; za-sa; sa-za-sa və 

s.  

Fonematik  qavramanın  müayinəsi  zamanı  loqoped  uĢağın  fitli, 



fısıltılı,  sonra,  kar  və  cingiltili  səsləri  necə  fərqləndirməsinə  xüsusi 

diqqət  yetirməlidir.  Fonematik  qavramanın  qüsurlu  olmasını  verilmiĢ 




 

60 


səsə  uyğun  əĢya  Ģəkillərinin  seçilməsi  ilə  aĢkarlamaq  olar.  (Məsələn: 

«S» səsi ilə baĢlayan əĢyanın Ģəklini göstərib «Ģ» və «f» səsləri ilə olan 

Ģəkilləri seç və s.) 

DanıĢıq  səslərinin  fərqləndirilməsindəki  çətinlikləri  səs  təhlili 

vərdiĢlərinin müayinəsi zamanı aydınlaĢdırmaq mümkündür. 

Nitqin  səs  tərəfinin  müayinəsi  və  onun  nitqin  digər  tərəfləri  ilə 

müqayisə  edilməsi  nəticəsində  loqoped  aĢkarlanmıĢ  çatıĢmamazlığın 

müstəqil  qüsur  və  ya  ümumi  nitq  inkiĢafının  ləngiməsinin 

komponentlərindən  biri  olmasını  dəqiqləĢdirməlidir.  Bundan  konkret 

korreksiya  tədbirlərinin  müəyyənləĢdirilməsi  çox  asılıdır.  Nitq 

qüsurunun  düzgün  korreksiyasını  təĢkil  etmək  üçün  valideynlərlə 

aparılan söhbətlərin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu söhbətlər zamanı 

düzgün tənəffüs mexanizmi, səs və səs tələfüzünə nəzarət məsələləri də 

sadə Ģəkildə valideynə izah olunmalıdır.  

Damaq  qübbəsinin  və  yumĢaq  damağın  yarıqları  ilə  doğulmuĢ 

uĢaq üçün qığıldama  və nitqin ilkin formalaĢma dövrü xüsusi Ģəraitdə, 

özünəməxsus  Ģəkildə  baĢ  verir.        Körpə  yaxĢı  eĢidir,  müraciət  edilən 

nitqə  sevinir  və  tədricən  baĢa  düĢməyə  baĢlayır.  Lakin  burun  və  ağız 

boĢluqları  arasında  tıxacın  olmaması  ucundan  o,  səs  tələffüzü 

imkanından  məhrum  olur.  Bütün  tələffüz  olunan  səslər  burun  çaları 

qazanır,  saitlərin  çoxu  isə  heç  tələffüz  edilmirlər.  Körpə  normada 

olduğu  kimi  nitqə  təqlid  yolu  ilə  yiyələnə  bilmir.  Bu  hal  cərrahiyyə 

əməliyyatına qədər davam edir.     

Valideynlərin  borcu  belə  uĢaqların  bütün  səs,  söz,  tələffüz 

cəhdlərini həvəsləndirməkdir.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tibbi  müdaxilədən  qabaq  rinolaliyalı 

uĢaqlarla mütləq loqopedik iĢ aparılmalıdır. Bu iĢ aĢağıdakı kimi təĢkil 

edilməlidir. 

1.Diafraqma  tənəffüsü  və  burun,  ağız  nəfəs  verməsinin 

differensiasiyası üzərində iĢ;  

2.Səslərin (sait və samit) qoyuluĢu. 

3.DanıĢıq səslərinin avtomatlaĢdırılması; 

Rinolaliyalı 

uĢağın 


cərrahiyyə 

əməliyyatından 

sonrakı 

artikulyasiya aparatı əməliyyatdan əvvəlkindən onunla fərqlənir ki, ağız 

boĢluğu  cərrah  tərəfindən  yenidən  qurulduğundan  və  o  çapıqlarla 

örtüldüyündən  az  hərəkətli  olur.  Bu  zaman  damaq  süst  aĢağı  sallanıb 

ağız  boĢluğuna  gedən  keçidi  bağlayır,  udlağın  arxa  divarı  damaq 

istiqamətində  hərəkət  etməyib  Passavan  valık  yaratmır.  Nəticədə 

əməliyyatdan sonra aparılan loqopedik iĢ aĢağıdakı kimi planlaĢdırılır: 



 

61 


1.Damaq pərdəsinin fəallaĢdırılması; 

2.Diafraqma  tənəffüsü  və  burun  ağız  nəfəs  verməsinin 

differensiasiyası vərdiĢi yaratmaq; 

3.Səslərin qoyulması (sait və samit səslər); 

4.Nitqdə düzgün tələffüzü avtomatlaĢdırmaq; 

loqopedin  cərrahiyyə  əmədiyyatından  əvvəl  və  sonrakı  iĢindən 

sonra  uĢağa  psixoterapiya  keçirtmək,  eĢitmə  diqqətinin  və  səsin 

modulyasiyasının inkiĢafı üzərində iĢ aparmaq, üz əzələlərinin lazımsız 

hərəkətləri  ilə  (alın  və  burun  pərdələri)  mübarizə  aparmaq  lazımdır. 

Cərrahi əməliyyatdan sonra aparılan spesifik iĢlər aĢağıdakılardır: 

a)yumĢaq damağın masajı; 

b)yumĢaq damağın və udlağın arxa divarının gimnastikası; 

v)artikulyasiya gimnastikası; 

q)səs çalıĢmaları. 

Bu  tapĢırıqların  yerinə  yetirilməsində  əsas  məqsəd  ağızdan 

buraxılan hava axınının gücünün və sürətliliyini yaxınlaĢdırmaq; 

-artikulyasiya əzələlərinin fəaliyyətini artırmaq; 

-damaq-udlaq  yumulmasının  fəaliyyətiinə  nəzarət  etmək  vərdiĢi 

yaratmaqdır.  

YumĢaq  damağın  masajı  çapıqların  sığallanmaqla  açılması 

məqsədini daĢıyır.  

Bunu belə aparmaq olar: sığallama tikiĢ xətti ilə irəli-geri yumĢaq 

və sərt damağın hüdudları boyunca həyata keçirilir. Sığallamanı həm də 

kəsik-kəsik, basmaqla növbələĢdirmək olar. Bundan baĢqa ağızın geniĢ 

açılması  ilə  a  səsinin  tələffüzü  zamanı  yumĢaq  damağın  yüngülcə 

basılması masajından istifadə etmək olar.  

YumĢaq damağın gimnastikası bir neçə çalıĢmalardan ibarətdir: 

1.Suyun  udulması  və  ya  udma  hərəkətlərinin  imitasiyası.  Bu 

zaman uĢağa stəkanda su verib onu içmək təklif edilir. Pipetka vasitəsi 

ilə  suyun  damcılarla  içilməsi  də  istifadə  oluna  bilər.  Suyun  kiçik 

porsiyalarla udulması yumĢaq damağın daha uca qalxmasını oyadır. Bir-

birinin  ardınca  udma  hərəkətlərinin  yerinə  yetirilməsi yumĢaq  damağın 

qalxma müddətini daha da uzadır.  

2.Açıq ağız vəziyyətində əsnəmə; 

3.Kiçik porsiyalarla ilıq su vasitəsilə boğazın yaxalanması. 

4.Öskürmə.  bu  çox  faydalı  çalıĢmadır.  Belə  ki,  öskürək  zamanı 

udlağın arxa divarının əzələlər daha fəal yığılır. Öskürək vaxtı ağız və 

burun  boĢluqları  arasında  tam  yumulma  baĢ  verir.  UĢaq  əlini  çənənin 

altına  qoymaqla  damağın  qalxmasını  hiss  edə  bilər.  UĢağa  bir  nəfəs 



 

62 


vermədə  2-3  və  daha  artıq  sayda  iradi  öskürməni  təkrar  etməyi  məĢq 

edirlər.  Bu  çalıĢmanın  yerinə  yetirilməsi  zamanı  damağın  udlağa  arxa 

divarı  ilə  birləĢməsi  saxlanmalı,  hava  axını  isə  ağız  boĢluğundan 

keçməlidir.  YaxĢı  olar  ki,  ilk  vaxtlar  uĢaqlar  bu  çalıĢmanı-öskürməni 

dili  bayıra  çıxartmaqla  yerinə  yetirsinlər.  Sonra  isə  öskürmə  hərəkəti 

iradi fasilələrlə,  damaqla udlağın  arxa  divarının birləĢməsini  saxlamağı 

tələb etməklə yetirməklə uĢaqlar yumĢaq damağı fəal qaldırmaq və hava 

axınını ağızdan buraxmaq bacarığına yiyələnirlər.  

5.Sait səsləri dəqiq, fəal və fəal yüksək tonla tələffüzü. Bu zaman 

ağız  boĢluğunda  rezonans  artır  və  burun  çaları  azalır.  Əvvəlcə  a,  l 

səslərinin kəsik-kəsik tədəffüzü, sonra isə o, u saitlərinin deyiliĢi məĢq 

edilir.  

Sonra isə tədricən a, e, u, o səslərinin müxtəlif cür sıralanmasının 

dəqiq  tələffüzünə  keçirilir.  Bu  zaman  artikulyasiya  sistemi  tez-tez 

dəyiĢsə  də,  ağız  nəfəsverməsi  saxlanılır.  Bu  vərdiĢ  möhkəmləndikdən 

sonra səslərin rəvan tələffüzünə keçmək olar. Məsələn: a, e, o, u - - - - a, 

u,  o,  e  -  -,  səslərin  tələffüzü  arasındakı  fasilələr  1-3  saniya  artırılsa da, 

burun  boĢluğunun  yolunu  bağlayan  yumĢaq  damağın  çıxması  mütləq 

saxlanmalıdır. 

Yuxarıda  göstərilən  çalıĢmalar  həm  cərrahi  əməliyyatdan  qabaq, 

həm  də  sonra  yaxĢı  nəticələr  verir.  Bu  çalıĢmalar  uzun  müddət 

sistematik aparılmalıdır.  

Düzgün  səsli  nitqin  tərbiyəsi  üçün  tənəffüs  üzərində  iĢ  aparmaq 

çox vacibdir. Məlumdur ki, rinolaliyalı uĢaqlarda nəfəs vermə, həm ağır, 

həm də burun boĢluğundan keçərək çox qısa və qənaətli olmur. Bunun 

aradan qaldırılması üçün aĢağıdakı çalıĢmaları aparmaq lazımdır: 

1.burunla nəfəs alıb burundan buraxmaq; 

2.ağızda nəfəs alıb burundan buraxmaq; 

3.burunla nəfəs alıb ağızdan buraxmaq; 

4.ağızla nəfəs alıb ağızdan buraxmaq; 

Bu  çalıĢmaların  sistemli  keçirilməsi  nəticəsində  uĢaq  hava 

axınının  istiqamətindəki  fərqi  hiss  edib,  onu  düzgün  yönəltməyi 

öyrənəcəkdir.  Ağızla  nəfəsvermə  vərdiĢinə  yiyələndikdən  sonra,  ayrı-

ayrı  səslərin  düzgün  tələffüzünə  daha  tez  nail olmaq  olar.  Əvvəlcə səs 

yaratma  qaydaları  loqopedin  izahı  və  əyani  göstərməsindən  sonra 

baĢlayır və artikulyasiya terminləri xarakteri daĢıyır. BaĢqa sözlə desək, 

loqoped  səsi tələffüz  etmir  və  rinolaliyalı  uĢağın diqqətini  alınmıĢ  səsə 

yönəltmir.  Bu  hər  Ģeydən  əvvəl  uĢaqda  düzgün  olmayan  səs  tələffüzü 

vərdiĢini formalaĢdırmaqdan ötrü edilir.         



 

63 


Səsin adlanması və onun hərfi mənimsənilməsi yalnız həmin səsin 

pıçıltı ilə və düzgün tələffüzündən sonra edilir. 

Səslərin  formalaĢdırılmasını  aĢağıdakı  ardıcıllıqla  aparmaq 

məsləhətdir. 

1.Sait səslər: a, ı, o, u, ö, i, e, ə, ü; 

2.Novlu –kar samitlər: f, x, Ģ, x; 

3.Partlayan kar samitlər: p, t, k, f; 

4.Cingiltili-novlu: v, z, j; 

5.Cingiltili-partlayan: b, d, q, g; 

6.KipləĢən-novlu samitlər: ç, c; 

7.Sonorlar: l, r, t, n; 

Göstərilən ardıcıllıqda müəyyən qanunauyğunluqlar vardır. 

1.YumĢaq 

damaq 


pərdəsinin  ən  yüngül  çatıĢmamazlığı 

nəticəsində  yaranmıĢ  tıntınlıq  sait  səslərin  tələffüzündə  çox  çətinliklə 

aradan qaldırılır.  

2.Novlu  samitlərin  tələffüzü  partlayan  (kipləĢən)  samitlərdən 

fərqli olaraq damaq pərdəsinin az qalxmasını tələb edir. 

3.Verilən  ardıcıllıq  səslərin  artikulyasiya  qaydalarını  tədricən 

mürəkkəbliyini nəzərə almalıdır.  

4.Dilarxası  q,  f,  k,  q,  x  samitlərinin  tələffüzü  xüsusi  diqqət  tələb 

edir,  çünki  rinolaliyalı  uĢaqlar  üçün  dilin  bu  səslərin  tələffüzündəki 

aldığı  vəziyyət  onların  vərdiĢ etdiyi  artikulyasiyaya  uyğun  olduğundan 

bu  səslərin  tələffüzündə  təhrikə  yol  verə  bilərlər.  Hər  bir  samit  səsin 

qoyuluĢundan  sonra  onların  avtomatlaĢdırılması  məsələsi  baĢlamalıdır. 

Bu  mərhələdə  iĢin  ardıcıllığı  belə  aparılmalıdır:  səslərin  düz  hecalarda 

avtomatlaĢdırılması  (ba-bo-bu):  tərs  hecalarda  da  avtomatlaĢdırılması 

(ab-ob-ub): bu hecaların olduğu sözlərin avtomatlaĢdırılması.  

Sait  səslərin  tələffüzü  həm  təcrid,  həm  də  hecalarda 

avtomatlaĢdırılması,  adətən,  əvvəlcə  səssiz,  yalnız  artikulyasiya 

edilməklə  aparılır.  tam,  düzgün,  səsli  tələffüz  cingiltiliyi  samit  və 

sonorlarla bir hecada aparılır. Sözlərdə iĢlənməklə tamamlanır.  

Söz  üzərində  iĢ  ilkin  mərhələdə  hecalara  ayrıqmaqla.  Yalnız 

düzgün tələffüz edən səs tərkibi ilə aparılır. Bu zaman həp bir heca ağız 

önündə  pambığın  üfürülməsi  ilə    nəzarət  edilir.  Sonrakı  mərhələdə  isə 

təkrar  edilməsi,  öyrənilmiĢ  sözlərdəki  ifadələr  qurulur  və  bu  zaman 

intonasiya,  temp  və  səsin  ucalığı  və  astalığı  üzərində  də  iĢ  aparılır. 

Beləliklə də, ifadəli nitq vərdiĢi formalaĢdırılır.        


Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin