Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 

 

 

   

---

 

10 

NİTQ APARATININ ANATOMİK-FİZİOLOJİ       

                          QURULUŞU 

 

      UĢaqlarda  düzgün  və  rəvan  nitqi  formalaĢdırmaq,  onlarda  mövcud 

nitq çatıĢmamazlıqlarını aradan qaldırmaq üçün onun normal anatomik-

fizioloji  aparatı  haqqında  biliklər  olmalıdır.  Nitq  aparatı  bir-biri  ilə  sıx 

qarĢılıqlı əlaqədə olan mərkəzi (tənzimləyici və idarəedici) və periferik 

(icraedici) hissədən ibarətdir.  

    Mərkəzi nitq aparatı baĢ beyində yerləĢir və o, baĢ beyin qabığından 

(daha  çox  sol  yarımkürə),  qabıqaltı  düyünlərdən,  ötürücü  yollardan, 

beyin  kökünün  (uzunsov  beynin)  nüvəsindən  və  tənəffüs,  səs  və 

artikulyasiya əzələlərinə gedən sinirlərdən ibarətdir.  

Nitq ali sinir fəaliyyətinin digər sahələri kimi reflekslər əsasında inkiĢaf 

edir.  Nitq  refleksləri  beyinin  müxtəlif  sahələrinin  fəaliyyəti  ilə 

əlaqədardır.  Lakin  beynin  qabığının  müəyyən  hissələri  nitqin 

yaranmasında  daha  böyük  rol  oynayırlar.  Bu  sol  yarımkürənin  gicgah, 

ənsə  və  peysər  hissələridir.  Alın  qırıĢlarının  alt  hissələri  nitqin  hərəkət 

sahəsi  olub  insanın  özünün  nitqinin  yaranmasında  iĢtirak  edir.  (Brok 

mərkəzi).  Yuxarı  gicgah  qırıĢları  nitq-eĢitmə  sahəsi  olub  səs 

qıcıqlandırıcılarını qəbul etməkdə iĢtirak edir. (Vernike mərkəzi). Beyin 

qabığının  ənsə  payı  isə  nitqin  baĢa  düĢülməsini  təmin  edir.  Peysər 

hissədə görmə mərkəzi yerləĢir və o, yazılı nitqi qavramağa imkan verir. 

Bundan  baĢqa  görmə  eyni  zamanda  böyüklərin  artikulyasiyasını 

qavramağa kömək edir.  

    Qabıqaltı düyünlər nitqin ritm, temp və ifadəliliyinə təsir göstərir.  

    Ötürücü  yollar.  BaĢ  beyin  qabığı  danıĢıq  üzvləri  ilə  iki  cür  sinir 

yolları ilə əlaqədardır: mərkəzəqaçan və mərkəzdənqaçan sinirlər.  

     Mərkəzdənqaçan  (hərəki)  sinir  yolları  pereferik  nitq  aparatının 

fəaliyyətini  tənzimləyən  əzələləri  baĢ  beyin  qabığı  ilə  əlaqələndirir. 

Mərkəzdənqaçan sinir öz yolunu baĢ beyin qabığının Brok mərkəzindən 

baĢlayır.  

Ətrafdan  mərkəzə,  yəni  danıĢıq  üzvlərindən  baĢ  beyin  qabığına  gedən 

yollara isə mərkəzəqaçan sinirlər daxildir.  

     Mərkəzəqaçan  yol  proproreseptorlardan  və  baroreseptorlardan 

baĢlayır.  Proprioreseptorlar  əzələlərin,  vətərlərin  içərisində  və  hərəkət 

üzvlərinin  oynaq  sahələrində  yerləĢir.  Proprioreseptorlar  əzələ 

yığılmalarının təsiri altında qıcıqlanırlar.  

     Baroreseptorlar udlaqda yerləĢir və onlara edilən təsirin dəyiĢməsi ilə 

qıcıqlanır.  Ġnsan  danıĢarkən  proprio  və  baroreseptorların  qıcıqlanması 

---

 

11 

baĢ  verir.  Mərkəzəqaçan  yollar  nitq  üzvlərinin  bütün  fəaliyyətinin 

ümumi tənzimləyicisi kimi mühüm rol oynayır.  

    Beyin  kökünün  nüvəsində  kəllə-beyin  sinirləri  öz  baĢlanğıcını 

götürür.  Bütün  pereferik  nitq  aparatının  üzvləri  kəllə-beyin  sinirləri  ilə 

innervasiya  (hər  hansı  bir  üzvün  və  ya  toxumanın  sinif  hüceyrələri  ilə 

təmin olunması) olunur. 

    Bunlardan əsasları üçlü, üz, dil-udlaq, azan, əlavə və dilaltı sinirlərdir.  

    Üçlü  sinir  alt  çənənin  hərəkətə  gətirən  əzələləri,  üz  siniri  mimiki 

əzələləri,  o  cümlədən,  dodaq,  yanaq  əzələlərini  innervasiya  edir.  Dil-

udlaq  və  azan  sinir,  qırtlaq,  səs  büküĢləri,  udlaq  və  yumĢaq  damaq 

əzələlərini, əlavə sinir boyun əzələlərini, dilaltı sinir isə dilin əzələlərini 

innervasiya edir.  

   Bundan  əlavə  dil-udlaq  sinirləri  dilin  hissiyyat  siniri  hesab  edilir. 

Azan sinir isə tənəffüs və ürək əzələlərinin innervasiyasını təmin edir.       

   Pereferik  nitq  aparatı  3  Ģöbədən  ibarətdir  «nəfəs»,  (tənəffüs),  səs  və 

artikulyasiya. 

   1.Nəfəs Ģöbəsinə ağ ciyərlər, bronxlar, traxeya köks qəfəsi daxildir.  

   Tələffüz  nəfəslə  sıx  əlaqədardır.  Nitq,  nəfəs  vermə  aktında  baĢ  verir. 

Bu  zaman  hava  axını eyni  zamanda,  həm  səs  yaradıcı,  qaz  mübadiləsi, 

həm də artikulyasiya funksiyası daĢıyır. DanıĢıq zamanı  nəfəs alma və 

vermə  adi,  susqunluq  vəziyyətindən  kəskin  fərqlənir.  DanıĢan  zaman 

insanın  nəfəs  alması  qısa,  nəfəs  verməsi  isə  sürəkli  olur.  Nitq 

tənəffüsünün  daha  bir  fərqli  cəhəti  vardır  ki,  danıĢıq  zamanı  nəfəs 

vermədə  qarınboĢluğunun  və  qabırğalararası  daxili  əzələləri  də  iĢtirak 

edir.  Bu  nəfəs  vermənin  dərin  və  sürəkliliyi,  səsli  nitqin  yaranmasını 

təmin edir.  

   Səs Ģöbəsi qırtlaq və səs tellərindən ibarətdir. Qırtlaq geniĢ qısa boru 

olub,  qığırdaq  və  yumĢaq  toxumadan  əmələ  gəlmiĢdir.  O,  boyunun  ön 

hissəsində  yerləĢir  və  irəlidən,  yanlardan  əllənir.  Yuxarıdan  qırtlaq 

udlağa, aĢağıdan isə nəfəs borusuna (traxeyaya) keçir.  

   Qırtlaqla udlaq arasında qırtlaqüstü yerləĢir. O, qığırdaq toxumasından 

əmələ gəlib, dilçək və ya ləçək formasında olur. Qırtlaqüstünün ön səthi 

dilə,  arxa  hissəsi  isə  udlağa  doğru  uzanır.  Qırtlaqüstü  udma 

hərəkətlərində  aĢağı  düĢüb  qırtlağa  giriĢi  bağlayaraq  oraya  qida, 

tüpürcək və yad cisimlərin düĢməsindən qoruyan tıxac rolunu oynayır.  

Qırtlağın  içərisində  onun  giriĢindən  bir  qədər  kənarda  səs  keçidi 

yerləĢir.  O,  səs  tellərindən  yaranaraq  adi  tənəffüsdə  geniĢ  açılaraq 

bərabəryanlı  üçbucaq  formasını  alır.  bu  zaman  alınan  və  verilən  hava 

axını səssiz həmin geniĢ səs keçidindən keçir.  

---

 

12 

   Səsin  yaranması  zamanı  səs  telləri  yumulmuĢ  vəziyyətdə  olur. 

Nəfəsvermə  nəticəsində  hava  axını  həmin  yumulmuĢ  səs  tellərinin 

büküĢləri  arasından  keçərək  onları  bir  qədər  kənara itələyir.  Səs  telləri 

özünün elastikliyi və səs keçidini daraldan vəziyyətinə qayıdır. Beləliklə 

də,  yumulma  və  açılma  o  vaxta  qədər  davam  edir  ki,  səs  törədən  hava 

axınının  təzyiqi  dayandırılsın.  BaĢqa  sözlə,  fonasiyada  (səslənmə)  səs 

tellərinin  rəqslənməsi,  köndələn  istiqamətdə,  yəni  yuxarı  və  aĢağıya 

deyil,  daxilə  və  xaricə  tərəf  hərəkət  edir.  Nəticədə,  səs  tellərinin 

rəqslənməsi ətraf mühitə ötürülərək danıĢıq səsi kimi qavranılır.  

   Səs  güçə  ,  ucalığa  və  tembrə  malikdir.  Səsin  gücü  səs  tellərinin 

rəqslənməsinin  amplitudundan,  yəni,  nəfəsvermənin  gücündən  asılıdır. 

Səsin gücünə udlaq, ağız və burun boĢluqlarının təsiri böyükdür.  

Rezonator  boĢluqlarının  forma  və  böyüklüyündən,  eləcə  də  qırtlağın 

quruluĢundan asılı olaraq səs müəyyən fərdi «çalar» qazanır. Buna səsin 

tembri deyilir və insanlar bir-birindən səsin tembri ilə fərqlənirlər. 

   Səsin  ucalığı  səs  tellərinin  rəqslənmə  tezliyindən,  o  isə  gərginliyin 

uzunluğu,  qalınlığı  və  dərəcəsindən  asılıdır.  Səs  telləri  nə  qədər  uzun, 

qalın və az gərginləĢərsə səs bir o qədər alçaq olar.  

   Artikulyasiya  şöbəsi.  Səslərin  formalaĢaraq  müəyyən  Ģəklə 

düĢməsində  dil,  dodaq,  çənələr,  yumĢaq  və  sərt  damaq,  alveollar  fəal 

iĢtirak  edirlər.  Bu  üzvlər  arasında  dodaqlar,  dil,  yumĢaq  damaq  və  alt 

çənə daha mütəhərrikdirlər.  

   Artikulyasiyada  ən  əsas  üzv  dildir.  Dil  ön,  orta,  arxa  olmaq  üzrə  3 

hissədən ibarətdir. Dilin ən mütəhərrik və fəal hissəsi onun ön hissəsidir. 

Dil  böyük  kütləvi  əzələdir.  Çənələrin  yumĢalmıĢ  vəziyyətində  o  ağız 

boĢluğunu tamamilə tutur.                                 

   Artikulyasiya üzvləri arasında iki boĢluq da vardır. Bunlardan biri ağız 

boĢluğu,  digəri  burun  boĢluğudur.  Bu  boĢluqları  bir-birindən  ayıran 

damaqdır. Damağın ön hissəsi sərt, arxa hissəsi yumĢaq olur və yumĢaq 

damaq  pərdəsi  ya  burun  boĢluğunun,  ya  da  ağız  boĢluğunun  yolunu 

tutur,  boğazdan  ağız  boĢluğuna  daxil  olan  hava  ya  ağız,  ya  da  burun 

boĢluğuna  daxil  olur  və  bunun  nəticəsində  burun,  ya  da  ağız  səsləri 

əmələ gəlir.  

   Burun  boĢluğu  öz  vəziyyətini  dəyiĢmədiyi  halda,  dil,  dodaq,  yumĢaq 

damaq  pərdəsinin  hərəkətindən  asılı  olaraq  ağız  öz  vəziyyətini  dəyiĢə 

bilir.  

 

                         

---

 

13