Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Tətbiqi kulturologiya"

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
23
qorxmalarına baxmayaraq qəbirlərin talan edilməsi zaman-zaman davam etdirilmişdir. 
Fiva Misir padşahlığının yeni paytaxtı olarkən, artıq Misir öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı. Qüdrətli 
hökmranlığı dövründə Misirdə elm və  mədəniyyət inkişaf etməyə başlamışdı.  İşarə-şəkillər-heroqliflər 
yarandı. Papiruslarda yazılar yazılırdı. O vaxtdan bir şer Misirdə kitaba yüksək qiymət verildiyini sübut 
edirdi: 
Müdrik mirzələr 
Özlərinə ehram tikmirdilər. 
Tunc baş daşı da qoymurdular, 
Onların ehramı kitablar idi 
Onların övladı qamış qələm idi. 
Buna görə də kitabda yazılan 
Haqqında xatirə əbədidir. 
Qədim dünyanın digər xalqları kimi, qədim misirlilər də inanırdılar ki, təbiəti və insanların həyatını 
allahlar idarə edir. Misirlilər allahları adətən insan, lakin heyvan başlı insan şəklində  təsəvvürlərinə 
gətirirdilər. Bu cür təsəvvürlərin ovçuluq dövrlərindən qalması  şübhəsizdir. Qədim misirlilərdə axirət 
dünyasına inam mühüm yer tutduğundan meyitləri mumiyalamaq geniş yayılmışdı. Misirlilərə görə, axirət 
səltənətində  hər  şey boldur. Lakin hər bir adamın ruhu bu səltənətə getmir. Ölənlərin ruhunu Oziris 
mühakimə edir. O, allahın iradəsi əleyhinə gedənlərə qarşı çox böyük amansızlıq göstərir. Elələrinin ruhunu 
müdhiş, yırtıcı heyvanlar yeyir. Qədim Misirdə fironlar ilahiləşdirilirdi. Ona görə  də  qədim dini kitabədə 
yazılırdı: «Allahlar itaət edənləri sevir, itaət etməyənlərə isə nifrət edir». Bu ölkədə din fironlara danışıqsız 
itaət etməyi tələb edirdi. Əmri pozanlar isə quraqlıq, taun xəstəliyi, düşmənlərin hücumları ilə, öləndən sonra 
isə Oziris mühakiməsi ilə hədələnirdi. 
Qədim insanlara elə  gəlirdi ki, fironların ixtiyarında olan qeyri-məhdud hakimiyyəti insanlar yox, 
allahlar müəyyən etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, fironu «allahın oğlu» və «böyük allah» adlandırırdılar. 
Misirdə allahlara dualarla müraciət edir, onlara qurban verirdilər. Məbədlər allahların evləri hesab olunurdu. 
Orada allahların bütləri qoyulurdu. Məbədlərdə «allahların xidmətçiləri» - kahinlər olurdular. Hesab edilirdi 
ki, kahinlər allahları yedizdirirdilər-onlar bütlərin qabağına yemək qoyurdular. Qırğı baş olan Günəş allahı 
Ra, allahların padşahı  hər gün qızıl qayıqda göydə  gəzir və  qərbdə yerə enir. Uzaq cənubda Nil allahı 
ilanların qoruduğu mağarada küpələrdən su tökür. Nə qədər su tökəcəyi onun iradəsindən asılıdır. Bunlardan 
əlavə vəbanı göndərən aslan başlı qəzəbli müharibə ilahəsi də olduqca təhlükəli idi. 
Nil çayı misirlilər üçün həyat demək idi. Təsadüfi deyildir ki, qədim bədii yaradıcılıqda, həm də digər 
sahələrdə, o cümlədən xüsusilə poeziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mühüm yer tutur. 
Məsələn, Nil çayını tərənnüm edən himndən bir parça verməklə görərik ki, misirlilər Nili canlı varlıq 
və allah hesab edirdilər: 
Misir torpağına həyat gətirən 
Nil çayı daim yaşa, var ol sən, 
Sən bir az geciksən tükənər həyat, 
Əgər qəzəblənib çıxsan özündən. 
Şən yaxşı gələndə şənlənir həyat  
Ölkə fərəhlənər, ölkə şad olar.  
Alqış deyər gənclər, körpələr sənə,  
Düşürlər sənin şad qədəmlərinə. 
Misirlilərin etiqadına görə, ruh heykəldə yaşaya bilərdi. Öləni  əzəmətli pozada təsvir edirdilər. O, 
həyatda kimi idisə, ölümündən sonra da həmin adam, yəni firon və ya əyan olaraq qalmalı idi. 
Misirin tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, özünü bu və ya digər  şəkildə Misir mifologiyasında 
göstərmişdir. Günəş allahı eləcə də insanların və allahların padşahı Ra qocaldıqdan sonra öyrənir ki, Nilin 
yuxarı hissəsində və səhrada adamlar onun əleyhinə nə isə fikirləşirlər. O zaman Ra kişi allahları Şu, Geb və 
Nunu, eləcə də qadın allahları Tefnut, Nut və Okonu Ranın daxil olduğu allahlar şurasını çağırdı. Bu şura 
insanlardan gizlin olaraq çağırılmışdı. Allahların məsləhəti ilə Ra Okonu Xatxor ilahəsi simasında 
bəşəriyyəti məhv etməyə göndərdi.  İlahə  işinin bir hissəsini sevinclə yerinə yetirdikdən sonra Ranın 
hüzuruna qayıdarkən Ra peşman olaraq hələ  məhv edilməyən insanların günahından keçməyə  qərar verdi. 
Onun əmri ilə gecə sahələrə qırmızı pivə tökdülər. Səhər qaniçən ilahə yoluna davam edərkən pivəni gördü 
və içməyə başladı. Xatxor sərxoş oldu və adamları görə bilmədi. Xatxor bayramına məstedici içkilər 
hazırlanması adəti belə yaranmışdır. 
Misirdə günəş allahı kultu Şumer və Akkad mərasimlərinə nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. 
Şamaş ədalət qoruyucusu olsa da, onun adı heç vaxt allahlar üçlüyünə daxil olmamışdı və o yaranma mifi ilə 
əlaqədar göstərilməmişdir. Misirdə isə Ra ənənəyə əsasən Misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi dünyanın 
yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq 
dövründə elə həmin şəhərdə Oziris kultu ilə günəş allahı kultunun birləşməsi baş vermişdir. 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
24
Elə  həmin zamandan başlayaraq fironların allah Ranın oğlu olması  mərasimi keçirilirdi. Firon 
Xafranın heykəlində onun başının qoruyucusu Qor, şahin Qor və Ranın eyniliyini və padşah hakimiyyətinin 
Ra ilə əlaqəsini göstərir. Oziris-Qor mifologiyası Ra kultu ilə birlikdə fironun taxta gəlməsi və tac qoyması 
qaydasını müəyyən edirdi. III Tutmosun ölümü və II Amenxotepin taxta gətirilməsi belə təsvir olunurdu: 
Padşah Tutmos səmaya yollandı, 
O günəş diski ilə birləşdi. 
Allahın bədəni onun yaratdığı ilə birləşdi. 
Ertəsi gün 
Günəş şəfəq saçdı, 
Səma işıqlandı. 
Amenxotep atasının taxtına əyləşdirildi. Ölən padşah Ozirisə çevrildi və sonra gətirilən mətndə o, həm 
də Ra ilə birləşdi. Məlum olur ki, Ra və Oziris haqqında miflər tamamilə bir-birinin içərisində  əriyərək 
birləşir. Doğrudur, Qədim Misirdə «Günəş» mifologiyasının elə elementləri vardır ki, onlar Oziris haqqında 
mifdən köklü surətdə  fərqlənir. Lakin Günəş allahı Ra yerdə insanlarla birlikdə olmaqdan yoruldu. Qədim 
allahlardan biri Nunu (onun adının mənası «ilkin okean» deməkdir) Raya məsləhət görür ki, Nut adlı inəyin 
çiynində otursun. Sübh açılarkən adamlar bir-birinə ox atmağa başlayan anda çiynində Ranın oturduğu inək 
Nut yüksəkliyə qalxıb səma oldu. Ra razı qaldı və arzu etdi ki, səmada yaşıllıq olsun. Yalnız bundan sonra 
«Məmnunluq sahəsi» və «Qarğı (qamış) sahəsi» meydana gəldi, səma gölü təsəvvürü yarandı. Sonralar 
həmin mifin kontekstində  əkinçilərin ideal-axirət dünyasında  əkmək üçün torpağın olması ifadə edilirdi. 
Lakin daha yüksəklikdə inəyin başı hərlənməyə başladı və o titrədi. Bu zaman günəş allahı Ra dedi: «Əgər 
mən Xex (milyon ilahə nəzərdə tutulurdu) olsaydım, inəyi səmada saxlaya bilərdim». Bu sözlərlə o 8 Xex 
ilahəsini yaratdı  və onlar səma inəyinin ayaqlarını saxladılar. Nəhayət, Ra allah Şuya  əmr etdi ki, inəyi 
saxlamaq və 8 Xex ilahələrini qorumaq üçün aşağıda yerləşsin. 
Hekayə onu ancaq inək rəsmi önündə oxumağı  məsləhət verən göstərişlə başa çatır. Bunu isə yeni 
doğulmuş uşağını başı üzərində tutmuş ata etməli idi. 
Hekayətin birinci hissəsi qədim mifoloji baxışların  əks edilməsi ilə  əlaqədar idi. Günəş allahı Ra 
allahların və insanların padşahı rolunda ilkin allah Atumla eyniləşdirildiyindən öz təbiətinə görə ulu qocadır. 
Məlum olduğu kimi, insanların Atuma qarşı günah işlətməsi hələ e.ə. 2000-ci ildən xatırlanırdı. 
Günəş allahının yaranması haqqında Misirdə bir sıra  əfsanələr mövcuddur. Onlar bəzən bir-birini 
tamamlayır, bəzən də bir-birindən köklü surətdə  fərqlənir. Onların bəzisinə görə, günəşin, onunla birlikdə 
dünyanın yaradıcısı ana ilahədir. Ana ilahə heç bir kişi olmadan günəş oğlunu doğmuşdur. İkinci əfsanəyə 
görə isə allah-ata ilk iki allahı qadınsız yarada bilmişdir.  Əldə edilən materialların  əksəriyyətində  səma 
ilahəsindən doğulduğu qeyd olunur. O, günəşi tək doğur, yəni burada nə kişi allah, nə  də heyvan iştirak 
etmir. O, bəzən qadın, bəzən inək obrazında təzahür edir. Hər gün sübhdən işıqlı disk onun bətnindən çıxır, 
axşamlar o günəşi təzədən udur ki, səhər onu yenidən doğsun. 
Bütün ibtidai cəmiyyətlərdə olduğu kimi Qədim Misirdə də uşağın doğulması haqqında aydın təsəvvür 
yox idi. Yeni tarixə  qədərki Misirdə  uşağın doğulması bu və ya digər predmetin udulması ilə 
əlaqələndirilirdi. Misir folkloru belə baxışlar haqqında geniş məlumat verir. Misirdə «uşağa qalmaq» «nə isə 
udmaq» kimi başa düşülürdü. Bu barədə fikir Ehram mətnlərində  və dini mərasimlərdə uzun müddət 
yaşamışdır. 
«Udmaq» mövzusu matriarxat xarakter daşıyırdı. Qədim Misirdə ana-allahlar mühüm rol oynayırdı.  
Əsrlər keçdikcə dünyanın yaranması və allahların yaranması haqqında təsəvvürlər də zənginləşmişdir. 
Müxtəlif sahələrdə öz funksiyalarını yerinə yetirən allahlar xarakterinə görə insanlara da bənzəyirdilər. 
Öz təbiətinə görə yumşaq olan Xatxor inək  şəklində  təzahür edəndən sonra qaniçən Okoya çevrilir. 
Bəlkə  də bunlar Xatxor bayramında artıq içib sərxoş olmamaq üçün uydurulmuşdur. Xatxonrun rolunu 
məhəbbət hamisi kimi təhlil etməyə meyl də mövcud idi. 
Mifin ikinci hissəsi Ranın bəşəriyyətdən yorulması motivi ilə əlaqədardır. Ra inəyin çiynində oturduğu 
halda olsa da, özünün iki qayığı ilə üzdüyü şəkildə  təsvir olunmuşdur. Bu kosmoqonik nəqletmə  səmanın 
yaranmasını izah edir. Bundan əlavə səma sahələrinin və inəyin ayaqlarmı tutan 8 ilahənin mövcudluğu söz 
oyunu kimi də  təsvir olunur. Misir mifologiyasında söz oyunu geniş yer almışdı. Söz oyunu himnlərdə və 
mərasimlərdə yaradılırdı. Hər şeydən əvvəl, səma inəyi və yaxud bəzi mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, inək-
səma haqqındakı  təsəvvürlər tarixəqədərki dövrə gedib çıxır. Qədim mətnlərə  əsasən inəyin hüdudsuz 
okeandan qalxaraq səmaya çevrilməsi barədə  təsəvvürlər həmin mifə  qədər mövcud olmuşdur.  İkincisi, 
günəşin il qayığının səmanı su kimi ifadə edən konsepsiyaya görə, səma həm gecə, həm gündüz qayıqlarında 
üzməkdədir. Həmin səma suları yer okeanlarına müvafiqdir. Təəccüblü deyildir ki, səma inəyi də yer inəyinə 
oxşayır. Bu sular Nilə  bənzəmir, çünki qədim misirlilər bilirdilər ki, Nil cənubdan  şimala axır. Günəş isə 
Şərqdən Qərbə  hərəkət edirdi. Üçüncüsü, öz qızı Nutu səmaya qardaşı  və  əri Kebinyerin üzərinə qaldıran 
allah-kişi inəyin qarnından tutmuşdur. Nutun onu qaldıran allahların qayıqlarını apardığını, sonra onların 
duzlara çevrildiyi haqqında təsəvvürlər hələ çox qədimlərdən məlum idi. Allahların, ulduzların və günəş 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
25
allahının qayıqlarda üzməsi haqqında təsəvvürlərin əsası var idi. Qayıq Nil çayında təbii və rahat nəqliyyat 
növü idi. Geniş yayılmış  əks olunan səma haqqında dördüncü konsepsiya nisbətən rasionalist xarakter 
daşıyır. Səma allahlar tərəfindən qorunan və dörd dayaqla saxlanılan üst qatdır.  İnəyin dörd ayağı burada 
səmanın dörd dayağını əvəz edib. Dayaqları qoruyan 8 Xex ilahə dünyanın dörd tərəfini təmsil edən allahlar 
cərgəsinə daxildir. Dünyanın dörd tərəfinin göstəricisi olan say-rəqəm misirlilərdə  həmişə müqəddəs 
olmuşdur. 
Misirlilərin səma haqqında dörd müxtəlif təsəvvürləri olmuşdur. İnək, okean, qadın Nut və yerin üstü 
səma həmin dörd rəqəminə daxildir. 
Qədim Misir miflərində dünyanın və insanların yaradılması əfsanələri mühüm yer tutur. İlk baxışda bu 
əfsanələr özlərinin ziddiyyətli rəngarəngliyi ilə adamları çaş-baş sala bilər. 
Allahların, insanların və kainatın yaradıcısı rolunda gah heyvanlar, gah allahlar, gah da ilahələr çıxış 
edir. Bir əfsanəyə görə Günəş səma inəyindən doğulur, digərinə görə bitkilərdən, üçüncü qrupa görə isə qaz 
yumurtasından doğulur. Yaradılma üsulu və yaradıcılar da müxtəlif olur. Bütün miflər üçün ümumi olan 
cəhət budur ki, ibtidai xaosdan bu və ya digər allahlar meydana gələrək bu və ya digər  şəkildə dünyanı 
yaradırlar.  
Dünyanın yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti ən qədim zamanlarda qəbilə-tayfa münasibətlərinin 
hökm sürdüyü Nil vadisində yaranmışdır. Sonralar isə ictimai münasibətlərin inkişaf etməsi, qədim 
misirlilərin dünyanı anlama üsullarının təkmilləşməsi ilə  əlaqədar olaraq həmin miflər də bir sıra köklü 
dəyişikliklərə  uğramışdır. Nəticədə dünyanın yaranması haqqında mif bir növ «işlənmiş»  şəkildə  gəlib 
çatmışdır. Dünyanın yaranması haqqında miflərin  əksəriyyəti bizə tam şəkildə  gəlib çatmamışdır. Misir 
mifləri zəngin olduğu qədər, həm mürəkkəb, həm də ziddiyyətli xarakterdədir. 
Səma-inək haqqında mifə  əsaslanaraq Misir mifologiyasının xarakteri haqqında bəzi fikirlər demək 
mümkündür. Hər bir hadisə üçün çoxsaylı mifoloji müddəalar mövcud ola bilər. Mifoloji müddəalara 
münasibətdə  səxavətlilik Misir üçün səciyyəvi bir haldır. Ehkamlar olmadığından təriqətlər haqqında da 
təsəvvürlər olmamışdır. Dini dözülməzlik və fanatizm yalnız ölkənin tənəzzülə  uğradığı dövrlərdə  təzahür 
etmişdir. Fanatizm yalnız II minillikdə, təqribən e.ə. 1370-ci ildə Ehnatonun Misir dinini zorla 
mifologiyadan azad etmək cəhdi zamanı meydana çıxmışdır. Ehnatona qədər magiya və fetişizm daha geniş 
yayılmışdı. 
Misirlilər özləri üçün insana adi görünən anlayışlarla obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir 
sıra hadisələri izah etməyə  cəhd edirdilər. Onlara görə  həmin hadisə, obraz və anlayışlar «allahlar 
dünyasına» mənsub idi. «Allahlar dünyası» ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq 
bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa, onu özünə daxil edir, «simvol» vasitəsilə ifadə 
edilirdi. «Simvol» insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri bəşəri kateqoriyalar, daha dəqiq desək, məntiq 
və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə vermək cəhdidir. Doğrudur, elə  də olur ki, onların  əksəriyyətini təbiət 
qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu 
barədə özlərinə həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun əks etdirdiyi predmetin əsli 
kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada Misir simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması kimi 
qəbul edilə bilərdi. Həmin dövrdə  hər bir simvol mifoloji anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış 
allahlar dünyasının predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz, zəka simvolun həqiqiliyini yoxlamaq 
imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış yalnız o halda həqiqidir ki, o allahlar dünyasının hər hansı bir 
hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul 
olunurdu. 
Misir mifologiyası bütün mifoloji anlayışların cəmidir. «Mif» ifadəsini Misir mifologiyasının 
müəyyən tərkib hissəsini göstərmək üçün istifadə etmək olar. «Misir dini» bu mənada qədim misirlilərin 
mifoloji anlayışlardan ümumi istifadəyə sakit razılıq verməsinin təzahürüdür. «Misir teologiyası» bu mənada 
Misir teoloqları tərəfindən mifologiyanın konstruktiv və şərhçilik aspektlərindən təfsiridir. 
Misir kahinləri öz təbliğatlarında miflərdən geniş  şəkildə istifadə edirdilər. Çoxlarına məlum olan 
miflər qədim dini himnlərdə  təkrar olunurdu. Amon-Ra allahların, insanların, heyvanların və bitkilərin 
yaradıcısı kimi tərənnüm edilirdi. Onun əbədi düşməni olan əjdaha-ilan üzərində  qələbəsi qeyd edilirdi. 
Həmin təbliğatda yaradıcı allah kimsəsizlərin və əzabkeşlərin müdafiəçisi kimi göstərilirdi. Digər tərəfdən, 
müxtəlif dini-fəlsəfi sistemlərin inkişafı ilə  əlaqədar olaraq Misir dini mətnlərində daha tez-tez dünyanın 
yaradıcısı-allahın  əsas cizgiləri-əbədiliyi, hər  şeyə qadirliyi tərənnüm edilirdi. Allah biliklərin hakimi və 
bütün kəşflərin səbəbkarı elan olunurdu. Sonralar bunun inkişafı yalnız kahin mühiti ilə məhdudlaşır, dini-
fəlsəfi təlimlərin mücərrəd ilahiyyatçı quramaları ilə təsvir olunurdu. Mətnlər allahların surətləri və epitetləri 
ilə doldurulur, onlar bir sıra predmet, hadisə və anlayışlarla səsləşir. Bu mətnlər isə sonralar müxtəlif ibadət 
və mürəkkəb mərasimlərin geni yayılmasına güclü zəmin olurdu. Sonrakı dini-fəlsəfi traktatlar, mərasim 
nəğmələri və dünyanın yaranması haqqında Misir təsəvvürləri Ellin və Roma dövrünə  qədər yaşayaraq, 
Misirin hüdudlarından kənara çıxır. 
Misir mifoloji anlayışları sözlərdə (himnlər, dualar, hekayələr, ayin mətnləri), hərəkətlərdə (dramatik 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
26
tamaşalar, ayinlər və s. mərasimlər), predmetlərdə  və  rəsmlərdə,  şəkillərdə (təsvirlər, bitkilər və göy 
cisimləri), yaxud canlı varlıqlarda (padşah və heyvanlar) ifadə oluna bilərdi. Bu ifadələrdən hər biri mənəvi 
təcrübəni təmsil edir, yaddaşda bir sıra dini əhval-ruhiyyə yaradırdı. Əksər mifoloji anlayışları bu müxtəlif 
ifadə formalarında hiss olaraq qavramaq olar. 
Oziris və Xor haqqında mif padşahların dəfn mərasimlərini təsvir edir. Bu mif olmuş hadisələr 
haqqında bir hekayə formasında hələ II minilliyin əvvəllərində əzbər şəkildə dildən-dilə, eldən-elə keçmişdi. 
Misir mifologiyasının xarakterik cəhətlərindən biri müxtəlif tipli təsəvvürlərin bədii  şəkildə 
birləşdirilməsidir. Səma inəyi haqqında mif kosmik, kosmoqonik hadisə, yaxud dini adət kimi təsvir olunur,  
ondan sehrbazlıq vasitəsi kimi istifadə edilirdi. 
«Allahlar dünyası» adlandırdığımız yeganə mahiyyət eyni teoloqlarda müxtəlif, bir-birinə zidd 
anlayışlarla ifadə oluna bilərdi. Hər hansı ilahi qüvvə, yaxud allah çox asanlıqla digəri ilə eyniləşdirilə 
bilərdi. Səma inəyi haqqında hekayədə Ra bir yerdə Atum kimi, digər yerdə isə günəş diski kimi çıxış edir. 
Oko digər  şəraitdə ilanla eyniləşdirilir. Ureyem Xatxor kimi çıxış edir. Xatxor inəyə xas olan yumşaq 
təbiətdən fərqli olaraq amansız kimi təqdim olunur. Bu isə Misir mifologiyasının  əsas prinsipini-eyni 
zamanda dəyişmək, ənənəni saxlamaq meylini bir daha əks etdirir. Misir dininin dəyişkən forması və azad 
ruhu mühafizəkarlıqla bərabərləşdirilir. Beləki, nə vaxt isə lazım olan mifoloji konsepsiyalar faktiki olaraq 
heç vaxt atılmırdı. Bu səbəbdən Misir mifologiyasının mühafizəkar xüsusiyyəti e.ə. XIX əsrdə Misir dinini 
parçalamaqdan xilas etmiş, Misir dininin daimiliyini və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmişdir. 
Misir və Şumer mifologiyaları arasında məlum oxşarlığı inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin onların 
fərqi daha çox nəzərə çarpır. Bu iki sivilizasiyanı yaradan mühitlərin oxşarlığı  da    hər iki mifologiyanın 
oxşarlığında mühüm rol oynamışdır. Hər iki ölkə çay vadilərində yerləşirdi ki, bu da şübhəsiz, onların 
əhalisinin həyat tərzinə həlledici təsir göstərmişdir. Lakin Nil çayı ilə Dəclə və Fərat çayları arasında fərq 
çoxdur. Nil Misiri iki hissəyə - düzənliyə  və deltaya bölür. Fransız alimi More demişdir: «Təbiət Aralıq 
dənizi Misirini və Afrika Misirini belə yaratmışdır. Misirlilərin çox vaxt xüsusi vurğuladığı bu «iki torpaq» 
arasındakı fərq ölkənin mifoloji və bəşəri tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmək üçün kifayət qədər 
böyükdür». 
Qədim Misir yazısı e.ə. IV minilliyin sonunda meydana gəlmişdi. Bu yazı sisteminin ilkin nümunələri 
artıq Erkən səltənət dövründə tətbiq olunurdu. İlk Misir yazı növü piktoqrafiya, yəni şəkli yazı adlandırılır. 
Ən qədim Misir yazısı sadə naxış və müxtəlif anlayışları bildirən şəkillərdən ibarət olmuşdur. Şəkli işarələr 
vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış və məfhumların mənası verilirdi. Ay, günəş, ev, su və s. müvafiq oxşar 
şəkillərlə ifadə olunurdu. 
Misir təsərrüfatı genişləndikcə, dövlət idarə sistemi mürəkkəbləşdikcə yazı gündəlik həyatda tez-tez 
tətbiq olunmağa başladı. Bu, şəkli yazıların sadələşdirilməsinə gətirib çıxartdı. İşarələr artıq əvvəlki mənası 
ilə yanaşı  səs birləşmələrini, hecaları bildirməyə başladı. Məsələn, "ulduz" işarəsi oba kimi tələffüz 
olunurdu, o eyni zamanda heca kimi də  işlədilirdi. Yaxud "kanal" işarəsi  mer kimi səslənirdi,  mer eyni 
zamanda hecanı bildirirdi. Heca bildirən işarələr vasitəsilə cümlələr tərtib olunurdu. Bunun nəticəsində 
müxtəlif anlayışları və hadisələri ifadə etmək imkanı yaranırdı. Bu yazı işarələri hələ qədimdə heroqlif, yəni 
"müqəddəs işarələr" adlandırılmışdı. İlk zamanlar heroqliflərin sayı çox imiş. Ən çox işlədilən işarələrin sayı 
yeddi yüzə çatırdı. Adətən heroqliflər daş, ağac, dəri üzərində yazılırdı. Belə hallarda heroqliflərin  şəkli 
dəyişilmirdi. Qədim misirlilər eyni zamanda, bitkisinin gövdəsini lazım olan ölçüdə doğrayır, sonra özəyini 
uzununa çox nazik təbəqəyə ayırıb, xüsusi üsulla bir-birinə yapışdıraraq "kağız" kimi istifadə edirdilər. 
Böyük mətnləri yazmaq üçün papirus vərəqlərini uzununa bir-birinə calayırdılar və lülə halında bükürdülər. 
Onların bəzilərinin uzunluğu qırx beş metrə çatırdı. Heroqliflər papirus üzərində  də yazılırdı. Belə halda 
heroqliflərin ilkin şəkli xeyli dəyişilirdi. Bu yazı heroqlifikadan fərqli olaraq heratika adını almışdı. E.ə. VIII 
əsrdən etibarən yazı sistemində  dəyişiklik baş vermişdi.  Əvvəllər ayrı yazılan işarələr indi bir işarədə 
birləşdirilirdi. Bu yazı demotika, yəni xalq yazısı adını daşıyırdı. Bu yazı növü dövlət idarələri, ədəbi və dini 
mətnlərin tərtibində  işlədilirdi. Heratika vasitəsilə  təsərrüfat sənədləri, eləcə  də  ədəbi və elmi əsərlər 
yazılırdı. 
Misir yazı sistemində  əlifba işarələri də peyda olmuşdu. Bunlar 21 işarədən ibarət idi, hər birisi 
müəyyən samiti bildirirdi. Əlifba işarələri heroqliflərin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir və müstəqil 
işlənmirdi. 
Misir yazı sistemi dəyişildiyi və  təkmilləşdiyi kimi onun dil quruluşu da minilliklər  ərzində eyni 
şəkildə qalmırdı. Qədim, orta və yeni Misir dili bölgüsü təklif olunmuşdur. Erkən orta əsrlərdə (III-IV əsrlər) 
qədim Misir dili artıq ölü dillər cərgəsinə daxil olmuşdu. Bu zaman gipti dili işlənirdi. VII əsrdən etibarən 
ərəb dili yayılmağa başladı. Hal-hazırda Misirdə dörd milyon yerli gipti yaşayır. Onlar xristian olmaqla ərəb 
dilində danışır, lakin dini ibadətlərini gipti dilində aparır, qədim ənənələri qoruyub saxlayırlar. 
Qədim misirlilərin  şifahi xalq yaradıcılığı  bədii  ədəbiyyat  əsərlərinin  əsasını  təşkil edir. Ən qədim 
əsərlər e.ə. IV minillikdə yaradılmışdır. Üç min il ərzində  qədim misirlilər zəngin bədii  ədəbiyyat, onun 
müxtəlif janrlarını yaratmışdılar.  Şifahi xalq yaradıcılığının təsiri altında nağıllar da meydana gəlmişdi. 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
27
Adətən nağıllar  əkinçi  əhalinin məişətini, həyatını  və dünyagörüşünü  əks etdirirdi. Bunlardan "İki qardaş 
haqqında nağıl", "Cadulanmış  şahzadə", "Düz və  əyri haqqında nağıl", "Gəmi qəzasına uğramış barədə 
nağıl", "Firon Xufu və cadugərlər" və s. göstərmək olar. Qədim misirlilər nağıl vasitəsilə xeyirxahlığı, 
müdrikliyi tərənnüm edirdilər, sadə adamın fərasətini, ədalətini və cəsarətini açıqlayırdılar. Nağıllarda allah 
və fironların qüdrətinin sarsılmaz olması ideyası  əks olunmuşdur,  əyanların zalımlığı  və  qəddarlığı  təsvir 
edilmişdir. 
Birinci nağılda  əhvalat iki qardaş - Bata və Anubis ətrafında baş verir. Hər iki qardaş birgə  işləyir, 
böyük qardaş Anubis, kiçik qardaşı Bataya atalıq edir. Bir gün çöldə  səpin üçün taxıl azlıq edir, Anubis 
Batanı evə taxıl gətirməyə göndərir. Bata evə gələndə Anubisin arvadı onu yoldan çıxarmağa cəhd edir, lakin 
Bata nifrətlə onu rədd edir, taxılı götürüb çölə qayıdır. Axşam Anubisin arvadı  ərinin qulağını doldurub 
Bataya şər atır. Anubis qardaşını öldürmək niyyətinə düşür. O, pəyədə gizlənir və Batanı gözləyir. Bata mal-
qaranı evə  gətirərkən inəklərdən biri Bataya qardaşının niyyətini açır. Bata qaçır, Anubis onu təqib edir. 
Allahlar Bataya kömək edir, qardaşlar arasında keçilməz çay yaranır. Ertəsi gün Bata qardaşına günahsız 
olduğunu sübut edir və uzaq ölkəyə yaşamağa gedəcəyini bildirir. Əgər Batanın başına iş  gələrsə, qardaşı 
bunu qabdan içdiyi suyun köpüklənməsindən biləcəkdi. Böyük qardaş qayıdır və arvadını öldürür. 
Bata uzaq ölkədə (Sidr ağacı  dərəsində) evlənir. Ovçuluqla məşğul olur. Arvadına tövsiyə edir ki, 
dəniz kənarına getməsin, çünki dəniz onu uda bilər. Arvad ərinin nəsihətini yaddan çıxararaq dəniz sahilinə 
gedir. Dəniz coşur və onu təqib edir. O, çətinliklə xilas olur, lakin onun saçından bir tük dənizə düşür və su 
onu Misir sahilinə  gətirir. Dəniz zülfünün xoş  ətir iyini firon Narmerə çatdırır.  Ətir iyi fironun dəniz 
kənarında yuyulan pal-paltarına keçir. Firon aqilləri toplayır və xoş iyin səbəbini soruşur. Firona izah edirlər 
ki, xoş  iy  sidr  dərəsində yaşayan ilahə qadının zülfündən gəlir. Firon uzaq ölkəyə qoşun göndərir, ilahə 
arvadı tapdırır. Arvad Batanın həyat sirrini onlara acır və içərisində Batanın canı olan sidr ağacını kəsdirir. 
Bata vəfat edir. 
Anubis Sidr dərəsinə gəlir, sidr ağacının gülləri içərisində Batanın ürəyini tapır və onu həyata qaytarır. 
Hər ikisi Misirə qayıdır. Bata arvadını tapıb cəzalandırır, çünki o, Batanın canını saxlayan sidr ağacını 
kəsməyi məsləhət görmüşdü. Firon öləndən sonra Bata hökmdar olur. Nağıl xeyrin şər üzərində qələbəsi ilə 
qurtarır. Burada ölən və dirilən allah mövzusu da öz əksini tapmışdır. 
"Düz və  əyri barədə" nağılın da qəhrəmanları iki qardaşdır. Kiçik qardaş böyük qardaşın paxıllığını 
çəkir. Qardaşlar arasında mübahisə başlayır. Kiçik qardaş şərt kəsir ki, əgər mübahisəni udsa, böyük qardaşın 
gözlərini çıxaracaqdır. Kiçik qardaş mübahisəni udur, qardaşının gözlərini çıxarır və əmlakına sahib olur. Bir 
müddət sonra qardaşının iki quluna əmr edir ki, koru aparıb öldürsünlər. Onu səhraya aparırlar. Yazıqları 
gəlir, orada qoyub qayıdırlar. Bir neçə ovçu nnu səhrada görür, evdə həmin korun gözəlliyi barədə bacılarına 
danışırlar. Bacı koru görmək istəyir, onu gətirirlər. Qız ona vurulur. Onu dalandar vəzifəsinə  təyin edir. 
Sonra gizlicə ona arvad olur. Onların oğlu olur, böyüyür. Yoldaşlarından müdrikliyi və biliyi ilə fərqlənir. 
Yaşıdları onun paxıllığını çəkirlər. Sataşmaq məqsədilə onun atasının kim olduğunu soruşurlar. Uşaq bunu 
anasından bilmək istəyir. Oğul atasının başına gələn hadisəni öyrənir və uzun əhvalatlardan sonra əmisini 
cəzalandıraraq atasının əmlakını qaytarır. 
Bu nağıl mövzuları şərq xalqları ədəbiyyatında indi də yaşayır. Qədim Misir nağılları "Min bir gecə" 
nağıl silsiləsinin yaranmasına təsir göstərmişdi. 
Qədim misirlilər təbiətdə  və insan həyatında baş verən hadisələri dini ideologiya əsasında izah 
edirdilər. Bunların içərisində "Osiris haqqında" əfsanə geniş yayılmışdı. Osiris ölən və dirilən təbiət allahı 
hesab olunurdu. Qardaşı Set onu qəddarcasına öldürür. Osirisin arvadı  İsida və bacısı Neftida allahlardan 
kömək diləyirlər, Osirisi tapıb dirildirlər.  İsidanın oğlu olur. Adını Qor qoyurlar. Qor Setdən atasının 
intiqamını alır, allahlar hakimiyyəti ona verirlər. 
Misirdə  də dünyanın  əmələ  gəlməsi haqda əfsanə vardı. Günəş allahı Ra dünyanı  xəlq edən hesab 
edilirdi. O, səmanı, yeri, bitkiləri, heyvanları, quş  və balıqları sudan yaratmışdı. Bu təsəvvürlərin bəziləri 
qədim yəhudilərin dini dünyagörüşünə də təsir göstərmişdi. 
Misirin qonşu ölkələr ilə iqtisadi və  mədəni  əlaqələri bədii  ədəbiyyatın yeni janrında - səyahətlərin 
təsvirində öz əksini tapmışdı. Bu səpkidən “Gəmi qəzasına uğramış barədə nağıl” rəvayətini misal göstərmək 
olar. Firon öz məmurunu Punta göndərir. Gəmi qəzaya uğrayır və dənizçi sirli adaya düşür. Adanın hökmdarı 
xeyirxah ilan surətində ona qonaqpərvərlik göstərir, var-dövlətindən ona hədiyyələr verir, Misirə yola salır. 
“Misirli Sinuxet haqqında” hekayətdə qorxusundan Suriyaya qaçmış adlı-sanlı saray əyanından bəhs 
edilir.  Əsərdə Sinuxetin yolda çəkdiyi  əzab-əziyyətdən, Suriyada varlanmasından, vətən həsrətindən  əzab 
çəkməsindən danışılır. Uzun müddət Suriyada yüksək vəzifə tutmasına və yaşamasına baxmayaraq, Sinuxet 
vətən həsrəti ilə yanırdı, doğma yurduna qayıtmağa fürsət axtarırdı. Sonralar yeni fironun dəvəti ilə o, Misirə 
qayıdır. 
Nəsihət xüsusiyyətli  əsərlər  əsasən Orta və Yeni səltənət dövründə yaranır. Nəsihətlər mövcud olan 
dövlət və ictimai quruluşu müdafiə edirdi. Burada sosial ziddiyyətlər, aşağı  təbəqələrə münasibət, dövlət 
idarəetmə qaydaları, mirzəlik sənətinin üstünlüyü, xalq üsyanlarının acı  nəticələri və s. əks olunmuşdur. 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
28
Nəsihət səpkili əsərlərdən "Ptaxotepin nəsihəti", "Herakliopol hökmdarı Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti", "I 
Amenexetin nəsihəti", "Duauf oğlu Axtoyun nəsihəti", "İpuserin nəsihəti", "Nefertitinin nəsihəti"ni 
göstərmək olar. 
Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti aşağı  təbəqələrə, yoxsullara və onların sırasından çıxan fərasətli və 
müdrik adamlara münasibət qaydasından bəhs edir. Hökmdar belə adamlardan uzaq olmağı, fərasətliləri 
əzməyi oğluna tövsiyə edir. Burada dövlətin idarə olunması qaydaları da əks olunmuşdur. Duauf oğlu 
Axtoyun nəsihətində bir çox peşələrin ağır zəhmət tələb etməsi sadalanır və mirzəlik peşəsinin daha üstün və 
şərəfli olması qeyd olunur. "Ptaxotepin nəsihəti" əsərində əxlaq qaydalarından, yaxşı davranışdan bəhs edilir, 
"xırda adamı" öz taleyi ilə razılaşmağa çağırır. Onu inandırmağa çalışır ki, allah ancaq adlı-sanlı adamı 
yüksəldir. Bu nəsihətə görə, xırda adamlar itaətkar olmalı, öz ictimai mənşəyini heç zaman yaddan 
çıxarmamalı, vəzifəli adamlara itaət etməlidirlər. Nəsihət mövcud olan quruluşun möhkəmləndirilməsini 
tövsiyə edir. 
"İpuserin kəlamı" və "Nefertitinin nəsihətləri" yoxsulların və qulların Orta səltənətin sonunda baş 
vermiş üsyanını bədii şəkildə şərh edir. 
"Natiq kəndli" hekayəti kəndlinin əmlakının (iki eşşəyinin) əlindən alınmasından, onun şikayətindən, 
saraya gəlməsindən, hökmdarı öz natiqliyi ilə valeh etməsindən danışır. 
"Miskin adamın öz ruhu ilə söhbəti" hekayəti dialoq şəklində verilmiş və burada mövcud olan həyat 
qaydalarına etiraz əks olunmuşdur. Əsərdə miskin adamın bədbinliyi, əzab-əziyyətli həyatı, ölüm arzusu ilə 
yaşaması  təsvir olunur. Əsərdə axirət dünyasının və  əbədi həyatın olmasına  şübhə ilə yanaşılır, dini 
dünyagörüşləri şübhə altına alınır. 
Sinfi cəmiyyətdə incəsənət firon hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. 
Qədim Misir memarlığı dini ibadətin güclü təsiri altında olmuşdu. Məhz buna görə allahların və ilahi 
mənşəli hesab edilən fironun şərəfinə  əzəmətli məbədlər, saraylar, ehram və heykəllər yaradılırdı. Artıq 
qədim səltənət dövründə Misir memarlığını  fərqləndirən  əzəmətlilik  əlaməti meydana gəlmişdi. Firon 
ehramları buna misal ola bilər. 
Ehramın  ən qədim nümunəsi Sakkarada təmsil olunmuşdur. Firon Coserin şərəfinə burada pilləli 
ehram tikilmişdi. IV sülalə fironları Xufu,  Menkaura, Xafra əzəmətli ehramlar tikdirmişdilər. Ehramın 
yanında, sonralar isə (XVIII sülalə dövründən etibarən) kənarda axirət məbədləri (axirət dünyası ilə bağlı 
dini mərasimləri icra etmək üçün) tikilirdi. Məbədlərin divarında ilahiləşdirilmiş fironun həyatı və şücaətləri 
təsvir olunurdu. Bundan başqa, misirlilərin gündəlik həyatını əks etdirən səhnələr də vardı: burada dalaşan 
qayıqçılar, işləyən sənətkarlar, dəfn mərasimində  iştirak edən  əkinçilər, balıqçılar, çobanlar, ağı tutanlar 
təsvir olunmuşdu. 
Yeni Səltənət dövründə incəsənət və memarlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə qalxır. Bu dövrdə qayanı 
kəsib yeraltı dəfn sərdabələri inşa edirdilər. I Setinin yeraltı dəfn sərdabəsinin yüzlərlə otaqları vardı. Burada 
minlərlə heykəllər qoyulmuşdu. Xəzinəsində saysız-hesabsız varidat saxlanılırdı.  Ən möhtəşəm memarlıq 
dəsti Fivadakı (Karnak və Lüksorda) Amon məbədi hesab olunur. Məbəd dəstinin yüzdən çox otağı, geniş 
həyət sahələri, keçidləri, nəhəng heykəlləri, sfinksləri, sütun abidələri varmış. Onun təkcə böyük salonu 16 
cərgədə ucalan 134 sütundan ibarət imiş. Böyük salonun 12 mərkəz sütunu 21 m hündürlüyündə imiş. 
Salonun sahəsi 5 min m
2
-dən artıq imiş. 
Əzəmətli tikintilərdən Deyr əl-Bəhridə Xatşepsutun xeyrat məbədini və Mədinət-Abuda III Ramzesin 
böyük məbədini göstərmək olar. III Ramzesin məbədi dördbucaq şəklində tikilmişdi. Buraya kanal 
çəkilmişdi. 
Qaya məbədləri  əzəmətli və  dəbdəbəli idi. Abu-Simbeldə II Ramzesin məbədi qaya içərisində inşa 
edilmişdi. Qayanın içərisində çoxlu otaq, sütun və heykəllər tapılmışdı. Firon sarayları burada böyük bir 
zövqlə tikilir, otaqlara nəfis və zərif bəzəklər vurulurdu. 
Heykəltəraşlıq memarlığın mühüm sahəsini təşkil edirdi. Hər bir məbəd və saray ehram və  sərdabə 
heykəllərlə dolu olurdu. Bunlar həm nəhəng, həm də nisbətən xırda şəkildə yonulurdu. Heykəltəraşlar Misir 
allahlarını  və fironlarının surətini yaradırdılar.  Əyan və sadə adamlara həsr olunmuş heykəllər də 
düzəldilirdi. Divar təsviri geniş  təmsil olunmuşdu. Təsviri sənət vasitəsilə müxtəlif səhnələr  əks etdirilir, 
zəngin bədii surətlər yaradılırdı. Təsviri sənət müharibə  səhnələri, firon ailəsi,  əkinçilik və balıqçılıqla 
məşğul olma səhnələri, qurbankəsmə və dəfn mərasimləri, hədiyyələr gətirilməsi və ov səhnələri kimi geniş 
mövzuları əhatə edirdi. 
Dini təsəvvürlər qədim Misir cəmiyyətinin bütün sahələrində özünü təzahür etdirirdi, mədəniyyətin 
hər bir sahəsində müəyyən iz buraxırdı. Din qədim misirlilərin ideologiyasını təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin 
sadə formaları, yəni heyvanlara, əşyalara və  əcdadlara ibadət Misir tarixinin bütün dövrlərində mövcud 
olmuşdur. Fetişizm (əşyalara ibadət) və totemizm (totem heyvanlara ibadət) sadə dini təsəvvürlər idi. Qədim 
misirlilər təbiət qüvvələrini ilahiləşdirmişdilər. Onlar günəşə, aya, suya, Nil çayına, vəhşi və ev heyvanlarına 
və s. sitayiş edirdilər. Misir dini sistemi tədricən yaranırdı və Yeni səltənət dövründə bitkin şəklə düşmüşdü. 
Misirdə xeyli sayda allahlara ibadət olunurdu. II Ramzesin Het hökmdarı ilə müqaviləsində min Misir allahı 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
29
və ilahəsi şahid kimi yad edilir. Bu allah və ilahələrin hamısının adları məlum deyildir. Misirin hər guşəsində 
dini ibadət mövcud idi. Allahlar haqda təsəvvürlər müxtəlif təbiət qüvvələrinin və ictimai hadisələrin 
təcəssümü kimi meydana gəlmişdi. Dini təsəvvürlər nəticəsində yerli, vilayət (nom) və ümum Misir 
ibadətləri möhkəmlənirdi. Adətən mərkəz  şəhərlərin allahları bu və ya digər siyasi şəraitdən asılı olaraq 
ümum Misir allahına çevrilirdi. 
Misir panteonunda Amon allah ali mövqe tutmuşdu. O, allahların hökmdarı və fironun havadarı hesab 
olunurdu. Onun məskəni Fiva şəhəri sayılırdı. Misir panteonunun nüfuzlu allahlarından biri Ra idi. O, Günəş 
allahı kimi məlum idi. Onu gündüz üfüqündə  səma gəmisində  təsəvvür edirdilər. Günəş allahına sitayiş 
Heliopol  şəhərində yayılmışdı. Yeni Səltənətin  əvvəlində Ra-Günəş allahı Amon allahı ilə birləşdirildi və 
Amon-Ra ibadəti yarandı. Amon-Ra dünyanın yaradıcısı kimi qələmə verilirdi. Exnatonun dövründə Aton 
("Günəş üfüqü") allahına sitayiş  bərqərar oldu. Memfis şəhərində allah Ptax məskən salmışdı. Guya Ptax 
allahları və dünyanı yaratmışdı. Misir panteonunda Osiris, onun bacısı və arvadı İsida, oğlu Qor şərəfli yer 
tuturdular. Osiris firon hakimiyyətinin havadarı olmaqla yanaşı, axirət dünyasının allahı kimi təsəvvür 
edilirdi. O, ölən və dirilən təbiəti təcəssüm edirdi. Təbiətdə  qış  və yaz fəsillərinin gəlməsi onun adı ilə 
bağlanırdı. O, ər-arvad məhəbbətinin və analığın himayəçisi idi. 
Qor səma və  işıq allahı idi. İlk Misir fironları Qoru firon hakimiyyətinin havadarı kimi təsəvvür 
edirdilər. Qədim misirlilər Nil çayına sitayiş edirdilər, onu Hapi adlandırırdılar. Tot müdriklik və hesab 
allahı, Xatxor səma, məhəbbət və şadlıq ilahəsi hesab edilirdi. Maat (ədalət ilahəsi), Soxmet (qüdrət ilahəsi) 
və başqaları Misir panteonuna daxil idilər. 
Misirlilər allahları müxtəlif heyvan görkəmində təsvir edirdilər. Bu, ən qədim təsəvvürlərin əksi idi. 
Öküzə sitayiş geniş yayılmışdı. Allah Apis öküzü təmsil edirdi. Öküz Ptax, Osiris, Ra və s. allahları əks edə 
bilirdi. Amona qoyun, Soxmetə  şir, Tota əntər, Sebekə timsah görkəmi verilirdi. Dini təsəvvürlərin 
təkmilləşməsi allahların totem ibadətini dəyişdirdi. Allahlar artıq heyvan, yaxud quş başlı adam görkəmində 
təsvir olunurdular. Ra, Qor şahin başlı adam, Anum, Xnum qoyun başlı adam, ilahə Xatxor inək başlı adam 
görkəminə salınmışdı. 
Qədim Misirdə ilk allahlar haqda da təsəvvürlər müəyyən sistem şəklinə salınmışdı.  Əvvəl guya 
qarmaqarışıq su aləmi olmuş və onu Nun təmsil etmişdi. Sonra Atum su aləmindən təpə şəklində bünövrə 
yaratmışdı. Sonralar Atumu Ra təmsil edirdi. Atum-Ra qoşa allah (hava) və arvadı Tefnutu (nəmişlik) 
törətmişdi. Yer allahı Heb və  səma ilahəsi Nut onların törəməsi olmaqla Osiris, İsida, Set və Neftidunu 
yaratmışdılar. Beləliklə, allahların ailəsi təsəvvürü yaradılmışdı. Nəticədə allah-ata, allah-ana və allah-oğul 
dini anlayışı meydana gəlmişdi. Bu dini ehkam sonrakı dinlərə, xüsusilə xristianlığa təsir göstərmişdi.  
Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və onunla bağlı olan mərhumlara ibadət mövcud idi. Misirlilərə 
görə ölüm insanın varlığını  məhv etmir, onu sadəcə olaraq başqa aləmə, həyatın guya davam etdiyi axirət 
dünyasına aparır. Odur ki, misirlilər ölünü başqa aləmdə  əbədi həyatla təmin etməyə  cəhd edirdilər. 
Mərhumu dəriyə, həsirə, yaxud parçaya büküb basdırırdılar, yanına yemək, silah, heyvan və insan 
heykəlcikləri (uşebtu) qoyurdular. Qədim səltənət dövründə varlı  məmurları  və adlı-sanlı kahinləri kürsü 
(mastab)  şəkilli sərdabələrdə  dəfn edirdilər. Meyiti süni surətdə saxlamaq üçün onun içalatı  çıxarılırdı  və 
xüsusi qablara qoyulurdu. Meyitin bədəninə duzlu maddələr və qatranlı  məhlullar sürtməklə 
mumiyalayırdılar. Meyiti (mumiyanı) bir çox kətan parçalara büküb dəfn edirdilər.  
Orta səltənət dövründə yeni varlı  təbəqələr yaranmışdı. Bununla bağlı  mərhuma ibadət nisbətən 
dəyişilir.  Əgər  əvvəllər dini-cadu xüsusiyyəti daşıyan yazılar ancaq hökmdarlar və  əyanların sərdabəsinə 
həkk olunurdusa, indi belə yazılar orta təbəqəyə  mənsub adamların daş tabutu (sərdabə) üzərində  də  həkk 
olunurdu. Belə cadu xüsusiyyətli yazılar əsasında "Ölülər kitabı", "Dirilmə kitabı" tərtib olunmuşdu. Kitabda 
sehr, himn, dua və allah şərəfinə mədhlər vardı. Kitabın çox hissəsi cadu xüsusiyyətli sehrlərdən ibarətdir. 
Belə sehrlər guya mərhumu axirət dünyasının dəhşətindən qorumalı  və onu o dünyanın səadəti ilə  təmin 
etməli idi. Mərhum axirət dünyasının məhkəməsində Osirisin qarşısında hesabat verirdi. Mərhum üzərində 
məhkəmə qurulurdu, onun ürəyi çəkilirdi və 42 əsas günah şərh edilirdi. Mərhum günahsız olduğunu sübut 
etməli idi. Fironlar da axirət dünyası  məhkəməsi qarşısında cavab verirdilər. Günah sahibi əjdahaya yem 
olurdu. Günahsız isə o dünyada əbədi həyat qazanırdı. Artıq o dövrdə günahsız və mömin həyat sürmüş 
insanların axirət dünyasında əbədi səadətə qovuşması barədə təsəvvür formalaşır.  
Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi.  Əvvəllər onu allah oğlu, sonra allah 
adlandırırdılar. Ona yer üzünün allahı kimi sitayiş və itaət edirdilər. Hər bir ictimai etiraz, hökmdara qarşı 
qiyam dini baxımdan cinayət hesab olunurdu. 
İncəsənətdə hökmdarın allah oğlu olması müddəası  təbliğ edilirdi. Məbədlərdə firona ibadət xüsusi 
otaqlarda keçirilirdi. Belə otaq "böyük ev" (pir-a) adlanırdı. Bu sözdən də "firon" rütbəsi yaranmışdı. XVIII 
sülalə dövründə "firon" anlayışı artıq hökmdar mənasında işlədilirdi. Otağın divarlarında fironun həyatını əks 
edən təsvirlər həkk olunurdu. Bu təsvirlər fironun ilahi mənşəli olmasına dəlalət edirdi. Buna baxmayaraq 
firon hakimiyyəti dini ehkamların güclü təsiri altında olmuşdur. 
Dinin geniş təsirinə baxmayaraq, insanlarda "bilik" və onun əhəmiyyəti haqda təsəvvür yaranırdı. Əsas 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
30
bilik mənbəyi məktəblər idi. Biliklər tətbiqi xüsusiyyət daşıyırdı. Riyaziyyat sahəsində biliklər praktiki 
tələbatdan doğurdu, yer ölçənlərin və inşaatçıların işini yüngülləşdirməli idi. Sərdabələrdə xüsusi iplə torpaq 
ölçən adamların  şəkli çəkilirdi. Hesab və  həndəsə sahəsində sadə biliklərə malik idilər. Dəqiq riyazi 
hesablama nəticəsində ehram tikmək mümkün idi. Riyazi sahədə  ən böyük nailiyyət onluq hesablama 
sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000 bildirən işarələr tətbiq olunurdu. Hətta 
milyonu bildirən işarə vardı: bu təəccübdən əllərini qaldırmış adam şəklində təsvir olunurdu. 
Həndəsə sahəsində müəyyən inkişaf vardı. Misirlilər düzbucağın, yarım bucağın, xüsusilə bərabəryanlı 
üçbucağın, trapesiyanın və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər. Cəbr sahəsində bir naməlum tənliyi 
çıxara bilirdilər. Astronomiya sahəsində müəyyən nailiyyətlər  əldə edilmişdi. Planeti ulduzdan 
fərqləndirirdilər, ulduzların xəritəsini cıza bilirdilər. Misirlilər xüsusi təqvim yaratmışdılar. İli hər bir ayı 30 
gündən ibarət 12 aya bölmüşdülər.  İlin sonunda 5 gün əlavə olunurdu. İl onda 365 gündən ibarət olurdu. 
Misir təqvim ili tropik ildən dörddə bir sutka geriyə qalırdı. Bu fərq 120 il ərzində bir aya bərabər olurdu. 
Onlar gecə-gündüzü 24 saata bölürdülər. Su və günəş saatları icad etmişdilər. 
Təbabət inkişaf tapmışdı. Diş, göz və başqa xəstəliklər müalicə olunurdu. Misir həkimləri insanın 
anatomiyasına bələd idilər. Meyitin yarılması insan orqanizminin quruluşunu öyrənməyə imkan yaradırdı. 
Həkim bacardığını edirdi. Həkim xəstəyə baxıb xəstəlik  əlamətlərini və müalicə vasitələrini 
müəyyənləşdirməyi bacarmalı idi. Təbabət etikası mövcud idi. Həkim öz müalicə imkanlarını  xəstəyə 
əvvəldən bildirməli idi və bunu belə deməli idi: "Bu xəstəliyi mən müalicə edə bilərəm, yaxud bu xəstəliyi 
mən bəlkə müalicə edə bildim, ya da xəstəliyi mən müalicə edə bilmərəm". Cərrahlıq geniş inkişaf tapmışdı. 
Misir Qədim  Şərqin inkişaf etmiş  mədəniyyət (sivilizasiya) mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu 
sivilizasiyaya mənsub olan dövlət sistemi, iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min il ərzində öz 
varlığını saxlaya bilmiş, digər ölkələrə təsir göstərmişdi. Misir Qədim Şərqdə ən uzun ömürlü dövlətlərdən 
biri olmuşdu. 
Qədim Misirdə  həm bədii  ədəbiyyat - nağıllar, hökmdarların öz övladlarına nəsihətləri, fəlsəfi 
dialoqlar, o cümlədən məşhur «ümidi boşa çıxmışın öz ruhu ilə söhbəti» və s. geniş yayılmışdı. Heykəllər, 
divar rəsmləri, daş üzərində təsvirlər Qədim Misir üçün səciyyəvi idi. E.ə.VI əsrdə Misir farslar tərəfindən 
işğal edilmişdir. Onların hökmranlığı e.ə. 405-ci ilə  qədər davam etmişdir. E.ə. 332-ci ildə Misir İsgəndər 
tərəfindən işğal olundu. Onun şərəfinə tikilən  İsgəndəriyyə ellin mədəniyyətinin Misirdə, Misir 
mədəniyyətinin Yunanıstanda yayılmasına səbəb oldu. Burada hündürlüyü 100 metrdən artıq olan, dünyanın 
yeddi möcüzəsindən biri sayılan İsgəndəriyyə mayakı tikilmişdir. 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
31
 
  
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
32
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
33
 
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
34
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
35
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
36
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
37
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
38
 
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
39
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
40
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
41
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
42
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
43
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
44
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
45
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
46
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
47
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
48