Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

təbiətşünaslıqda yaradıcılığın 
ən yüksək səviyyəsi kəşflər formasında özünü göstərir
. Kəşf dedikdə 
real dünyanın əvvəldə mə‟lum olmayan yeni faktlarının, xassələrinin və 
qanunauyğunluqlarının müəyyən edilməsi başa düşülür. Yaradıcı fəallığın 
digər forması ixtira hesab olunur
. Bu iki anlayış bir-birilə çox yaxındır. 
Lakin onları tam eyniləşdirmək doğru olmazdı. Belə ki, kəşf öz-özlüyündə 
mövcud olan, lakin bizə bəlli olmayan obyektlərin aşkarlanmasıdır. 
Məsələn Kolumb Amerikanı kəşf etmişdir. Lakin Amerika əvvəldən də 
mövcud idi. Yalnız bizim o qitədən xəbərimiz yox idi. Ixtira anlayışı isə 
əvvəldə mövcud olmayan, nə isə yeni bir şeyin yaradılması ilə bağlıdır. 
Məsələn, buxar maşınının, elektrik lampasının, müasir EHM-lərin ixtirası 
bunu göstərir. 
Kəşf və ixtira axtarılan problemin həlli deməkdir. Özü də söhbət 
həmin problemin əvvəldə mövcud olmayan yeni üsullarla həllindən, onun 
açılmasından gedir. Lakin bu yolu mütləqləşdirmək olmaz. Fikrin yaradıcı 
xarakteri həm də başqa bir yol ilə özünü göstərə bilir. Bu, əvvəldə mə‟lum 
olan adi üsulları orijinal surətdə əlaqələndirməklə yeni nəticələr əldə 
etmək yoludur. 
Insanların həyat fəaliyyətində və bütövlükdə cəmiyyətin 
tərəqqisində yaradıcılıq müstəsna rol oynayır. Məhz onun sayəsində 
ictimai həyatın müxtəlif tərəfləri sürətlə inkişaf edir. 
Qeyd olunmalıdır ki, yaradıcılıq hansı sahədə baş verməsindən asılı 
olmayaraq birdən-birə özünü göstərmir. O müəyyən fərziyyələrin 
yaranmasından başlayır, ideya və hipotezlərin formalaşdırılması ilə davam 
etdirilir. Sonra, irəli sürülmüş ideya və vəzifəni həll etmək üçün müxtəlif 
yollar axtarılır. Mövcud olan üsullar və hesabatlar dəqiqləşdirilir və prak-
tiki təcrübə ilə tutuşdurulur. Yalnız bu mərhələlərdən keçərək yaradıcılıq 
özünü göstərir. Yaradıcılığın mühüm bir səciyyəsi, onun müəyyən 
ziddiyyətlərin həlli ilə bağlılığıdır. Başqa sözlə, hər bir kəşf və ixtira (istər 
elmi, istərsə də texniki) köhnənin inkarı və yeninin yaradılması deməkdir. 
Inkişafın dialektikasını əks etdirən bu prosesdə bir sıra məntiqi 
əməliyyatlar yerinə yetirilir: əvvəlcə vəzifə irəli sürülür, onun həllinin 
törədəcəyi nəticələr qabaqcadan təhlil edilir, sonra vəzifəni yerinə 
yetirməyə mane olan ziddiyyətlər aşkar edilir, onların səbəbləri araşdırılır. 
Bütün bunlardan sonra isə həmin zidiyyətlərin həllinin orijinal yolları və 
vasitələri müəyyənləşdirilir. XX əsrin görkəmli fiziki M.Plank göstərmişdi 
ki, yaradıcılıq mövcud nəzəriyyə ilə ziddiyyət təşkil edən faktların aşkar 
edilməsindən başlanır. Bu fikri davam etdirən akademik P.Kapitsa da qeyd 
edirdi ki, fizik üçün qanunların özündən daha çox, bu qanunlardan kənara 
çıxma halları maraqlıdır. 

---

321 
Kəşf sadəcə olaraq yeni faktı aşkar etmək deyildir. Əsas məsələ bu 
faktın ümumi nəzəri sistemdə tutduğu yeri aşkar etməkdir. Yeni faktların 
ardıcıl sürətdə təhlili və mə‟nalandırılması çox vaxt yeni nəzəriyyənin 
yaradılması ilə nəticələnir. 
Kəşf və ixtiralar çox vaxt təsadüfi müşahidə olunan faktların 
araşdırılması və ümumiləşdirilməsi nəticəsində baş verir. Bunu elm və 
texnika sahəsində edilmiş kəşflərin tarixi də sübut edir. Məsələn, Dani-
marka fiziki X.Ersted tələbələrlə apardığı elektriklə bağlı təcrübələrdə 
təsadüfən müşahidə edir ki, elektrik dövrəsi qapandıqda onun yanındakı 
kompasın əqrəbi hərəkət edir. Bu təcrübəni bir neçə dəfə təkrar etdikdən 
sonra o, maqnetizm ilə elektrikin əlaqəsi haqqında məşhur kəşfini 
etmişdir. 
Yaradıcılıq insanın bütün mə‟nəvi qüvvələrinin səfərbər 
edilməsinin nəticəsində mümkün olur. O təxəyyül ilə sıx əlaqədədir. 
Təxəyyül də mə‟nəvi fəallığın spesifik formasıdır. O bir tərəfdən keçmiş 
təcrübənin yenidən canlandırılması, digər tərəfdən isə hələ mövcud ol-
mayan, lakin gələcəyin tələbatı kimi çıxış edən yeninin fikrən 
quraşdırılmasını ifadə edir. Bu mə‟nada təxəyyül idrakda mühüm yer tu-
tur. Lakin unudulmamalıdır ki, təxəyyül gerçəklikdən həddən artıq uzaq 
olduqda, öz məhsuldar yaradıcılıq keyfiyyətini itirir və bəhrəsiz fanta-
ziyaya çevrilir.