Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Səbəbin müxtəlif növləri mövcuddur
: onlardan birincisi 
tam 
səbəb 
adlanır. Bu, nəticənin doğuran bütün hadisələrin məcmusudur. 
So-
nra spesifik səbəb gəlir
. O elə şəraitlər qismidir ki, onların qarşılıqlı 
tə‟siri nəticəni əmələ gətirir. Səbəbin növlərindən biri də başlıca səbəbdir. 
O başqa səbəblər içərisində həlledici rol oynayır.
Səbəblərin daxili və xarici növləri də bir-birindən fərqləndirilir. 
Daxili səbəb bir sistemin çərçivəsi daxilində fəaliyyət göstərir. Xarici 
səbəb isə bir sistem ilə digər sistemin qarşılıqlı tə‟sirini səciyyələndirir. 
Məsələn istehsalın inkişafı cəmiyyətin tərəqqisinin daxili səbəbidir. Sosial 
həyat ilə mühitin qarşılıqlı tə‟siri isə onların hər biri üçün xarici səbəbdir. 
Səbəblər obyektiv və subyektiv ola bilir
. Obyektiv səbəb 
insanların şüur və iradəsindən asılı olmayaraq özünü göstərir. Subyektiv 
səbəb isə insanların məqsədyönlü hərəkətlərini onların qətiyyət və 
mütəşəkkilliyini, təcrübə və biliklərini ifadə edir.

---

197 
Səbəbin özünü göstərə bilməsi üçün müəyyən şərait lazımdır. Şərait 
müəyyən bir hadisənin baş verməsi üçün zəruri olan şərtlərin 
məcmusudur. O həm konkret hadisələri, həm də ətraf mühiti əhatə edir. 
Doğrudur şərait özü özlüyündə nəticəni törətmir. Amma şərait olmasa 
nəticəni yaradan səbəb də reallaşmır. Məsələn insanın bədəninə mikroblar 
daxil olduqda, o xəstələnə də bilər, xəstələnməyədə bilər. Bu konkret 
şəraitdən asılıdır.
Səbəbin reallaşmasında bəhanə də müəyyən rol oynayır. Lakin 
bəhanə nəticəni yaratmır. Onun baş verməsini sürətləndirir. 
Fəlsəfi determinizm şərtlənmənin səbəbiyyətdən kənar 
növlərinin olduğunu qəbul edir
. Sonunculara misal olaraq hadisələr 
arasında funksional əlaqəni
höstərmək olar. Məsələn yuxarıda 
(«Hərəkət») mövzusunda adı çəkilən 
E=ts
2
düsturu kütlə ilə enerji 
arasındakı funksional asılılığı ifadə edir. Təbiidir ki, onları səbəbiyyət 
əlaqələrinə aid etmək doğru olmazdı. Lakin səbəbiyyət əlaqələri ilə funk-
sional əlaqələr sıx əlaqəlidir. Funksional əlaqə hadisələrin spesifik asılılıq 
formasıdır. Bu halda bir hadisənin dəyişilməsi digərinin dəyişilməsi ilə 
müşayiət olunur. Məsələn cəmiyyətdə yığım ilə istehlak, milli gəlir ilə 
kapital qoyuluşu arasında funksional asılılıq mövcuddur. Əlaqələrin 
geridönməzliyi ilə səciyyələnən qanunlar da funksional əlaqələrin 
vasitəsilə tənzim olunur. 
Determinizm prinsipi təbiət, cəmiyyət və şüur hadisələrinin təbii 
səbəblərlə əlaqələndiyini və bir-birini şərtləndirdiyini irəli sürür.