Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Determinizmin dialektik və mexaniki (və yaxud Laplas deter-
minizmi) növləri mövcuddur
. Birinci müəyyən hadisədə tə‟sir göstərən 
qanunauyğunluqların xarakterindən asılı olaraq səbəbiyyət əlaqələrinini 
rəngarəngliyini qəbul edir. Mexaniki determinizm də səbəbiyyətin 
mövcudluğunu təsdiq edir, lakin onu yalnız mexaniki qarşılıqlı tə‟sir kimi 
izah edir. Materiya hərəkətinin digər (mexaniki hərəkətdən başqa) 
formalarının qanunauyğunluqları nəzərə alınmır. Digər tərəfdən mexaniki 
determinizm səbəbiyyət əlaqələrində obyektiv təsadüfləri inkar edir. 
Nəticədə o gəlib fatalizmə çıxır.
Mexaniki determinizm yalnız mexanika ilə bağlı fəaliyyətdə fayda 
verir. Mürəkkəb proseslərin (mikrohissəciklərin hərəkəti, bioloji hadisələr, 
psixiki fəaliyyət və sosial həyatın) izahında o yaramır. 
Səbəbiyyət münasibətləri həm də məqsədəuyğunluq ilə əlaqəlidir. 
Məqsədəuyğunluq mövqelərində duranlar (teleologiya-məqsəd tə‟limi 
deməkdir) iddia edirlər ki, təbətdəki hər bir hadisə məqsədəuyğun 
yaranmışdır. Hər cür inkişaf əvvəlcədən müəyyən olunmuş məqsədlərin 
həyata keçirilməsidir. Onların fikrincə pişiklər siçanları yemək üçün, 

---

198 
siçanlar isə onları qidalandırmaq üçün yaranmışlar. Xəstələr isə ona görə 
mövcuddurlar ki, həkimlər işsiz qalmasın. 
Determinizm prinsipi aşağıdakı müddəaya əsaslanır. Dünyadakı 
hadisələrin mövcudluğu və inkişafı müəyyən sahmanlı və nizamlı şəkildə 
bir-birilə şərtlənir. Başqa sözlə deyilsə, dünya qarmaqarışıqlıq deyil. 
Bu-
rada müəyyən qarşılıqlı şərtlənmə mövcuddur. Bu prinsipin əksini 
indeterminizm təşkil edir
. O dünya hadisələrinin qanunauyğun 
şərtlənməsini qəbul etmir və yaxud da determinizmin obyektiv xarakter 
daşıdığını inkar edir.
Beləliklə determinizm obyektiv hadisələrin ümumi şərtlənmiş 
olması haqqında tə‟limdir. Bu prinsip də dünyadakı mövcudatların 
qarşılıqlı tə‟siri ideyasına əsaslanır. Determinizm heç bir şeyin universap 
qarşılıqlı əlaqədən kənar olmadığını göstərir. Həmin prinsip həm də 
çoxtərəfli determinasiya əlaqələrinin genetik məzmununu, səbəblərini 
aşkar edir. Determinizm səbəbiyyət əlaqələrindən ayrılmazdır. O həm də 
səbəbiyyət əlaqələrindən kənar determinasiyanın olduğunu qəbul edir. 
Buradan aydındır ki, determinizm ilə səbəbiyyəti eyniləşdirmək doğru 
deyildir. 
Fəlsəfi determinizm konsepsiyasının məzmununu səbəb-nəticə ilə 
yanaşı təsadüf-zərurət, azadlıq, imkan və gerçəklik kateqoriyaları açır. 
Həm də nəzərdə tutulmalıdır ki, səbəb-nəticə əlaqələri heç də həmişə qəti 
şərtlənmiş xarakter daşımır. Burada təsadüflər və ehtimal da müəyyən yer 
tutur. Ona görə də zərurət və təsadüf, imkan və gerçəklik kateqoriyalarını 
da nəzərdən keçirmək lazımdır.