Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Lakin son dövrlərdə yayılmaqda olan si-
nergetika tə‟limi cansız təbiətdə baş verən inikasa diqqəti artırır. Bu 
tə‟lim subut edir ki, burada təkamül gedişində dissipativ strukturlar 
yaranır və nəticədə,qarmaqarışıqlıqdan (xaosdan) müəyyən qayda, 
nizam törəyir. 
Inikasın sonrakı inkişafı kainatda baş verən qlobal təkamül prosesi 
ilə bağlı getmişdir. Planetimizdə həyatın yaranması, kainatın təkamülündə 
çox mühüm keyfiyyət mərhələsi olmuşdur. O həm də inikasın prinsipcə 
yeni formasını-bioloji inikası əmələ gətirmişdir. Bu daha mürəkkəb 
formadır və öz inkişafında müəyyən mərhələlərdən keçir: qıcıqlanma, his-
siyyat və psixika. 
Bütün canlılar öz məqsədli aktivliyi ilə seçilirlər. Onlar xarici mühit 
ilə maddələr və enerji mübadiləsi sayəsində öz həyatını yaşaya bilirlər. 
Orqanizmlərin həyatı xarici mühitdən aldıqları informasiya ilə qırılmaz 
bağlıdır.Belə ki, orqanizmə siqnal vasitəsilə kənardan müəyyən informa-
siya daxil olur. Lakin o bunu passiv qəbul etmir, yəni həmin informasiya-
dan istifadə etməklə öz fəallığını artırır. Başqa sözlə, orqanizm kənar 
tə‟sirə cavab reaksiyası verməklə həm də aktiv fəaliyyət göstərir. 
Inikasın 
bu forması informasiya inikası adlanır. 
Informasiya enerjinin bölünməsinin qeyri-yekcinsliyi ilə bağlıdır. 
Bu mə‟nada hər cür rəngarənglik özündə müəyyən informasiya daşıyır. 
Beləliklə informasiya müəyyən məlumat, bir predmetin başqa 
predmetdə inikası deməkdir. Onu ötürən maddi vasitə siqnal adlanır. 
Təkamül gedişində canlı orqanizmlərdə nəinki onlara bilavasitə 
tə‟sir edən obyektlərə reaksiya vermək qabiliyyəti yaranır. Bu prosesdə 
həm də gələcəkdə ola biləcək tə‟siri irəlicədən görmə halları özünü 
göstərir. Bu qabiliyyət əsasında gerçəkliyi qabaqlayan inikas (P. Anoxin.) 
yaranır. Qabaqlayıcı inikas canlı aləmdə inikasın ən mühüm xassələrindən 
biridir. 
Inikasın təkamülü prosesində şüurun meydana gəlməsini hazırlayan 
tarixi formalar yaranır. Onlardan birincisi qıcıqlanma adlanır. 
Qıcıqlanma
dedikdə orqanizmin elə bir həyati xassəsi başa düşülür ki, o daxili və xari-
ci mühitin tə‟sirlərini qıcıqlar və cavab vermə reaksiyası şəklində əks etdi-
rir. Bu keyfiyyət orqanizmin mühitə uyğunlaşan fəaliyyətinin 

---

213 
(davranışının) idarə olunması, tənzim edilməsi vasitəsidir. Deməli, 
qıcıqlanma bütün canlılarda olub, onların xarici mühitə qarşı cavab 
reaksiyasını ifadə edir. Bu forma canlı aləmin ən ilkin səviyyəsi olan 
bitkilərdən başlayaraq özünü göstərir. Məsələn bitkilər işığın tə‟sirilə öz 
yarpaqlarını açır və qaranlığın tə‟sirilə onları qapayır. 
Orqanizmlərdə mərkəzi əsəb sisteminin yaranması ilə inikasın ye-
ni,nisbətən yüksək forması olan 
hissiyyat 
özünü göstərir. O,inikasın 
inkişafında növbəti mərhələni təşkil edir: Hissiyyat dedikdə orqanizmin 
ona tə‟sir edən predmetlərin xassələrini duymaq qabiliyyəti başa düşülür. 
Duyğunun rüşeymləri əsəb sisteminə malik olmayan heyvan növlərindən 
başlayaraq özünü göstərir. Hissiyyat yalnız heyvanlara və insana 
məxsusdur. Adından göründüyü kimi bu forma hiss orqanlarının fəaliyyəti 
ilə bağlıdır. Məhz onlar kənar tə‟sirə cavab,reaksiyası həyata keçirirlər. 
Hissiyyata əyani misal kimi hovuzun qaranlıq hissəsində yaşayan amöbun 
hovuzun işıqlanmış tərəfinə yem ardınca üzməsini göstərmək olar. Bu za-
man amöbə tə‟sir edən işıq şüaları həm də özü ilə müəyyən informasiya 
siqnalı ötürür.Nəhayət orqanizmlərin təkamülünün ən yüksək səviyyəsi- 
onurğalıların meydana gəlməsi nəticəsində inikasın ali forması olan