Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Nəzəri biliyin tərkibində də iki yarımsəviyyə mövcuddur
. Bun-
lar xüsusi nəzəri model və qanunlar və inkişaf etmiş nəzəriyyə adlanır. 
Birinci yarımsəviyyə məhdud çərçivədə olan hadisələri əhatə edir. Ikinci, 
yə'ni inkişaf etmiş nəzəriyyə, bununla səciyyələnir ki, onda bütün xüsusi 
modellər və qanunlar vahid nəzəriyyə şəklində ümumiləşdirilir və birləşir. 
Elmi biliyin strukturu təkcə göstərilənlərlə məhdudlaşmır. 
Burada 
elmi biliyin əsasları adlanan tərəf də çox mühüm yer tutur
. Bu əsaslar 
elmi axtarışların strategiyasını müəyyən edir və onların nəticələrinin 
müvafiq tarixi dövrün mədəniyyətinə qovuşmasında böyük rol oynayır. 
Elmin əsasları özündə aşağıdakı üç tərəfi əhatə edir: tədqiqatın idealı 
və normaları; dünyanın elmi mənzərəsi; tədqiqatın fəlsəfi əsasları
. 
Birinci tərəf biliyin sübuta yetirilməsi və əsaslandırılmasının, izahatın, 
təsvirin və eləcə də biliyin təşkilinin idealını və normalarını göstərir. 
Ikinci tərəf-dünyanın elmi mənzərəsi, müxtəlif elmlərin əldə etdiyi 
biliklərin sintezi əsasında formalaşır. O, elmin tarixi inkişafının muvafiq 
mərhələsində işlənib hazırlanmış dünya haqqında ümumi təsəvvürlərin 
məcmusudur. 
Nəhayət üçüncü tərəf, elmin ideal və normalarını və dünyanın elmi 
mənzərəsini əsaslandıran fəlsəfi ideyalar və prinsipləri ifadə edir. Bu, hər 
bir dövrdəki elmi biliyin həmin dövrün ümumi mədəniyyətinə 
qovuşmasında əhəmiyyətli yer tutur. 
 
3. Empirik və nəzəri tədqiqatların metodları 
 
Elmi idrakın hər iki səviyyəsində tədqiqatlar aparılarkən bir sıra 
metodlardan istifadə olunur. 
Əvvəla qeyd edək ki, metod dedikdə idrak 
prosesində istifadə edilən prinsiplərin, 
priyomların, qaydaların və 
tələblərin sistemi başa düşülür. 
Elm meydana gəlib inkişaf etdikcə onun istifadə etdiyi metodlarla 
bağlı məsələ də aktuallıq kəsb edir.
XVII əsrə qədər elmdə Aristotelin kəşf etmiş olduğu deduktiv me-
tod əsas yer tuturdu. Bu dövrdə təbiətşünaslığın inkişafı yeni metoda 
tələbat yaratdı. Bu zərurəti həyata keçirməyə ilk dəfə F.Bekon cəhd 
göstərmişdir. O induktiv metodun əsaslarını işləyib hazırlamışdır. 
Yuxarıda deyildiyi kimi onun əsas məzmununun fikrin təkcədən ümumiyə 
doğru hərəkəti təşkil edir. Induktiv metod o dövrdə inkişaf etməkdə olan 

---

308 
riyazi eksperimental təbiətşünaslığın tələblərinə uyğun gəlirdi. Bir qədər 
sonra fransız filosofu R.Dekart elmdə və o cümlədən də fəlsəfədə riyazi 
metodun rolunu geniş əsaslandırdı. Riyaziyyatın bu metodiki əhəmiyyəti 
Spinoza və Leybnis tərəfindən bir daha qeyd olundu. Klassik alman 
fəlsəfəsinin banisi I.Kant yeni dövr fəlsəfəsində metod haqqında elmi 
axtarışları davam etdirərək ideallaşdırmanın xüsusi əhəmiyyətini göstərdi. 
Hegel isə fikrin mücərrəddən konkretə doğru yüksəlməsi metodunu kəşf 
etdi. Müasir dövrdə elmi metod axtarışları B.Rasselin, K.Popperin və 
P.Feyerabendin təlimlərində davam və inkişaf etdirildi. Onlar elmi biliyin 
həqiqiliyini yoxlamaq üçün iki metodun xüsusi rolunu göstərdilər.