Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Deyilənlər sübut edir ki, insanın hərəkətləri və davranışı sosial 
determinantlarla şərtlənir. Lakin bu onun azadlığını əlindən almır
. 
Belə ki, hər bir insan konkret şəraitin irəli sürdüyü mümkün variantlardan 
istədiyini seçə bilir. Bu iki tərəf arasındakı münasibətləri obrazlı şəkildə 
müəyyən bir oyun ilə buradakı iştirakçıların münasibətlərinə bənzətmək 
olar. Bəllidir ki, hər bir oyunun öz qaydaları və qanunları vardır. Oyunda 
iştirak edənlərin hamısının onlara əməl etməsi tələb olunur. Digər tərəfdən 
oyun sonsuz sayda gedişlərə malikdir. Bu gedişlərin variantını seçməkdə 
hər bir iştirakçı sərbəst və azaddır.
Insan öz yaxınları və qohumlarını əhatə edən məhdud dairədə 
doğulur. Lakin zaman keçdikcə onun əhatə dairəsi genişlənir. Bu 
prosesdə onun mənşəyi ilə bağlı izlər tədricən silinir və başqaları 

---

352 
tərəfindən sanki yad bir adam kimi qavranılmağa başlayır. Beləliklə də o, 
hər bir konkret adama münasibətdə özgə kimi çıxış edir. Elə təəsürat 
yaranır ki, o insandan kənar və hətta ondan yüksəkdə duran subyektdir. 
Nəticədə sosial qayda obyektiv forma alır, yə‟ni insan elə bir reallığı 
yaradır ki, həmin reallıq onun özünü də inkar edə bilir. Bütün bu proseslər 
isə öz mahiyyətinə görə cəmiyyətin dəyişilməsi deməkdir. Dəyişilən 
cəmiyyət isə özünə uyğun adamları, yə‟ni bu cəmiyyəti təkrar istehsal 
etməyi bacaran insanları yaradır. 
Sosial fəlsəfənin predmetinin digər tərəfini müxtəlif 
cəmiyyətlərin qarşılıqlı tə‟sirinin, bəşəriyyətin inkişafının, yə‟ni tarixi 
prosesin öyrənilməsi təşkil edir. 
Sosial fəlsəfədə də
 materializm
və 
idealizm
mövqeləri vardır. Bi-
rinci tərəf buna əsaslanır ki, ictimai həyatın əsas məzmununu təşkil edən 
fəaliyyətin motiv və məqsədləri insanların sosial varlığı ilə müəyyən olu-
nur. Idealizm isə bunu əsas götürür ki, fəaliyyət şüurlu prosesdir, insanlar 
əvvəlcədən öz fəaliyyətinin məqsəd və məzmununu təsəvvür edirlər. Bu 
baxışların hər ikisində həqiqət payı vardır. Təsadüfi deyildir ki, idealist 
sosial fəlsəfə zəminində cəmiyyətin və ayrıca bir insanın müxtəlif həyat 
fəaliyyəti sahələrinə aid çox maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür (məsələn, 
klassik alman fəlsəfəsi, Kont, Dürkheym, yenikantçılıq, müasir pozitivizm 
və sair). 
Sosial fəlsəfənin