Deyilənlər göstərir ki, cəmiyyət maddi- ideal reallıq kimi çıxış edir . Ictimai şüurun məzmununa daxil olan ümumiləşmiş təsəvvürlər,
ideyalar, nəzəriyyələr, hisslər, xislət, ən
'
ənələr və sair mə
'
nəvi reallıqdır.
Lakin o ictimai varlığın tərkib hissəsi kimi çıxış edir, çünki hər bir fərdin
şüuruna münasibətdə ilkindir. Belə ki, yuxarıda qeyd olunan mə
'
nəvi
reallıq növləri fərdidən yüksəkdə duran ruhun mə
'
nəvi aləmidir. O,
obyektivləşdirilmiş mənəvi reallıqdır. Şəxsiyyət dilin köməyi sayəsində
həmin aləmi qavrayır, mə
'
nalandırır və qiymətləndirir. O, hətta həmin
reallığa tənqidi münasibət də bəsləyə bilir. Belə ki, dilin sayəsində fərdi
şüur bir növ fövqəlşəxsi (fərdidən yüksək) varlıq forması kəsb edir. Bu-
nunla yanaşı insanda həmin mə
'
nəvi reallığı izah etməyə tələbat və imkan
yaranır. Belə izahetmə həqiqət ilə yalanı bir- birindən ayırır. Lakin bu
vəzifə təkcə şəxsi şüur səviyyəsində həll edilə bilmir. Odur ki, dil
formasında obyektivləşmiş mə
'
nəvi reallıq bu prosesdə yaxından iştirak
edir.
Cəmiyyətin inkişafının ilk dövrlərində ictimai şüur varlığın
bilavasitə tə
'
siri altında formalaşırdı, sonralar isə bu tə
'
sir dolayısı ilə
(dövlət, siyasi, hüquqi, əxlaqi, dini münasibətlər vasitəsilə) olur. Ictimai
şüurun ictimai varlığa fəal əks tə
'
sirinə tarixi yanaşdıqda isə başqa
vəziyyət müşahidə olunur. Bu tə
'
sir əvvəllər dolayı (vasitələnmiş)
olmuşdur, zaman keçdikcə isə daha çox bilavasitə, xarakteri kəsb edir. Bu,
şüurun varlığı düzgün əksetdirmək qabiliyyətinin artmasını göstərir.
Beləliklə, şüurun inikas etdirici və fəal-yaradıcı fəaliyyəti eyni bir
prosesin iki ayrılmaz tərəfini təşkil edir. Varlığa tə„sir göstərərkən şüur
onu qiymətləndirə bilir, onun gizli mə„nasını aça bilir. Bunlara
əsaslanmaqla o, varlığın gələcəyini proqnozlaşdırır. Nəhayət,
