Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

337 

downloaded from KitabYurdu.org

və  azot  balansı  mənfi  olur.  Dietdə  əvəz  edilməyən  amin  turşu-

larından  birinin  olmaması  nəticəsində  mübadilə  üçün  lazım  olan 

zülal  sintez  olunmur.  Böyümə  və  ağır  xəstəlikdən  sonra  sağalma 

zamanı  və  ya  anobalizm  steroidlərin  (testestoron  kimi)  tətbiqi 

zamanı orqanizmə qəbul olan azot, xaric olandan çox olur və azot 

balansı  müsbət  olur.  Orqanizmin  itirdiyi  zülalın  qarşısını  almaq 

üçün 20-30 qr zülala ehtiyac olur. Zülal balansını qorumaq üçün hər 

gün qida ilə orqanizmə 60-75 qr zülalın daxil olması lazımdır. 

Zülallı  mübadilənin  tənzimlənməsi.  Orqanizmdə  zülal 

mübadiləsi beynin böyük yarımkürələrinin qabığını daxil etməklə 

yanaşı, mərkəzi sinir sisteminin təsiri altında zülallar mübadiləsinin 

intensivliyinin  şərti  reflektor  şəkildə  dəyişilməsi  halları  elmə 

İ.P.Pavlovun işlərindən yaxşı məlumdur. 

Tədqiqatlar  göstərir  ki,  ara  beynin  hipotalamus  şöbəsində 

zülal mübadiləsini tənzim edən xüsusi mərkəzlər var. 

Eksperiment  yolu  ilə  hipotalamusun  müəyyən  nüvələrini 

zədələdikdə sidiklə xaric olan azotun miqdarı kəskin artır. Bu isə 

zülalın  parçalanmasının  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  sürətləndiyini 

göstərir. 

Toxumalarda  zülal  mübadiləsinə  sinir  sisteminin  təsir 

mexanizmi  aşağıdakı  yollarla həyata keçirilir. Sinir sistemi  daxili 

sekresiya vəzilərinə, xüsusən qalxanvarı vəzə təsir edərək tiroksin 

və  triyodtrionin  hormonunun  əmələ  gəlməsini  və  ifrazını 

sürətləndirir. Bu isə toxumalarda zülal mübadiləsinin dəyişilməsinə 

səbəb olur. 

Qalxanvarı vəzin hormonlarından başqa zülal mübadiləsinə 

hipofızin  ön  payından  ifraz  olunan  somototrop  hormonu  da  təsir 

göstərir. 

Zülal mübadiləsinin hormonal tənzimi. Zülallı mübadilə-

nin  tənzimlənməsi  neyro  humoral  yolu  ilə  həyata  keçirilsə  də, 

təsirləri  idarə  edən  yekun  halqa  kimi  bir  qayda  olaraq  humoral 

təsirlər  (hormonlar  ilə  vitaminlərin  fəaliyyəti)  çıxış  edir.  Or-

qanizmin zülallarının biosintezində B

12

  vitamini  -  nikotin  turşusu 

fəal  iştirak  edir.  Boy  hormonu  zülal  sintezinin  intensivliyin  amin 

turşularının hüceyrə membranından nəqlini artırmaq və 

338 

downloaded from KitabYurdu.org

transkripsiya və transilyasiya sürətləndirmək hesabına artırır. 

tnsulin  bir  sıra  amin  turşularının  hüceyrəyə  nəqliyyatını 

sürətləndirir. Hüceyrənin qlükozaya olan tələbatını artırmaqla amin 

turşularının  energetik  sərf  edilməsinin  yerini  doldurmaq  üçün 

istifadəsini azaldır. 

Testesteron  orqanizmdə  zülalın  toplanmasını  artırır. 

Xüsusilə əzələ zülalını artırır. 

Estrogen  testesteronla  müqayisədə  nisbətən  zəif  olsa  da 

zülalların əzələ hüceyrəsində toplanmasını artırır. 

Qlükokartikoidlər  çoxlu  toxumalarda  zülalların  miqdarını 

azaldır,  lakin  plazmada  amin  turşularının  qatılığım,  qaraciyər  və 

plazma zülallarının miqdarını artırır. 

Tiroksin  bütün  hüceyrələrdə  metabolizmin  intensivliyim 

artırır və zülal mübadiləsini yüksəldir. 

15.5.

 

Karbohidrat mübadiləsi 

Maddələr  mübadiləsinin  əsas  növləri.  Həzm  borusunda 

karbohidratların parçalanmasının son məhsulu qlükoza, fruk- toza 

və  qalaktozadır.  Qanda  sirkulyasiya  edən  əsas  karbohidrat 

qlükozadır (venoz qanda qlükozanın normal səviyyəsi 80120 mq% 

(3,9-6,46 mmol/L), arterial qanda 15-20 mq% çox olur). 

Qlükozanın hüceyrə membranından nəql olunması. Qlü-

koza  əvvəlcə  onu  hüceyrə  membranından  hüceyrə  daxilinə  dif- 

fuziya  yolu  ilə  nəql  edən  zülaldaşıyıcıya  birləşir.  Qlükozanın 

transmembran  daşınmasının  əsas  fəallaşdırıcısı  insulindir.  İn- 

sulinsiz  hüceyrəyə  daxil  olan  qlükozanın  miqdarı  (beyin  və  qa-

raciyər  müstəsna  olmaqla)  çox  az  olub,  metobolizmin  normal 

səviyyəsini  enerji  ilə  təmin  edə  bilməz.  İnsulinin  təsiri  altında 

hüceyrə membranından nəql olunan qlükozanın sürəti və miqdarı 

əhəmiyyətli səviyyədə artır. 

Qlükozanın fosforlaşması. Hüceyrəyə daxil olan qlükoza 

qlükokinaza  fermentinin  təsiri  altında  fosforlaşır.  Qlü-  kozanm 

fosforlaşması qaraciyər, böyrək kanalcıqları və bağır 

339 

downloaded from KitabYurdu.org

saq  epitel  hüceyrələrindən  başqa  geri  dönməyən  prosesdir.  Bu 

hüceyrələrdə fosforlaşma reaksiyasını dəyişdirən xüsusi fosfo- taza 

fermenti  vardır.  Beləliklə,  əksər  hüceyrələrdə  qlükoza  xaricə 

diffuziya edə bilmir. 

Qlükozanın  toplanması  və  qlükogenoliz.  Qlükoza  hü-

ceyrəyə  daxil  olandan  sonra,  enerji  əmələ  gəlməsi  üçün  və  ya 

qlükogen şəklində toplanır. Orqanizmin bütün hüceyrələri müəyyən 

miqdar  qlükogen  toplamaq  qabiliyyətinə  malik  olsa  da,  lakin 

hepatositlər,  skelet  əzələ  lifləri  və  kardiomiositlər  daha  çox 

qlükogen ehtiyatı deponirə edə bilirlər. 

Qlükozadan  qlükogenin  əmələ  gəlməsi  prosesinə  -  qlü- 

kogenez,  qlükoqenin  parçalanıb  qlükoza  əmələ  gətirməsinə  - 

qlükogenoliz deyilir. Qlükoza molekulunun qlükogendən ayrılması 

prosesi fosforilaza fermentinin təsiri altında olur. Sakit vəziyyətdə 

fosforlaza ferment passiv vəziyyətdə olur. Adrena- lin və qlükoqon 

hormonlarının təsiri altında fosforilazanın fə- allaşması baş verir. 

Qlükozadan  enerjinin  ayrılması.  Bir  molekula  qlükoza- 

nın tam parçalanması zamanı 686 min kalori ayrılır. Bundan ancaq 

12 min kalori ATF-in əmələ gəlməsi üçün lazım olur. Nəticədə hər 

bir  qlükozadan  38  molekul  ATF  əmələ  gələ  bilir.  Bundan  2-si 

qlikoliz,  2-si  limon  turşusu  şəklində,  34  isə  oksid-  ləşdirici 

fosforlaşma  zamanı  əmələ  gəlir.  Beləliklə,  əmələ  gələn  686  min 

kalori  enerjidən  456  min  kalorisi  ATF  şəklində  deponirə  olunur. 

Başqa sözlə orqanizmin ehtiyacı üçün 66% istifadə olunur, 34% isə 

istiliyə çevrilir. 

Qlükozanın parçalanmasının tənzimi. Qlükoliz və oksid- 

ləşdirici  fosforlaşma tənzim oluna bilən prosesdir. Hər iki proses 

hüceyrənin  ATF  uyğun  tələbatına  görə  daima  nəzarətdə  olur.  Bu 

nəzarət ATF və ADF arasında olan qatılıqla əks əlaqə mexanizminə 

görə  münasibətdə  olur.  Enerjiyə  nəzarətin  elementlərindən  biri 

ATF-in qlukolizin ilk mərhələsində baş verən fermentativ prosesə 

inqibirəedici təsirdir. 

ATF  artıqlığı  qlükolizi  karbohidrat  metobolizmini  lən-

giməklə  dayandırır.  ADF  isə  əksinə  olaraq  qlükolitik  prosesin 

fəallığını artırır. ATF toxumalar tərəfindən mənimsənilən kimi, 

340 

downloaded from KitabYurdu.org

ATF qlükoliz fermentinə inqibirə edici təsiri azalır. Bununla eyni 

vaxtda ADF formalaşmadan fermentlərin fəallığı artır. 

Hüceyrədə  ATF  ehtiyatı  yenidən  bərpa  olan  kimi,  fer- 

mentativ proseslər ləngiyir. 

Qlükonogenez.  Karbohidratlarm  miqdarı  orqanizmdə 

ehtiyat  normadan aşağı  olur. Onda qlükozanm  orta miqdarı amin 

turşuları və yağların qliserin hissəsindən qlükonogenez prosesində 

yarana  bilər.  Orqanizmin  zülallarının  amin  turşusunun  60%-dan 

çoxu  asanlıqla  karbohidrata  çevrilir.  Hüceyrədə  karbohidratlarm 

aşağı  səviyyəsi  və  qanda  qlükozanm  miqdarının  azlığı 

qlükonogenezin intensivliyinin yüksəlməsi üçün əsas stimuldur. 

Ani  anlarda  hüceyrələri  enerji  ilə  təmin  etmək  üçün  or-

qanizmdə  əsas  mənbə  karbohidratlardır.  Karbohidratlar  -  bitki 

mənşəli  qida  məhsullarının  əsasını  təşkil  edirlər.  Yaşlı  insanın 

orqanizmə  qida  ilə  birlikdə  gündəlik  350-450  qr  karbohidratlar 

daxil  olur.  Orqanizmin  enerji  tələbatlarının  təqribən  60%-i 

karbohidratlarm sayəsində təmin olunurlar. 

Toxuma  metobotizmində  karbohidratlar.  Karbohidratlar 

polosaxaridlər  (sellüloz,  kartofunu,  qlükogen  və  yaxud  heyvan 

unu),  oliqasaxaridlər  -  mürəkkəb  şəkərlər  (maltoza,  laktoza, 

saxaroza) və monosaxaridlər (qlükoza, fruktoza, qa- laktoza və b.) 

şəkildə 

ola 

bilərlər. 

Karbohidratlarm 

ümumi 

düsturu 

(CH20)

n

=3,4,5,6  kimi  olur.  Monosaxaridlərin  iki  mo-  lekulunun 

birləşməsi disaxaridin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Bu zaman bir 

monosaxaridin  hidroksilli  qrupu  digərinin  kar-  bohidratı  ilə 

birləşərək,  suyun  azad  olması  ilə  xarakterik  qlükozidli  əlaqəni 

əmələ gətirir. 

Qlükozanm  qanda  miqdarı  40  mq%  aşağı  olduqda  hi- 

poqlikemiya, 180 mq% çox olduqda hiperqlikemiya baş verir. Hər 

iki hal orqanizm üçün təhlükəlidir. Bu zaman huşsuzluq, baş ağrısı, 

qıc olma müşahidə olunur. 

Karbohidratlara  daha  çox  çörəkdə  və  digər  un  məmu-

latlarda,  kartofda,  daha  az  isə  süddə,  tərəvəzlərdə  rast  gəlinir.  Ət 

məhsullarında karbohidrat yoxdur. 

Qlükogenin qaraciyərdə sintezi prosesində qlükozanm 

341 

downloaded from KitabYurdu.org

fosforlaşması baş verir. Onun miqdarı 150-200 qrama çatır. 

Şəkərin miqdarı azaldıqda qaraciyərdəki ehtiyat qli- kogent 

qlükozaya çevrilir və qana keçir. 

Qlükogen yalnız qaraciyərdə deyil, həm də xeyli miqdarda 

əzələlərdə  toplanır.  Fosforilaza  fermentinin  təsiri  nəticəsində 

əvvəlcə əzələ təqəllüsü fəallaşır, qlükogen fosfor turşusu molekulu 

ilə  birləşir  və  əzələ  təqəllüsü  üçün  enerji  mənbəyi  olan  qlükoza-

monofosfota qədər parçalanır. 

Bağırsaqda karbohidratlarm parçalanmasının əsas məhsulu 

olan  qlükoza  qanın  daimi  tərkib  hissəsidir.  İnsanın  qanında  onun 

tərkibi normada 70-120 mq% təşkil edir. 

Ali səviyyəli heyvanlarda anaeroblu kimyəvi proseslər özü-

özlüyündə  həyat  fəaliyyətinin  qorunub  saxlanılması  üçün  kifayət 

qədər  olsa  da,  onlar  karbohidratlarm  aeroblu  parçalanma 

proseslərinin  əhəmiyyətli  əlavəsi  kimi  xidmət  göstərirlər.  Bunun 

nəticəsində külli miqdarda enerji azad olur. Belə ki, intensiv fiziki 

iş  zamanı  insan  orqanizmində  istifadə  olunan  külli  miqdarda 

enerjinin  böyük  bir  hissəsi  qlükozanm  anaeroblu  parçalanması 

prosesində  hasil  olunur.  Lakin  bu  zaman  əzələ  toxumasında 

orqanizmin oksigen çatışmazlığı əlaməti ilə yəni yorğunluq hissi ilə 

nəticələnən külli miqdarda süd turşusu toplanır. 

Karbohidrat  mübadiləsinin  tənzimlənməsi.  Karbohidrat 

mübadiləsinin tənzimlənməsində mərkəzi sinir sisteminin müxtəlif 

strukturları  iştirak  edirlər:  IV  mədəciyin  nahiyəsində  uzunsov 

beyin,  hipotalamus,  beynin  böyük  yarımkürələrinin  qabığı. 

Hipotalamus ilə beynin böyük yarımkürəsinin qabığı strukturlarının 

stimullaşdırıcı  effekti  vasitəli  xarakter  daşıyır:  Sinir  sisteminin 

karbohidrat mübadiləsinə təsirini ilk dəfə fransız alimi Klod Bernar 

uzunsov beyində IV mədəciyin dibinə iynə batırmış «şəkər iynəsi» 

qaraciyərin qlükogeni parçalanaraq qlükozaya çevrilib, qana keçir 

və  həm  də  sidiklə  (qlü-  kozuriya)  xaric  olur.  Dalaq  və  ağciyərdə 

ehtiyat  qlükoza  olmur,  onlar  qlükozanı  qandan  alırlar.  Simpatik 

sinir sisteminin fəallaşması böyrəküstü vəzilərdə qana adrenalinin 

ifrazını  artırır,  adrenalin  isə  qaraciyər  və  əzələlərə  təsir  edərək 

qlikogeni 

342 

downloaded from KitabYurdu.org

qlükozaya çevirir. 

Şad və bəd xəbərlərdən sonra, futbola baxan zaman qanda 

şəkərin  artması  beyin  yarımkürələrin  karbohidrat  mübadiləsində 

rolunu  göstərir.  Karbohidrat  mübadiləsinin  hu-  moral 

tənzimlənməsində böyrəküstü vəzilərin hormonu olan adrenalindən 

başqa  qalxanvarı  vəzinin  (tiroksin),  hipofızin,  böyrəküstü  vəzi 

qabığının  və  xüsusilə  də  mədəaltı  vəzinin  hormonları  (insulin  və 

qlükoqon) iştirak edirlər. 

İnsulin  ifrazı  azaldıqda  şəkər  xəstəliyi  əmələ  gəlir,  yəni, 

qanda  şəkərin  səviyyəsi  yüksəlir  və  sidiklə  çoxlu  şəkər  ifraz 

olunmağa başlayır. 

15.6.

 

Yağlar 

Neytral  yağlar  (üç  atomlu  qliserin  spirti),  fosfolipidlər  və 

xolosterin  lipidlərə  aid  edilir.  Lipidlərin  çox  hissəsinin  kimyəvi 

əsasını  -  yağ  turşuları  -  hidrokarbonlu  üzvi  turşuların  uzun 

zəncirləri təşkil edir. Yağ turşularından üçü (sterinlər, palmitin və 

olein)  triqliseridlərin  tərkibinə  daxildir.  Üç  atomlu  qliserin  spirti 

orqanizmdə  müxtəlif  metabolizm  proseslərini  təmin  etmək  üçün 

istifadə olunur. Bir sıra lipidlər (xüsusilə xo- lesterin, fosfolipidlər 

və  onların  çöküntü  məhsulları)  müxtəlif  hüceyrədaxili 

funksiyaların həyata keçirilməsində iştirak edir. 

Lipidlərin  daşınması.  Praktiki  olaraq  qida  ilə  həzm  bo-

rusuna  daxil  olan  bütün  yağlar  bağırsağın  xovlarmdan  xilo- 

mikronlar (yağ damcısı) formasında limfaya sorulur. Əvvəlcə döş 

axarına, sonra isə venoz qana daxil olur. Xlomikronlar piy toxuması 

və qaraciyərdən keçəndə plazmadan azad olur. He- patositlərin və 

yağ  hüceyrələrinin  membranı  lipoprotein  li-  pazası  saxlayır.  Bu 

ferment xilomikronların triqliseridlərini yağ turşularına və qliserinə 

parçalayırlar.  Yağ  turşuları  yenidən  hüceyrəyə  diffuziya  edir  və 

orda yenidən triqliseridlərə re- sinez olunurlar. 

Yağ  hüceyrələrində  ehtiyat  halında  olan  yağ  orqanizmdə 

istifadə olunmaq üçün, o digər toxumalara sərbəst yağ turşula 

343 

downloaded from KitabYurdu.org

rı şəklində daxil olmalıdır. Yağ hüceyrəsini tərk edən yağ turşuları 

qanın  plazmasında  ionizasiya  olur  və  albubinlə  birləşmə  əmələ 

gətirir. Bu üsulla zülala birləşmiş yağ turşuları sərbəst yağ turşuları 

adlanır. 

Lipoproteinlər.  Qaraciyərdə  lipoproteinlər  əmələ  gəlir. 

Lipoproteinlər  triqliseridlər,  fosfolipidlər,  xolisterin  və  zülalların 

qarışığından  ibarətdir.  Lipoproteinlərin  əsas  funksiyası  li-  pidləri 

orqanizmin  müxtəlif  toxumalarına  daşımaqdır.  Triqliseridlər  əsas 

etibarilə karbohidratlardan sintez olunur, yağ və digər toxumalara 

isə  aşağı  sıxlıqlı  lipoproteinlər  şəklində  sorulurlar.  Yağların  çox 

hissəsi  yağ  toxumasında  toplanır.  Yağ  toxumasının  birinci 

funksiyası  orqanizmin  enerji  ehtiyatı  üçün  triqliseridləri 

toplamaqdır.  İkinci  vəzifəsi  isə  bədən  üçün  istilik  izolyasiyası 

funksiyasıdır.  Hüceyrədə  yağ  turşularını  mi-  toxondriyə  daşıyan 

karnitin  maddəsidir.  Mitoxondiriyə  daxil  olan  yağ  turşusu 

daşıyıcıdan ayrılır, parçalanır, oksidləşir və enerjisini verir. 

Fosfolipidlər. Üç tip fosfolipidlər ayırd (lesitin, kefalin və 

sfinqomienlər) 

edilir. 

Fosfolipidlər 

membranın 

struktur 

elementlərinin  əmələ  gəlməsində  və  qanın  lipoproteinlərinin 

tərkibinə  daxildir.  Qanın  laxtalanması  üçün  əsas  maddə  rolunu 

tromboplastinin kefalini yerinə yetirir. Sinir lifini əhatə edən mielin 

qişasında sfinqomielin izoliyator kimi fəaliyyət göstərir. Xolisterin 

qida maddələrinin tərkibinə daxil olur və mədə-bağırsaq traktında 

nazik  bağırsaqda olan xovlar vasitəsilə o sorulur və limfaya daxil 

olur. 

Qanın  plazmasında  lipoproteinlər  formasında  sirkulyasiya 

edən  lidogen  xolisterin  isə  qaraciyərdə  sintez  olunur.  Xolisterin 

hüceyrə  membranmm  tərkibinə  daxil  olur.  Xolisterinin  80%-i 

qaraciyərdə xoli turşusuna çevrilir. Xoli turşusu başqa maddələrlə 

birləşərək  sorulmaya  və  həzmə  səbəb  olan  öd  duzlarını  əmələ 

gətirir. 

Xolisterin  böyrəküstü  vəzinin  qabıq  maddəsinin  (mine- 

ralokortikoidlər  və  qlükokartikoidlər),  yumurtalığın  (estrogen  və 

progesteron),  toxumluğun  (testosteron)  hormonlarının  sintezində 

istifadə olunur. 

344 

downloaded from KitabYurdu.org

Yağlar orqanizmin güclü enerji mənbəyi olmaqla, istiliyin 

bədəndən  verilməsində,  mexaniki  təsirlərdən  qorumaqda  iştirak 

edir  və  həm  də  yeni  hüceyrələrin  qurulmasında  plastik  material 

sayılır. Yəni lipoidlər energetik əhəmiyyətə malikdir. Orqanizmdə 

yağlar olein, palmitin və stearin turşusu şəklində müşahidə olunur. 

Yağın yüksək kalorili dəyəri onun orqanizmdə əsas enerji 

mənbəyi  kimi  çıxış  etməsinə  haqq  qazandırır.  Yağların  əsas 

xüsusiyyəti onlarda qeyd etdiyimiz müxtəlif yağ turşularının varlığı 

ilə  əlaqədardır.  Yağ  turşuları  doymuş  və  doymamış  turşulara 

bölünürlər. Doymuş turşuların molekulunda bütün C atomları bir-

biri  ilə  möhkəm  şəkildə  birləşirlər,  doymamış  turşuların 

molekulunda  bir-birinə  yaxın  yerləşmiş  C  atomları  qeyri-sabit 

asanlıqla dağılan kifayət qədər əlaqəyə malikdirlər. Yağların bioloji 

dəyəri  həyat  fəaliyyəti  üçün  zəruri  olan  bəzi  doymamış  yağ 

turşularının  əvəz  edilməz  olmaları  və  heyvan  ilə  insan 

orqanizmində digər yağ turşularından əmələ gəlmələri ilə müəyyən 

olunur. 

Yağların  insan  həyatında  əhəmiyyəti  bəzi  vitaminlərin 

orqanizmə  yağlarda  həll  olunmuş  şəkildə  daxil  olmaları  ilə 

müəyyən edilir. 

Lipidlər  3  atomlu  qliserin  spirtinin  üçmolekullu  yağ 

turşuları ilə birləşməsindən əmələ gəlirlər. Lipoidlərə fosfatid- lər, 

sterinlər və digər yağabənzər maddələr aid edilir. 

Orqanizmin  həyat  fəaliyyətində  böyük  əhəmiyyətə  sinir 

toxumasının tərkibinə daxil olan fosfatidlər, öd turşularının əmələ 

gəlməsinin  mənbəyi  olan  xolesterin  kimi  sterinlərə,  həm  də 

böyrəküstü qabıq və cinsiyyət vəzilərinin hormonları malikdirlər. 

Qida vasitəsilə yaşlı insamn orqanizminə gündəlik bitki və 

heyvan  aləminə  məxsus  yağların  50-70  qramı  daxil  olur.  Yağlar 

orqanizmdə hüceyrələrin kütləsinin 3-4%-ni təşkil edirlər. 

Orqanizmdə  yağlar  mübadiləsi  onların  həzm  traktında 

lipolitli  fermentlərin  təsiri  altında  hidrolizli  parçalanmasından 

başlanır.  Belə  ki,  qəbul  edilmiş  yağlar  həzm  orqanlarında,  yəni 

mədə və bağırsaqlarda qliserin və yağ turşularına parçalandıq 

345 

downloaded from KitabYurdu.org

dan sonra bağırsaqların selikli qişasından xovlar vasitəsilə yağların 

çox hissəsi limfaya, az hissəsi isə qana sorulur və bundan sonra hər 

bir  orqanizmin  özünə  xas  olan  yağ  sintez  olunur.  Orqanizmin 

ehtiyacını  ödədikdən  sonra  artığı  isə  əsasən  dərialtı  toxumada, 

piylikdə, böyrəklərin ətrafında, habelə daxili orqanlarda və bədənin 

başqa nahiyələrində ehtiyat şəklində toplanır. Nəticədə orqanların 

ətrafında  toplanmaqla  bədəndə  istiliyin  saxlanılmasında  və 

zərbədən qoruyur. Dəri altında və orqanların ətrafında toplanan yağ, 

bədən çəkisinin orta hesabla 10-20%-ni təşkil edir. Piy mübadiləsi 

pozulduqda piylənmə baş verir, çəki  çox artır. Bunun nəticəsində 

qliserin  və  yağ  turşuları  əmələ  gəlirlər.  Deməli,  yağlı  qidanın 

orqanizmə iftar şəkildə daxil olması zamanı yağ dərialtı hüceyrədə 

və  qarın  laylarında  çökərək,  orqanizmdə  enerji  materiallarının 

ehtiyatını  təşkil  edir.  Bəzi  heyvanlarda  yağlı  qidaları  az  qəbul 

etmələrinə baxmayaraq, onlarda dərialtı piy çox olur. Məsələn, çol 

və ev donuzları, ayılar, qoyunların 15-20 kq quyruqlar olur və s. 

Yağ mübadiləsinin neyro-humoral tənzimlənməsi. Yağ 

mübadiləsinin onun sintezi və istifadə olunmasının tənzimlənməsi 

sinir-reflektor və sinir-endokrin və humoral mexa- nizmlərlə idarə 

olunur. Hipotalamusun bəzi nüvələrinin zədə- lənməsi zamanı yağ 

mübadiləsinin  müxtəlif  cür  pozulması  baş  verir.  Hipotalamusun 

ventromedial  (toxluq  mərkəzi)  nüvələrini  zədələdikdə  heyvan 

piylənir,  əksinə  lateral  (aclıq  mərkəzi)  nüvələri  zədələdikdə  isə 

kəskin arıqlayır. İnsanın ağır patoloji piylənməsi hipotalamusun boz 

maddəsinin pozğunluqları ilə müşayiət olunur. Sinir sisteminin yağ 

mübadiləsinə  təsiri  simpatik  sinir  sisteminin  trofik  təsiri  ilə 

əlaqədardır. 

Simpatik  liflərlə  gələn  impulslar  yağ  depolarından  yağın 

çıxmasını  tənzim  edir.  Hipofız  vəzin  hipofunksiyası  orqanizmdə 

çoxlu  piyin  toplanmasına  (hipofızar  piylənmə  xəstəliyinə)  səbəb 

olur. 

Beləliklə,  yağ  mübadiləsinin  hormonal  tənzimində  ad- 

renalin, noradrenalin, kartikotropin (AKTH), boy hormonu, insulin, 

trioksin və s. hormonlar iştirak edir. Adrenalin və no- 

346 

downloaded from KitabYurdu.org

radrenalin intensiv əzələ işi zamanı yağın ütilizatsiyasım artırır. Bu 

hormonlar lipozanı fəallaşdırır. 

Hipofızin ön payından stresə cavab olaraq oyanan simpatik 

sinir  sisteminin  təsirindən  ifraz  olunan  kortikotropin  (AKTH), 

böyrəküstü  vəzinin  qabıq  maddəsinin  qlukokortikoid  hormonu 

kartizolun  sekresiyasını  stimulə  edir.  Kartizol  və  karti-  kotropin 

triqliserid lipazasına həssas olan və yağ toxumasından yağın xaric 

olmasını artıran hormonu fəallaşdırır. 

Boy  hormonu  da  AKTH  və  kortizol  kimi  təsirə malikdir. 

İnsulinin  qatılığının  azalması  lipazaya  həssas  olan  hormonu 

fəallaşdırır  və  yağ  turşusunun  tez  səfərbər  olmasına  səbəb  olur. 

Qalxanvarı vəzin hormonu yağ turşusunun tez azad olmasına səbəb 

olur. 

15.7.

 

Qidalanma 

Qidalanma fiziologiyasının məqsədi - sağlamlığı və iş qa-

biliyyətini  təmin  etmək  üçün  qidanın  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə 

tərkibini  müəyyən  etməkdir.  Bədənin  kütləsi  və  onun  tərkibinin 

stabilliyi, insanın istifadə etdiyi və xaric etdiyi enerji arasında uzun 

müddət  davam  edən  balansa  möhtacdır.  Müxtəlif  qida  növlərinin 

tərkibində  zülalların,  yağların,  karbohidratla-  rın,  mineralların  və 

vitaminlərin miqdarının müxtəlif olduğunu nəzərə alıb, orqanizmin 

müxtəlif  metobolizm  sistemlərini  uyğun  qidalı  maddələrlə  təmin 

etmək üçün lazım olan balans tərtib edilməlidir. 

Qida maddələrinin kaloriliyi. Əsas mübadilə zamanı sakit 

vəziyyətdə gündə 200 kkal enerji sərfindən asılı olaraq, əlavə 500-

2500 kkal və daha çox enerji tələb olunur. Kalorinin karbohidrat, 

zülal  və  yağlar  arasında  təyin  edilməsi  üçün  qismən  fizioloji 

amillər, qismən də dad keyfiyyəti üstün tutulur və iqtisadi düşüncə 

ilə müəyyən edilir. 

Zülallar. Hər gün qida ilə qəbul edilən zülal hər kq bədən 

çəkisinə lq-dan az olmamalıdır. Zülalın tərkibində əvəz edilməyən 

amin  turşularının  olması  mütləq  lazımdır.  Bədənə  lazım  olan 

zülalları sintez etmək üçün əvəz edilməyən amin