Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ə.H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V.M.Mədətova İNSAN VƏ HEYVAN FİZİOLOGİYASI II hissə Bakalavr hazırlığı üçün dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi 28.06.2005-ci il 522 saylı əmri ilə dərslik kimi təsdiq edilmişdir. BAKI-2008 downloaded from KitabYurdu.org
Redaktorlar: ADPU-nın insan və heyvan fiziologiyası kafedrasının müdiri, b.e.d., prof. Ə.N.Fərəcov AMEA-nm A.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutu- nun böyük elmi işçisi, b.e.n. Ş.M.Hacıyev Rəyçilər: Rusiya EA-nın üzvü, Beynəlxalq Noosfer Akademii- yasının həqiqi üzvü, b.e.d., prof. M.S.Babayev AMEA-nm A.Qarayev adma Fiziologiya İnstitutunun analizatorların müqayisəli və yaş fiziologiyası laboratoriyasının rəhbəri, b.e.n. A.Q.Qazıyev Gəncə Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsinin dekanı, anatomiya, fiziologiya, zoologiya kafedrasının dosenti A.M.Rüstəmov Əliyev Ə.H., Əliyeva F.Ə., Mədətova V.M. İnsan və hey- van fiziologiyası (bakalavr hazırlığı üçün dərslik). Bakı, «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2008, 600 s. Dərslikdə insan və heyvan fiziologiyasının aşağıda adları verilmiş əsas bölmələrinə aid müasir məlumatlar verilmişdir. Bakalavr pilləsində oxuyan tələbələr üçün biologiyanın əsas bölmələrindən biri hesab edilən «İnsan və heyvan fiziologiyası)) üzrə nəzərdə tutulan mühazirə materialları ikicildlik dərslik kimi təqdim edilir. Dərsliyin ikinci hissəsində fiziologiya sahəsində son nailiyyətlər Avropa standartları nəzərə alınmaqla qan, ürək- damar, qan dövranı, tənəffüs, həzm, sidik-ifrazat, maddələr və enerji mübadiləsi, bədən temperaturu və tənzimi, əməyin fiziologiyası, ekoloji fiziologiya, qocalıq və qocalma, ali sinir fəaliyyəti bəhsləri və fizioloji göstərici, termin göstəricisi, müəllif arayışı, kafedranın tanınmış alimləri, terminlər lüğəti, testlər verilmişdir. Dərsliyin əsas üstün cəhəti odur ki, ayrı-ayrı fəsillərdə orqanizmin orqan və toxumalarının fəaliyyət mexanizminin Avropa təhsil standartlarına uyğun şəkildə izah edilməsi və əvvəlki dərsliklərdən fərqli olaraq burada hüceyrə fiziologiyası (birinci kitabda), əmək və ekoloji fiziologiya, qocalma və qocalıq, bioloji qocalma haqqında ilk dəfə məlumat verilməsidir. Proqrama uyğun yazılmış dərslik dövlət universitetlərinin bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələri, eləcə də fizioloq magistrantlar, nəzəri və təcrübi biologiyanın müxtəlif sahələrində çalışan bioloqlar üçün faydalı ola bilər. ə 1903000000-08 M -658607; -011 -011-2008 © «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2008 downloaded from KitabYurdu.org IX FƏSİL QAN
Qan, limfa və hüceyrəarası mayeyə orqanizmin daxili mühiti deyilir. Daha dəqiq desək, qan orqanizmin hüceyrəsiz daxili maye mühitinə və ya damar sistemində dövran edən qan plazması və ondan asılı halda olan hüceyrələrdən ibarət olan orqanizmin daxili mühitinə aid edilir. Laxtalanmış qanın tərkibi trombdan və bəzi plazma zülallarından ibarətdir. Zərdab fıbri- nogeni çıxarılmış plazmanın şəffaf maye hissəsidir. Qan orqanizmin inteqrasiya edən sistemlərindən biridir. Orqanizmin ayrı-ayrı orqanların vəziyyətində baş verən müxtəlif tərəddüdlər qan sistemində və əksinə, dəyişikliyə səbəb olur. Məhz buna görə də, insanın sağlam və xəstə olmasını qiymətləndirəndə qanı xarakterizə edən parametrləri (he- matoloji göstəriciləri) hərflərlə tədqiq edirlər. Qan, limfa və hüceyrəarası maye birlikdə oqranizmin daxili mühitini əmələ gətirir. Qan sistemi haqqında təlimi 1939-cu ildə Q.F.Lanq yaratmışdır. O, bu sistemə; 1) damarlarla dövran edən, həm də qan depolarında olan qanı; 2) qanyaradıcı; 3) qandağıdıcı orqanları; 4) tənzimedici sinir-humoral sistemi aid etmişdir. 9.1. Qanın funksiyaları Qan çox müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Qanın çoxsaylı funksiyaları nəinki plazma və qan hüceyrələri ilə, həm də qanı bütün toxuma və orqanlara çatdıran qan damarlarında dövran edən qanın vəziyyətilə təyin edilir. Qan orqanizm ilə mühit arasında əlaqə yaradır. Qanın əsas funksiyasına nəqliyyat, hemostatik, müdafiə və hemokoaqulyasiya funksiyaları aiddir. Bunlardan başqa qan orqanizmin daxili mühitin bir hissəsi kimi orqanizmin hər hansı digər funksiyalarının fəaliyyətinin əsas hissəsini təşkil edir. Məsələn, qanın, tənəffüsün, qidalanmanın və metabolizmin, ekskresiya, hormonal və temperatur tənziminin, immun reaksiyasının realizasiyasmda da 3 downloaded from KitabYurdu.org yaxından iştirak edir. Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsasən deyə bilərik ki, orqanizmin daxili mühitinin əsas hissəsi olan qan öz funksiyalarını aşağıdakı kimi yerinə yetirir. Qan orqanizmdə oksigenin və karbon qazının birləşməsini və daşınmasını təmin etməklə tənəffüsdə iştirak edir; metabolizmin son məhsullarını ifrazat orqanlarının vasitəsilə bədəndən xaric etməklə ifrazatda iştirak edir; qana daxil olan mikroorqanizmlər, viruslar, onların toksinləri digər yad cisimlər tərəfindən törədilən yoluxucu xəstəliklərdən sonra yaranan əkscisim - immun cisimlər və ya antitellər, qana daxil olan toksinlərə qarşı antitoksinlər daha dəqiq [leykositlərin faqosi- tar fəallığı (hüceyrə immuniteti) və qanda olan əkscisimlər vasitəsilə (humoral immunitet)] yaranmasında iştirak edir. Bu vəzifə properdin sisteminin bakterosid təsiri ilə də yerinə yetirilir; Qan qaraciyərdən keçərkən bədəni enerji ilə, ağciyərdən keçərkən soyumaqla bədən temperaturunun tənzimində iştirak edir. Qan həm də hormonlar və başqa fizioloji fəal maddələri daşımaqla qan vasitəsilə orqanlar arasında humoral tənzimi həyata keçirir. Qan orqanizm üçün vacib olan osmotik təzyiqin, şəkərin miqdarının, PH-ın, ion tərkibinin sabit saxlanmasını təmin edir; qan qidalanma funksiyasını orqanizmin bütün hüceyrələrini qida maddələri (qlükoza, aminturşuları, yağlar, vitaminlər, mineral maddələr) və su ilə təmin etməklə yerinə yetirir. Qanın kreator funksiyasını formalı elementləri və plaz- ması ilə daşman makromolekullar (toxuma strukturunun bərpa və təmini, hüceyrələrin diferensiasiya dərəcəsinin tənzimi, hüceyrəarası informasiyaların ötürülməsi) qan vasitəsilə həyata keçirilir. Orqanizmin normal fəaliyyəti üçün qanda su və duzların miqdarının, turşu-qələvilərin müvazinəti və eləcə də osmotik təzyiqin, şəkərin, zülal, yağ, mineral maddələrin miqdarının, PH-ın, ion tərkibinin daimi olmasının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Başqa mayelərdən fərqli olaraq, qanın özünəməxsus
downloaded from KitabYurdu.org fiziki xassələri vardır. Qanın həcmi. Qanın ümumi həcmi, yağlar nəzərə alın- madan hesablandıqda təqribən bədən çəkisinin 7% (6-8%), yeni doğulmuş körpələr üçün (çağalar) isə 8,5% təşkil edir. 70 kq çəkisi olan orta yaşlı kişilərdə qanın həcmi təqribən 5600 ml-ə qədər (bədən çəkisinin hər kq-na 80 ml olur). Onun 3,5-4/ adi qayda ilə damar yatağında və ürək boşluğunda dövran edir. Qalan 1,5-2/ isə qarın boşluğu orqanları, ağciyərlər, dərialtı hüceyrələr və digər toxumalarda, yəni qan depolarında saxlanılır. Qan itirmələr zamanı depolardan damarlara daxil olur və dövranda yenidən iştirak edir. Deməli, normal şəraitdə qanın bir hissəsi damarlarda dövr edir, digər hissəsi qan depoları olan qaraciyər, dalaq və dərialtı toxumalarda saxlanılır. Plaz- manın həcmi, ümumi qanın həcminin 55%-ni təşkil edir. Hüceyrə elementləri, yəni qanın formal elementləri qanın ümumi həcminin 45%-ni təşkil edir. Qanın həcmini ya birbaşa 5ler ilə nişanlanmış eritrositlərin və ya dolayı yolla 131-i isə plazma- nın albumini ilə və ya hemotokrit üsulu ilə təyin edirlər.
nisbətən götürülür. Əgər suyun özlülüyü vahidə bərabərdirsə, plazmanın özlülüyü 1,7-2,2-yə, qanda isə 4-5-ə bərabər olur. Qana yapışqanlıq verən qanın tərkibində olan zülal və eritro- sitlərdir. Qanın yapışqanlılığı və özlülüyü, mayenin onun hərəkət sürətinə təsir xassəsidir. Qanın yapışqanlığının 99%-ni erit- rositlər müəyyən edir. Qan qatılaşdıqda, yəni həddindən artıq su itirdikdə (məsələn, ishal zamanı) və ya çoxlu tərlədikdə, həmçinin qanda eritrositlərin miqdarı çoxaldıqda onun özlülüyü arta bilər.
birini itələdiyi üçün bu onların üst səthlərinin mənfi yüklə yük- lənməsinə səbəb olur. Eritrositlərin üst səthinin yükünün azalması, onların aqreqatsiyasına səbəb olur. Belə aqreqatsiya sahəsində onların effektiv sıxlığı artdığı üçün az dözümlü olur. Eritrositlərin çökmə sürəti (EÇS) eritrositlərin dözümlülüyü suspenziya qiymətinin ölçüsü hesab edilir. EÇS-ni təyin etmək üçün üzərində dərəcələnmiş kapillyar pipetkaları olan Pançen- 5 downloaded from KitabYurdu.org kov cihazından istifadə edilir. Əvvəlcə qanın laxtalanmasının qarşısını almaq üçün limon turşusunu natrium duzu ilə qarışdırıb, sonra dərəcələnmiş pipetkalara əlavə edib, bir saat saxladıqda eritrositlər sınaq şüşəsinin dibinə çökür. Eritrositlərin xüsusi çəkisi (1090), plazmadan (1025-1034) çox olduğu üçün çökür. Normada plazmada albumin-qlobulin koeffısienti (əmsalı) A/Q=l,5/2,3-ə bərabər olur. Təbabətdə müxtəlif xəstəliklərin diaqnozunu dəqiqləşdirmək üçün eritrositlərin çökmə sürətindən geniş istifadə olunur. Bir saat müddətində kapillyar borunun üst səthində plazmanm açıq qatı əmələ gəlir. EÇS-nı göstərən bu açıq qatın hündürlüyü millimetrlərlə ölçülür. Sağlam adamlarda normada EÇS-i 2-15 mm/saata bərabər olur. Hamilə qadınlarda, şiş və başqa bakterial mənşəli iltibah prosesləri müşahidə edilən xəstəliklərdə qanın plazmasının zülal tərkibinin dəyişilməsi, EÇS- nin yüksəlməsinə səbəb olur. Xüsusilə fibrinogenin və qlo- bulinin miqdarının artması EÇS-ni tezləşdirir. Qanın tərkibi - plazma və formalı elementləri natrium nitratla və ya heparinlə qarışdırılmış qanı sentrafuqadan keçirdikdən və ştativdə bir müddət saxladıqdan sonra o iki hissəyə 50-55%-ni təşkil edən plazmaya və 40-45%-ni təşkil edən qanın formalı elementlərinə ayrılır. Çəkisi 70 kq olan adamın 5-6 litr qanı olur. Yeni doğulmuş uşaqlarda qan bədən çəkisinin 15%-ni, 1 yaşında 11%- ni, orta yaşlı sağlam adamlarda isə 6-7,5%-ni təşkil edir. Başqa mayelərdən fərqli olaraq qanın özünəməxsus fiziki xassələri vardır: Arterial qan oksigenlə zəngin (20%), al qırmızı rəngli, venoz qan isə tünd qırmızı rəngdə olub karbon oksidlə zəngin, oksigen isə arterial qana nisbətən az (12%) olur.
olan hemotoxromogen piqmentdir. Qanın xüsusi çəkisi. Qanın xüsusi çəkisi 1,050-1,060 erit- rositlərinki - 1,090, plazmanmki - 1,025-1,034-ə bərabər olur. Qanın depressiyası - donma dərəcəsi. İnsan qanı 0,56- 0,58°-də donur. 6 downloaded from KitabYurdu.org Qanın qoxusu tərkibindəki yağ turşularının miqdarından asılıdır. Qanın tərkibindəki duzlara görə dadı şordur.
Heparin və ya Na-sitrat əlavə edilmiş qanı şüşə boruda olan sentrafuqadan keçirdikdən sonra, çökmüş qanın üzərində əmələ gələn duru hissə - qan zərdabıdır. Fibrini çıxarılmış qanın plazma hissəsinə qan zərdabı deyilir. Plazmadan fərqli olaraq qan zərdabında qanın laxta- lanmasında rolu olan bir sıra plazma amilləri (I-fıbrinoqen, II- protrombin, V-proakselerin və VlII-antihemofilik amili) olmur. Plazma açıq kəhrəba rəngli maye olub, tərkibində zülallar, karbohidratlar, yağlar, lipoproteinlər, elektrolitlər, hormonlar və digər kimyəvi birləşmələr olur. 70 kq çəkisi olan adamda plazma həcmi bədən çəkisinin 5%-ni, bədəndə olan suyun isə 7,5%-ni təşkil edir. Plazmanın 90-92%-ni su, suda həll olan maddələr, 10% (onun 9%-ni üzvi maddələr, 1%-ni qeyri-üzvi maddələr), bərk maddədən zülalın payına 2/3, kiçik molekul çəkili və elektrolitlərin payına isə 1/3 hissə düşür. Plazmanın kimyəvi tərkibi hüceyrəarası maye ilə oxşar olsa da, (kationlardan Na + , anionlardan Cl~ HCO3 üstünlük təşkil edir), plazmada zülalın qatılığı yüksək olur (70q//). Plazmada əsasən qaraciyərdən daxil olan bir neçə yüz müxtəlif zülallar vardır. Plazma zülallarının funksiyaları çox müxtəlifdir. Onlardan Albumin zülalı (40q//, M r *60-65kD) qanın onkotik (25mm Hg.st. və ya 3,3 kPa) təzyiqini təyin edir. Qanın onkotik təzyiqi hüceyrəarası mayedən 5 dəfə çoxdur. Məhz buna görə hipoalbuminiya zamanı, böyrəklə əlaqədar olan «böyrək» şişi, aclıqla əlaqədar olaraq «aclıq» şişi inkişaf edir. Qanda qlobulinin miqdarı 30q//, o cümlədən a, -a
və /? və y qlobulinlər olur. Bu zülalların, yəni normal sağlam adamda albumin, qlobulin indeksi (A/Q) 1,5/2,3 olur. Qan 7 downloaded from KitabYurdu.org plazmasında bu zülallardan əmələ gəlmiş fermentlərə misal amilazam, lipazanı, fosfatazanı, proteazanı göstərmək olar, y - qlobulin - yəni immunoqlobinlər (l g A, D, E, G, M) viruslar, bakteriyalar və onların toksinlərinin zərərsizləşdirilməsinə qarşı tibbdə istifadə edilir. Albuminlər qaraciyərdə, qlobumin- lər isə qaraciyərdən əlavə həm də limfa düyünləri, dalaq və sümük iliyində sintez olunur. Funksional əhəmiyyətinə görə 3 əsas qrup zülallar ayırd edilir:
1.
Qanın laxtalanma sistemi zülalları; bura trombun formalaşması və parçalanması arasında müvazinəti təmin edən koaqulyantlar və əks antikoaqulyantlar aid edilir. Koaqul- yantlar, məsələn, fıbrinogen trombun əmələ gəlməsində iştirak edir. Antikoaqulyantlar isə laxtalanmanın qarşısını alır. 2.
3.
Nəqliyyat zülallarına - albuminlər (yağ turşuları); apolipopotemlər (xolesterin), transferin (dəmir), haptoqlobin (Hb), tseruloplazmin (mis), transkoritin (kortizol), transkoba- lamin (vitamin B 12 ) və başqaları aiddir. Qanın plazmasında azotlu və azotsuz üzvi birləşmələr olur. Azotlu üzvi maddələrə zülalların toxumalarda mübadiləsi nəticəsində əmələ gələn aminturşuları, sidik turşusu, kreatin və s. misal göstərmək olar. Azotsuz üzvi maddələrə qlükozanı misal göstərmək olar. Normal sağlam insanlarda qlükozanm miqdarı orta hesabla 85-115 mq% 4,46-6,67 mmol// olur. Qanda yağların və digər lipoidlərin miqdarı məsələn, xolesterinin, lesitinin miqdarı yeyilən qidanın tərkibində olan yağların miqdarından asılı olaraq az və çox ola bilər.
Deməli, plazmada olan zülalların [albumin (4,5%), qlo- bumin (1.7-3,5%), fıbrinogen (0,4%)] orqanizm üçün əhəmiyyəti böyükdür. Onlardan zülalların qanla toxuma arasında su mübadiləsinin tənzimində rolunu, turşu-qələvi müvazinətində iştirakını, qanın özlülüyünün sabit saxlanmasında iştirakını, qanın laxtalanmasındakı və immunitetin yaranmasındakı rolunu göstərmək olar.
downloaded from KitabYurdu.org Osmotik və onkotik təzyiq. Qanın plazmasmda olan os- motik fəal maddələr başqa sözlə, mineral duzlar, ionlar, kallo- id maddələr, xüsusilə zülallar qanın mühüm xarakterini - osmotik və onkotik təzyiqi müəyyən edir. Məhlulun osmotik təzyiqi osmometr cihazı ilə ölçülür. Osmotik təzyiqi qanın plaz- masının osmotik təzyiqinə bərabər olan, yəni tərkibindəki NaCl -un miqdarı, plazmanın tərkibində olan NaCl -un miqdarına bərabər olan məhlula izotonik, çox olana hipertonik, az olana hipotonik məhlul deyilir. Qan hüceyrələri izotonik məhlulda normal fəaliyyət göstərir. İstiqanlı heyvanlar üçün 0,9%-li NaCl, soyuqqanlı heyvanlar üçün isə 0,65%-li NaCl məhlulundan (izotonik məhluldan) istifadə edilir. Deməli, qanın osmotik təzyiqi tərkibində olan mineral maddələrin miqdarından asılıdır. İfrazat orqanları sistemi osmotik təzyiqin nisbi sabit saxlanmasında əsas rol oynayır. Onkotik təzyiq (kalloid osmotik təzyiq-KOT) - qan damar yatağında qanın plazmasının zülalların tərəfindən suyun saxlanması hesabına yaranır. Deməli, osmotik təzyiq duzlar, onkotik təzyiq isə qanda olan kalloidlər-zülallar vasitəsilə yaranır. Normada onkotik 15-20 mm Hg sütununa bərabər olur. O, az olduqda qanın maye hissəsi toxumalardan sürətlə keçir, çox olduqda əksinə ləngiyir. Qanda zülalların miqdarının 10 dəfə çox olmasına baxmayaraq, onkotik təzyiq, osmotik təzyiqin 1/200 hissəsini təşkil edir. Beləliklə, plazmada zülalların miqdarı 70 q/1 olduqda plazmanın kalloid-osmotik təzyiqi - 25 mm.Hg.st (3,3 kPa) təşkil etdiyi halda, hüceyrəarası mayenin kalloid osmotik təzyiqi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı - 5 mmHg.st. və ya 07 kPa olur. Hüceyrəarası mayenin hidrostatik təzyiqi ilə (7 mm Hg.st.), kapillyarlarda olan qanın hidrostatik təzyiq fərqinə - effektiv hidrostatik təzyiq deyilir. Normada effektiv hidrostatik təzyiq kapillyarlarm arterial hissəsində 36-38 mm Hg.st., venoz hissəsində isə 14-16 mm Hg.st. təşkil edir. Qanın fəal reaksiyası hidrogen (H + ) və hidroksil (OH ) ionlarının qatılığından asılı olub PH ilə göstərilir. Qanda hid- 9 downloaded from KitabYurdu.org rogen ionları çoxaldıqda onun reaksiyası turş, hidroksil ionları artdıqda qələvi olur. Bu ionlar arasında bərabər müvazinət yarandıqda, qanda neytral reaksiya əmələ gəlir. Qanın PH 7-dən çox olarsa reaksiya qələvi, azaldıqda turş hesab edilir. Normada arterial qanın PH nisbətən normadan çox olduğu üçün (PH, 7-4) reaksiyası zəif qələvidir. Qan zəif qələvi reaksiyalı olub, PH-ı 7,4-dür. Venoz qanda karbon qazı nisbətən çox olduğundan PH 7,34-ə bərabərdir. Qanın reaksiyasının sabitliyi onun tərkibindəki bufer sistemlərinin hemoqlabin, karbonat, fosfat və zülal bufer sis- temlərinin, ağciyər, böyrək, tər vəzilərinin fizioloji fəaliyyətindən asılıdır. Qanın buferlik həcminin 75%-i hemoqlobin bufer sis- teminin üzərinə düşür. Hemoqlobinin bufer xassəyə malik ol- masının mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, öz kalium ionunu karbonat turşusuna H 2 C0 3 verib, H + ionları ilə birləşərək tez parçalanan turşuya çevrilir.
-> HHb + HCO; Bufer sistemləri toxumalarda da olur. Buna görə də toxu- maarası mayenin aktiv reaksiyası nisbi olaraq sabit saxlanılır. İstiqanlı heyvanlar üzərində aparılan təcrübələr və klinik müşahidələr göstərir ki, qanın reaksiyasının həyat üçün təhlükəli olmayan ölçüsü 7,0-7,8 arasındadır. PH bu ölçüdən kənara çıxarsa, orqanizmdə kəskin dəyişikliklər, hətta ölüm baş verə bilər. Qanda PH 7,0-8,0-dən artıq və az olması yoluxucu xəs- təliklər zamanı müşahidə olunur. Qanın reaksiyasının turşuluğa doğru dəyişməsinə asi- doz (CO
2 - artır), qələviliyə doğru dəyişməsinə isə alkaloz (CO 2 - azalır) deyilir. 10 downloaded from KitabYurdu.org 9.3. Qanın hüceyrəvi elementləri Qanm hüceyrəvi elementlərinə (keçmiş adı formalı ele- mentlər) eritrositlər, leykositlər və trombositlər və ya qan löv- həcikləri aid edilir (şəkil 1). Qan hüceyrələrini mikroskopun əşya kürsüsünə bərkidilmiş Romanovski üsulu ilə rənglənmiş yaxmada və ya preparatda öyrənirlər. Yaşlı adamların mühiti qanında qırmızı qan hüceyrə- lərinin miqdarı kişilərdə 5,7xl0 12 //, qadınlarda 3,9-5xl0 12 //, ley- kositlərin miqdarı - 3,8-9,8xl0 9 // (limfositlər - l-2-3,3xl0 9 //, mo- notsitlər - 0,2-0,7xl0 9 //, danəli leykositlər - 1,8-6,6x10 9 //), trom- bositlər - 190-405xl0 9 // olur. Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|