Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
KOLXOZ VƏ SOVXOZ TEATRI
Keçmiş SSRİ-də kollektivləşmə siyasəti başlayanda dövlət özünün ideologiyasını gücləndirmək və eyni zamanda rayon mərkəzlərində, kolxozlarda və sovxozlarda mədəni xidmətin səviyyəsini artırmaq üçün müəyyən tədbirlər planı hazırladı. Bunlardan biri də Dövlət Səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrı yaratmaq barədə Xalq komissarları Sovetinin qərarı oldu. Bu teatr Bakıda 1934-cü ilin əvvəllərində yarandı və onun xüsusi nizamnaməsi təsdiqləndi. Teatrın iş prinsipi belə idi ki, aprel və may aylarında truppa yığılır, əsasən birpərdəli təbliğati pyeslərdən, kollektivləşməni təbliğ edən dramlardan, sosializm quruluşuna mane olan ünsürləri tənqid edən komediyalardan ibarət repertuar təsdiqlənirdi. Müxtəlif dram dərnəklərindən, Akademik teatrın, Gənc Tamaşaçılar Teatrının yardım heyətindən ibarət tərtib olunan truppa tamaşaları hazırlayır və iyun ayında Azərbaycanın rayonlarına səfərlərə çıxırdı. Bu teatra ilk rejissor rəhbərliyini Moskvada təhsil almış və Akademik teatrda işləyən Ələsgər Şərifov edib. Teatr sentyabrın axırlarında və noyabrın əvvəllərində xüsusi əmrlə ləğv edilir və növbəti ilin yaz aylarında yenidən təşkil olunurdu. Hər dəfə də direktorun təyin olunması barədə əmr verilir və sonra, o, truppa heyətinin üzvlərini müqavilə ilə işə qəbul edirdi. Səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrında direktor Ağası Zeynalov idi və rejissorluğu Ələsgər Şərifov, Cəlal Rəcəbov, Səttar Sadıqzadə edirdilər. Kollektivin aparıcı aktyorları Sənan Ağabəyov, İsmayıl Quliyev, Məmməd Tağızadə, Əzizağa Məmmədov idilər. Teatrın repertuarında Ağasəlim Manaflının "Azad və Günəş", "Din", "Leyla", "Sayıqlıq" (Aslan Tahirovla birgə), "Bilərəkdən ZƏVZəkük", Dadaş Məmmədovun "Ecazkar heyvanlar" 1 və ya 2 pərdəli pyesləri əsas yer tuturdu. Əsərlərdə iştirakçılar az olurdular. Hətta "Leyla"nın ikicə personajı və çox sadə süjeti vardı. Teatr 1936-cı il mövsümündən başlayaraq irihəcmli dramlar da hazırlamağa başladı. 1938-ci ildə kollektivin səy-yar repertuarında Cəfər Cabbarlının "Almaz", "Sevil", "1905-ci ildə" dramlarının, Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Arşın mal alan", "Məşədi İbad" komediyalarının, Mirzə İbrahimo-vun "Həyat", Valentin katayevin "Dövlətli gəlin" pyeslərinin tamaşaları da vardı. Dövlət statusu olan teatr dəstəsi müxtəlif kompozisiyalı konsert proqramları da hazırlayırdı və bu, repertuar planına daxil edilir, tamaşa kimi göstərilirdi. Konsert proqramına müxtəlif tamaşalardan yumorlu səhnələr, satirik intermediyalar, məzəli səhnəciklər əlavə olunurdu. Teatrın tamaşaları əsasən tarlalarda, əkin sahələrində, taxıl xırmanlarında, axşamlar kəndin ortasında qurulmuş müvəqqəti səhnədə, açıq havada göstərilirdi. Rayon mərkəzlərində çıxış-lar klublarda olurdu. Dövlət Səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrının müstəqil şəkildə rus truppası da fəaliyyət göstərirdi. 1938-ci il avqustun birində Xalq komissarları Sovetinin qərarı ilə rus teatrı ləğv olundu və kollektiv Gəncəyə köçürüldü. Onlar xeyli müddət Gəncə Dövlət Dram Teatrının rus bölməsi kimi çalışdılar. Azərbaycan Xalq komissarları Sovetinin 5 avqust 1939-cu il tarixli, 3649 saylı qərarı ilə Bakıdakı Səyyar kolxoz və Sov-xoz Teatrı Şəmkir rayonuna köçürüldü. Şəhərdəki kilsə təmir olunub və müəyyən inşaat əlavələri edilərək, oktyabr ayında bina kimi teatrın sərəncamına verildi. Şəmkirə köçəndə teatrın üç rejissoru, iyirmi üç aktyoru və dörd musiqiçisi vardı. Musiqiçilər əsasən konsertlərdə çalışırdılar. Repertuardakı operettalar ancaq komediya kimi oynanılırdı, nadir hallarda bəzi vacib ariyalar və kupletlər musiqi ilə ifa olunurdu. Teatrın baş rejissoru Yusif Yulduz, sıravi rejissoru isə İsmayıl Hüseynov idi. Dövlət Səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrının Şəmkirə köçürülməsinin kökündə o dururdu ki, ayrı-ayrı bölgələrin özündə bu tipli teatrlar açılsın. 1933-cü ildən Gəncədə İşçi Dövlət Dram Teatrı, 1933-1936-cı ildən (kiçik fasilələrlə) Şəkidə Dövlət Dram Teatrı fəaliyyət göstərirdi. 1937-1938-ci
illərdə Qaryagində (İndiki Füzuli rayonu), Ağdamda, Şamaxıda, Şuşada, Lənkəranda, Qazaxda, Qubada, Ağdaşda təxminən eyni ştatda Dövlət Kolxoz və Sovxoz Teatrı yaradıldı. Teatrların truppaları yerli həvəskarlardan, Bakı Teatr Məktəbinin (Texnikumunun) məzunlarından və Bakı aktyorlarının müəyyən qüvvələrindən təşkil olunurdu. kollektivlər əlverişsiz binalarda yerləşirdilər, tamaşaçı salonları çox kiçik idi, səhnənin texniki inikanları yox dərəcəsindəydi. Səhnə tərtibatlarının əksəriyyətini teatr səriştəsi olmayan yerli həvəskarlar verirdilər. Bakının teatrlarının şöhrətli sənətkarları vaxtaşırı rayonlara ezam edilir və onlar orada kollektivə yaradıcılıq yardımı göstərir, hətta onların repertuardakı tamaşalarında iştirak edirdilər. 1939-cu ildə Kolxoz və Sovxoz Teatrlarına respublika baxışı keçirildi. Onlarca tamaşa göstərildi və qaliblər müəyyənləşdirilib Bakıya dəvət aldılar. Baxışm yekunu Milli Dram Teatrının binasında oldu. Burada Şamaxı teatrı İsmayıl Hü-seynovun quruluşunda Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Məşədi İbad" (27 iyun), Mirzə İbrahimovun "Həyat" (28 iyun), Qaryagin teatrı Cəmil Vəzirovun rejissorluğunda Məhərrəm Əlizadənin "İftira" (29 iyun) və Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Evliykən subay" (1 iyul. Rejissor Mürşüd Haşımlı) əsərlərinin tamaşalarını göstərdilər. Teatr sənətində göstərdikləri xidmətlərə görə əyalət (rayon) teatrlarından Qaplan Muradov və Heydər Şəmsizadə (Ağdam), İsa Musayev (Quba), Cəlil Bağdadbəyov və Əziz Məmmədov (Şuşa), Kamal Nəcəfov və Qəni Vəliyev (Lənkəran), Əliheydər Həsənzadə (Qazax), İbrahim Qaradağlı (Ağdaş), Cəmil Cəfərov (Qaryagin) 1943-cü il, iyunun 17-də Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti fəxri adına layiq görüldülər. 1943-cü ilin payız mövsümünün açılması ərəfəsində hökumətin qərarı ilə bütün rayonlarda Kolxoz və Sovxoz Teatrı ləğv olundu və onların bazasında Dövlət Dram Teatrı yaradıldı. Bir müddət sonra Şuşa teatrı "Dövlət Musiqili Dram Teatrı" adlandı və ona Üzeyir bəy Hacıbəyovun adı verildi. Qaryagin teatrı Hüseynqulu Sarabskinin, Şəmkir teatrı Mirzağa Əliyevin, Qazax teatrı Səməd Vurğunun, Ağdam teatrı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Quba teatrı Abbasqulu ağa Bakıxanovun, Şamaxı teatrı Seyid Əzim Şirvaninin, Ağdaş teatrı Nəcəf bəy Vəzirovun adlarını daşıdı. Artıq teatrlarda əsasən səriştəli baş rejissorlar çalışırdılar. Xüsusi təhsil almış Yusif Yulduz, Məcid Zeynalov, Ağəli Dadaşov, Əsəd Cəfərov və başqaları teatrlarda ya baş rejissor işləyir, ya da dəvətlə teatrlarda müxtəlif janrlı tamaşalara qu-ruluşlar verirdilər. Bakı Teatr Məktəbi məzunlarının hesabına ilbəil peşəkar aktyorların sayı da artırdı. Hətta 1942-ci ildə Bakıda iki aylıq aktyorluq kursu açılmışdı və məvacib almaqla yerlərdən gələn həvəskarlar burada müəyyən təcrübə keçirdilər. Respublikada teatr prosesinin canlanınası, əhalinin maariflənməsində göstərdiyi xidmətlər nəzərə almaraq, 1944-cü ildə Bərdə, Salyan, Sabirabad, Zaqatala, Ordubad və 1946-cı ildə Göyçay rayon mərkəzlərində Dövlət Dram Teatrı təşkil olundu. Müxtəlif təcrübəli teatrların yardımı ilə tezliklə gənc kollektivlər özlərinin repertuarlarını qurub formalaşdırdılar. Adları çəküən teatrların fəaliyyət göstərdikləri dövrlərdə respublikada mədəniyyət nazirliyi yox idi. Teatrlar Xalq Maarif komissarlığı nəzdindəki İncəsənət İşləri İdarəsinə tabe idi. İnzibati tabeçilikdən əlavə, idarə bütün teatrların repertuar təşkilini də mərkəzləşdirmişdi. Əsasən Bakı teatrlarında oynanılan orijinal və tərcümə əsərlərinin nüsxələri çoxaldılır, siyahısı tərtib olunur və ildə iki dəfə rayon teatrlarına göndərilirdi. Bəzən əsərləri Bakıda oynanılmayan və yaradıcılıqlarının ideoloji yönümü aydın olan Rza Şahvələdin "Qız qalası", Həsən Qasımovun "Kür sahilində", Ağasəlim Manaf-lının "Yasəmən", Əzizağa Məmmədovun "İki cəbhə", Səttar Axundovun "Bayram günü", "Çətin dərə", Rza Təhmasibin təbdil etdiyi "Fəlsəfə Kərim", Qurban Musayevin "Hücum" və bu səpkili pyesləri də teatrlarda oynanılırdı. Teatrlar hazırladıqları tamaşalara ictimai baxış keçirirdilər və Bakıdan göndərilən xüsusi komissiya əsərə baxıb qəbul aktı yazırdı. Bu akt əsasında tamaşanın oynanılmasma icazə verilirdi. İldə iki dəfə Bakıya hesabat yazılırdı. Həmin hesabatlarda hazırlanan təzə əsərlər və bərpa edilən tamaşalar, onlara çəkilən xərclərin mənbəyi, pul məsrəfinin prosesi göstərilirdi.
Bütün bunlara görə, hazırlanmasında müəyyən il fərqləri olsa da, teatrların hamısının repertuarında, demək olar, eyni əsərlər əsas yer tuturdu. Repertuar üç prinsip üzrə qurulurdu: milli klassik və çağdaş dramaturqların əsərləri, tərcümə pyesləri, opera və operettalar. Müəyyən istisnalar edilməklə, bütün teatrların repertuarında aşağıdakı əsərlər oynanılıb. Milli dramaturqlardan Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara", "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah", Nəcəf bəy Vəzi-rovun "Hacı Qəmbər", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Ağa Kərim xan Ərdəbili", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri cadu", "Bəxtsiz cavan", "Dağılan tifaq", Süleyman Sani Axundovun "Tamahkar", "Eşq və intiqam", Cəfər Cabbarlının "Sevil", "A1maz", "Aydın", "Oqtay Eloğlu", "Od gəlini", "1905-ci ildə", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", Sabit Rəhmanın "Toy", "Xoşbəxtlər", Abdulla Şaiqin "Vətən", Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi", "Çimnaz xanım yuxudadır", Səməd Vurğunun "Vaqif", "Fərhad və Şirin", Zeynal Xəlilin "Qatır Məmməd", Mirzə İbrahimovun "Həyat", "Məhəbbət", Mehdi Hüseynin "Nizami", "Şöhrət", "İntizar" (İlyas Əfəndiyevlə müştərək), Məmmədhüseyn Təhmasibin "Bahar", "Aslan yatağı", Əyyub Abbasovun "Məük Məmməd", "Barışıq", Əbil Yusifovun "Od içində" əsərləri teatrlarda təkrar-təkrar oynanılıb. Opera və operettalardan daha çox Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Arşın mal alan", "Məşədi İbad", "Ər və arvad", Müslüm bəy Maqomayevin "Şah İsmayıl", Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Aşıq Qərib", "Evliykən subay", "Əlli yaşında cavan", Səid Rüstəmovun "Durna" (dramaturq Süleyman Rüstəm), "Beş manatlıq gəlin" (dramaturq Məhərrəm Əlizadə) əsərləri repertuarın əsasını təşkil edib. Tərcümə əsərlərindən müntəzəm göstəriləni Aleksandr Şirvanzadənin "Namus", Georgi Mdivaninin "Vətən namusu", Konstantin Simonovun "Praqanın şabalıd ağacları altında", Jan Batist Molyerin "Cancur Səməd", Vilyam Şekspirin "Otello", Ceyms Qou və Arno D'Nyussonun "Dərin köklər", Vsevolod Rokkun "Mühəndis Sergeyev" dramlarının tamaşaları olub. Teatrlar opera və operettaları əsasən tar, balaban və ka-manın müşayiətilə göstərirdilər. Vokal imkanları baxımından Şuşa, Ağdam və Qaryagin teatrlarının daha güclü aktyorları vardı. Ağdamda Simuzər Hətəmova (Əmirova), Qaflan Muradov, Qaryagində Ağabala Abdullayev, Şuşada Suğra Bağırova, Ənvər Məmmədov, Salyanda Pənah Pənahov (Aşıq Pənah) ki-mi aktyor- xanəndələr vardı. Yerlərdə Heydər Şəmsizadə, Cəlil Bağdadbəyov, Cəmil Vəzirov, İbrahim İsfahanlı (o, Tiflisdən Zaqatalaya gəlmişdi), Cahangir Məmmədov (Aslanoğlu), İsa Musayev, Ağası Zeynalov, Mikayıl Ağayev, Süleyman Səlim-bəyov, Mürşüd Haşımlı kimi bacarıqlı rejissorlar işləmişlər. O dövrdə belə bir ənənə vardı ki, bütün teatrlar dəvətlə rejissorlar çağırır və onların quruluş verdikləri tamaşaları oynayırdılar. Milli Dram Teatrının şöhrətli aktrisa və aktyorları Şirin, Vaqif, Nizami, Kərəmov, Oqtay və digər rollarda rayon teatrlarının tamaşalarında çıxış edirdilər. 1948-ci ilin axırlarında SSRİ hökuməti belə bir qərar çıxartdı ki, bütün dövlət teatrları hökumətin dotasiyasından azad olunsun və özünü maliyyələşdirmə sisteminə keçsinlər. Mövcud maddi-texniki təchizatla bağlı olaraq Azərbaycan İncəsənət İşləri İdarəsmin müdiri Ayna Sultanova əmr verdi ki, yeni ildən Ordubad teatrı Naxçıvanla, Ağdaş və Şamaxı teatrları Göyçayla, Şuşa teatrı Ağdamla, Zaqatala teatrı Şəki ilə, Salyan teatrı Sabirabad ilə, Şənikir teatrı Qazaxla birləşdirilsin. Bu, o məqsədlə edildi ki, bəlkə teatrlar birləşib güclü heyətdə özlərini yaşada bildilər. Ancaq bunun səmərəsi olmadı, çünki teatrların tamaşalardan əldə etdikləri qazanc heç aktyorların aylıq maaşlarına çatınırdı. Buna görə də bir-birinin ardınca Şuşa, Şamaxı, Ağdam, Qazax, Zaqatala, Göyçay, Ağ-daş, Lənkəran, Bərdə, Ordubad, Salyan, Sabirabad teatrları 1948-1949-cu illərdə bağlandılar. Qaryagin teatrı öz fəaliyyətini 1951 - 1952-ci il teatr mövsümündə, Quba teatrı isə qısa fasilələrlə 1963-cü ildə saxlamalı oldu. Uzun fasilədən sonra 1967-ci ildə İrəvan, 1968-ci ildə Ağdam, 1973-cü ildə Lənkəran, 1974- cü ildə Şəki, 1989-cu il-də Füzuli, daha sonra isə Qazax və Şuşa teatrları yenidən dövlət statusunda bərpa olunub fəaliyyətə başladılar. Kolxoz və Sovxoz Teatrı, onların əsasında yaradılan Dövlət Dram Teatrı adları çəkilən şəhərlərdə və bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətində teatr sənətinin inkişafı, yüz min-lərlə teatrsevərin estetik zövqlərinin formalaşması yönündə səmərəli işlər görmüşlər.
Yüklə 3,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|