Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.5.Transplantasiya zamanı immunitet.
- 9.6. Kolostral immunitet və onun genetik aspektləri
|
291 olaraq leykositar (Z),
fibroblast ((i) və
immun (y) növləri vardır, a və P İFN- lər orqanizmin virusla yoluxmuş hüceyrələri, (J- İFN-isə - virus antigeni ilə fəallaşmış T-limfositlərin - helperlərin bəzi subpopulyasiyalan və təbii killerlər tərəfindən sintez edilir.
İFN-əsasən qamn leykositlərində sintez olunur, orqanizmdə immun sistemin mediatoru rolunu oynayaraq immunokompetent hüceyrələrin funksiyalarım tənzimləyir və fəallaşdırır. Termostabildir (56°Ç-də bir saat öz fəallığını saxlayır), turş və qələvi mühitin təsirinə (pH-2-Ю) davamlıdır, limfositləri, təbii killerləri, makrofaqları və MHC-antigenlərinin ekspres- siyasını fəallaşdınr. P - İFN-patogen viruslar orqanizmin hüceyrələrinə daxil olduqdan sonra somatik hüceyrələrdə, xüsusilə fıbroblastlarda sintez edilir.
İFN-əsasən T və p -limfositlərin mitogenlərlə fəallaşması, yaxud antigenlərlə restimulyasiyası zamanı sintez olunmur, termolabildir, pH-2 olan mühitdə dərhal öz fəallığını itirir, leykositlərin və hüceyrələrin proliferasiyasına və antitellərin sintez olunmasına (in vitro) ləngidici təsir göstərir. A.A.Smorodinsev və b., interferonun xassələrini 3 əsas qrupa bölmüşlər: 1. Virusların çox böyük əksəriyyətinə qarşı fəal məhvedici təsirə malik olması. 2. Başqa inqibitorlardan fərqli olaraq viruslara qarşı güclü hüceyrədaxilı təsir etməsi. 3. Homoloji növün orqanizmində növ spesifikliyi və seçicilik fəallığına malik olması.
(faktorlar)- əsasən qandoğuran orqanların (sümük iliyi və s.) qanyaratma prosesinə (hemopoezə), sümük iliyindəki kötük və leykositlərin sələf hüceyrələrinin profilerasiyası - bölünməsi və differensiyası proseslərini tənzimləyir. Onların qranulyar (Q- KSF), qranulyar - makrofaq (QM-KSF), makrofaq (M-KSF) və kötük hüceyrə KSF-tipləri mövcuddur. Şiş nekrozu amilləri (SN A ) - yaxşı və yaman keyfiyyətli şiş hüceyrələrinin lizisini induksiya etmək xassəsinə malik olmaqla, onların
(a
- ŞNA), p (P-ŞNA) şiş nekrozu amilləri və p - transformasiyaedici böyümə amili (p- TBA) tipləri vardır. Həmin amillər immunobioloji reaksiyalarda müxtəlif funksiyaları yerinə yetirməklə, iltihab və sitotoksiki proseslərin ən ümdə mediatorları hesab olunur. Orqanizmdə toksiki və şiddətli anqlam anın (kaxeksiyanın) yaranmasının əsas səbəblərindən biri də a - ŞNA -dır. a - ŞNA-nın hüceyrələrin səthində mövcud olan 2 cür reseptorlardan hüceyrələrə apoptozun (hüceyrənin proqramlaşdırılmış məhvi) induksiyası siqnalını ötürür, beləliklə də hədəf hüceyrələr apoptotik mexanizmlə məhv edilir, a və P ŞNA-nm (limfotoksinlərin) başlıca produ- sientləri T-killerlərdir. a - ŞNA çoxfunksiyalı sitokinlər olmaqla, onların əsas produsentləri makrofaqlardır, mikroorqanizmlər və onların ifraz etdiyi toksinlər həmin sitokinlərin sintez induksiyaedici təsir göstərən amilləri sayılır. Qeyd edilən sitokinlər hüceyrədə həm sitotoksik effekt göstərir, həm 292
də bədən tem peraturunu tənzimləyir və iltihab reaksiyasının yaranmasına zəmin yaradır. Hüceyrəsətki molekullar - hüceyrəlirin, xüsusilə leykositlərin səthində ekspressiya olunan çoxlu sayda zülal təbiətli molekullardan ibarət olub, müxtəlif funksiyaları yerinə yetirməklə bəziləri bir qrup, yaxud populyasiya- nın hüceyrələrinə məxsusdur. O nlardan m arker (nişan) kimi populyasiyamn hüceyrələrinin identifikasiyasmda və inkişaf mərhələlərinin təyinində istifadə olunur. İm m unoloqlar son zam anlar leykositlərin səthində mövcud olan molekullarm əksəriyyətinin təfriq olunmasının (identifıksiyasmm) olduqca səmərəli və sadə üsullarım və testlərini işləyib hazırlamışlar. O nlann əsasım leykositlərinin səthində lokalizasiya edən molekullann - antigenlərin ağ siçanlardan alınmış monoklonal antitellərlə qarşılıqlı əlaqəyə girməsi (aqqlyutinasiyası) təşkil edir. Bu zam an spesifikliyinə görə uyğun olan monoklonal antitellər qruplaşdınlaraq,
-
qruplaşmış nişan adlanan sistemdə nömrələnir. Hazırda onlann sayı 200- dən artıqdır (CD 1 - CD 200). Səthi CD molekullanndan əsasən hüceyrələrin hansı populyasiyaya aid olmasını, fəallaşma və ixtisaslaşma mərhələlərini dəqiqləşdirmək məqsədilə geniş istifadə olunur. 9.5.Transplantasiya zamanı immunitet. Hələ bu yaxınlara qədər sıradan çıxmış orqanın başqası ilə əvəz edilməsi fantaziya hesab edilirdi. Elm inkişaf etdikcə bu prosesin yaxm gələcəkdə həyata keçəcəyini söyləyirdilər. Lakin hazırda bu məsələnin müvəffəqiyyətlə həyata keçiril məsinə çox böyük önəm verilir. Son üç onillikdə insanlarda 40 000-ə qədər böyrək, yüzlərlə ürək, bəzi hallarda isə - qara ciyər və başqa orqanların köçürülməsi mümkün olmuşdur. Kliniki transplantalogiya müasir cərrahiy yənin təkmilləşməsi sayəsində yüzlərlə ümidsiz xəstənin həyatını xilas etmişdir. Buna baxm ayaraq qarşıda duran əsas məsələ orqan köçürmənin ən •çətin və mürəkkəb hissəsi orqanizmin immun qüvvələrinin təsiri altında yad orqanın çürüməsi və toxuma uyğunsuzluğu səddini dəf etməkdir. Bunun çox böyük əhəmiyyəti olduğunu nəzərə alaraq XX-ci əsrin 40-60-cı illərindən başlayaraq müxtəlif ölkələrin im m unoloqlan toxuma uyğunsuzluğu səddini tam öyrənmək və başlıca olaraq onu dəf etmək yolunda geniş işlər aparırlar. Transplantasiya haqqında elmin inkişafında həlledici addım 1944-cü ildə Piter Medevarm kəşfi olmuşdur. O, köçürülən orqanların çürümüəsinin təbiətində əsas səbəbləri aydınlaşdırmağa çalışmışdır. İnsanlarda yanıqlar zamanı dəri köçürülməsi və həmçinin dovşanlarda eksperimental olaraq dəri köçürülməsini öyrənən Medevar belə qənaətə gəlmişdir: «Yad darinin çürümə mexanizmi, qazanılmış aktiv immun reaksiya kateqoriyasına aiddir». Orqa
nizm yalnız öz transplantatmı (məsələn, dərini), antigen tərkibə tam uyğun gələnini yaşatmaq qabiliyyətinə malitkdir. Transplantasiya immunitetin əsas müddəaları bunlardır: 1) D onor (transplantat) və resipiyent antigen nöqteyi nəzərdən tam eyni (identik) seçilməlidir; 2) Belə seçmə mümkün olmadığı 293 şəraitdə orqanizmin immun sistemini maksimum dərəcədə immundepresant- lar vasitəsilə azaltmaq lazımdır. Transplantasiya immunitetinin öyrənilməsinin sonrakı nailiyyətləri anti gen cəhətdən eyni olan təmiz xətli siçanlar üzərində aparılan eksperiment lərlə bağlıdır. Bu işlər də transplantasiya uyğunsuzluğunun bəzi qanıma uyğunluqlarını öyrənməyə imkan vermişdir. Siçanlar üzərində aparılan təc rübələr göstərmişdir ki, hətta tək bircə antigenin fərqlənməsi donor dərinin çürüməsinə səbəb olur. Transplant atın çürümə reaksiyası - donorun və resipiyentin antigenləri- nin uyğun gəlməməsi nəticəsində baş verir. Bu antigenlər histoloji uyğun gəl məyən antigenlər və ya transplantasion adlanaraq insanın leykositar sistemində HLA (H um an Leucocyte Antigenes) identifikasiya edilir. Trans- plantatlann üç növü məlumdur: autotransplantat - orqanizmə öz dərisinin köçürülməsi,
bir növ orqanizmlərin birindən digərinə köçürmək və
- müxtəlif növlərdən birindən digərinə köçürmək. Adətən autotransplantat çox yaxşı inkişaf edir. Homotransplan- tatın effektli olması donor və resipiyentin antigeninin histoloji uyğunluğun dan asılıdır. Çürümə reaksiyası allogen transplantatlar arasmda da müşahidə edilir, yəni bir növə mlik, lakin toxuma uyğunsuzluğu olan və identik olmayan heyvanlar arasmda bir və ya bir neçə leykositar antigen uyğun gəlməyən həmin proses baş verir. Resipiyentdə sensibilizasiya törətmə səviyyəsinə görə insanlarda güclü və zəif leykositar antigen ayırd edilir. Güclü antigenlər siçanlarda transplantatı 8-10, zəiflər isə -20 gün və daha gec müddətdə çürümə verir. Transplantatın iki tip çürümə prosesi ayırd edilir:
və ikincili (second set) tip. Birinci halda köçürülən toxumada çürümə (dəri) eyni növ heyvanlarda 7-9 gündən sonra baş verir, ikinci halda eyni toxumanın (eyni antigenləri olan) köçürülməsi zamanı çürümə daha qısa müddətdə, (4-6 gündən sonra) başlayır. Homotrans- plantatlarda, xüsusilə məməlilərdə dəri köçürməsi zamanı bu özünü daha yaxşı göstərir, əvvəlcə xarici görünüşcə guya dəri bitişir. Lakin 8-10-cu günlərdə hər bir transplantat patoloji dəyişikliyə uğrayır, şiş, qansızmalar, immun limfositlərin məhvi nəticəsində güclü infiltrasiya əmələ gəlir, epiteli qatm ın strukturu pozulur, nekroz və dəri parçalarının çürüməsi baş verir. Əgər təkrar olaraq eyni cür dəri transplantasiya edilərsə çürümə daha sürətlə gedir və 5-ci gün, bəzən isə daha tez baş verir. Həmin hadisə resipiyentə bi rinci transplantatın spesifik immunlaşdıncı təsiri ilə izah edilir. Trans- plantatm çürüməsi əsasən hüceyrə imuntetinin yaranması nəticəsində baş verir. Bu proses məhv edilmiş transplantatın çoxlu miqdarda limfosit infiltratı və makrofaqlarla əhatə olunması, həmçinin məhv edilmiş transplantatın limofıd hüceyrələrinin passiv şəkildə ötürülməsi, yaxud kənar limfa düyünlərinin toxumaları ilə əlaqəli olub, sensibilizasiya olunmuş heyvanın zərdabı ilə əlaqəli olmamasının nəticəsi hesab olunur. Trans- plantatın çürüməsində xüsusi sensibilizasiya edici T-hüceyrələr iştirak edir ki, bunlar transplantatın meşin hüceyrəsinə fermentlərlə və ya sitotoksiki təsir edir, yaxud bilavasitə induksiya olunmuş makroronlann köməyi ilə 294
iştirak edir. Transplantatm çürüməsində iımrnm mexanizmlə yanaşı, bu prosesdə transplantatm vaskulyarizasiyasmm (qanla təchizatının) inten sivliyi də nəzərə alınmalıdır. Müəyən edilmişdir ki, transplantat qanla nə qədər çox təchiz edilərsə, qan dam arlan ilə daha çox zəngin və resipiyentin toxumaları ilə çox əlaqəli olarsa onun çürüməsi daha tez baş verir. Buna gözün buynuz qişasının köçürülməsini misal göstərmək olar. Məlum olduğu kimi buynuz qişa qanla zəif təchiz olunur, onun növ arası köçürülməsi çox müvəffəqiyyətlə aparılır və çürümə reaksiyası olmadan başa çatır. Həmçinin müəyyən edilmişdir ki, mukopolidsaxarid örtüklə örtülmüş (məsələn, çığırdaq) toxum alara limfolositlər daxil ola bilmədiyi üçün eyni növ hey vanlar arasında bu köçürmə çox müsbət nəticə vermişdir. Transplantasiya immuntetinin əmələ gəlməsində hümoral faktorların da müəyyən rolu vardır. H om ortansplantata (dəri, sümük, iliyi, böyrək və s.) humoral immun cavab leykositlərin, sitotoksinlərin, hemolizinlərin, hemaqqlytinlərin əmələ gəlməsi nəticəsində yaranır. Lakin transplantasiya zamanı leykosit əleyhinə antitel həmişə əmələ gəlmir və həm də aşağı titrlərdə olur. Sonuncu (titr) təkrar köçürmələr zamanı çox yüksək dərəcədə artır və bununla yanaşı transplantatm çürüməsi sürətlənir. Lakin çürümə reaksiyasına səbəbin limfa hüceyrələri olması tam təsdiq edilməmişdir. Genin eksperimental və kliniki təcrübələri göstərmişdir ki, orqanların transplantasiyası zam anı müvəffəqiyyət qazanmaq üçün «donor-resipiyent» antigen cütlüyü düzgün seçilməlidir. Onların histoloji uyğunluğunu tipləş- dirmək çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. R .B.Petrova (1983) görə limfositlər öz səthlərində histoloji uyğun gələn antigen daşıyırlar ki, bunu da seroloji və qarışıq kulturalarda blastotransformasiya reaksiyası vasitəsilə aşkar etmək mümkündür. Birinci qrup antigenlər seroloji təyin edilən (SD -antigenlər); ikinci qrup limfositlə təyin olunanlardır. İnsanlarda bir neçə HLO sistemli izoantigen müəyyən edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, doğuş zamanı ananın yalnız eristrositlərlə deyil, həm də transplantasiya hüceyrələrində olan antigenlərlə (antirezus antitelin analoqu) immunlaşır. Çox saylı doğuşlar zamanı ana qanında bir çox transplantasıyon antigenlərə görə antitel əmələ gəlir. Xüsusi olaraq o zərdab qiymətli hesab olunur ki, ondan monospesifik standart kimi istifadə etmək mümkündür. E. B. Qruntenko (1982) qeyd edir ki, donorun bütün antigen sistemlərinə görə seçilməsi az inandırıcıdır. Donoru seçən zaman, çox güman ki, yalnız əsas transplantat lokusu və eritrosit antigenləri nəzərə alınmalıdır. Köçürmənin müvəffəqiyyətli olması üç amildən asılıdır: 1) cərrahi ustalıq; 2) hansı resipiyentə hansı donorun toxumasının daha çox uyğun gəlməsini tez təyin etmək bacanğı. 3) resipiyentin immun reaksiyasım spesifik üsulla elə zəiflətmək ki, başqalarına toxunulmasın. Transplantologiyamn qarşıya qoyduğu məsələlərlə əlaqədar olaraq orqanizmin immun reaktivliyini ləngitmək problemi meydana çıxmışdır. İmmundepressiya üçün hazırda rentgen şüalarından və əvvəllər məlum olan antigen sintezinə ləngidici təsir edən vasitələrdən istifadə edilir. Toxumaların köçürülməsində geniş praktiki iş göstəmişdir ki, transplantatm yaşaması üçün düzgün dozanın seçilməsi ilə şüalandırma çox yaxşı nəticə 295
verir. Bununla yanaşı məlum olmuşdur ki, şüalanma infeksiya əleyhinə immuniteti zəiflədir və digər ağır fəsadlar törədir. Transplantasion immuniteti ləngitmək üçün çox böyük sayda kimyəvi və bioloji immundepressorlar sınaqdan keçirilmişdir. Bunlar hüceyrənin bölün məsini və differensiyasını ləngidir. İmmundepressorlar, şüalanmada olduğu kimi qeyri spesifıkdir, onlar bütün bölünən hüceyrələri, o cümlədən qan və sümük iliyi hüceyrələrinin fəaliyyətinin zəiflədir. Yüzlərlə kimyəvi immun- depressorlardan ən çox istifadə edilənləri imuran, merkaptopirin, azotopirin, siklofosfamiddir. Müəyyən edilmişdir ki, immun sistemə dep- ressiv təsir etmək qabiliyyətinə həmçinin hormonalar - kortizon və adrenokortikotrop hormon da (AKTH) malikdir. Göstərilən hormonlar o r qanizmə yeridilən zaman transplantatm həyatı uzanır, lakin bu zaman infeksiyasmm aktivləşməsi və infeksiya əleyhinə immunitetin zəifləməsi təh lükəsi artır. Şüalanma ilə yanaşı immundepressorlardan istifadə edilməsi köçürülən orqanın (böyrək, ürək) fəaliyyət müddətini uzadır. Yuxanda göstərdiyimiz qeyri-spesifik immun depressorlardan imtina etmək üçün limfositlərə - transplantat toxumasının parçalanmasına kömək edənlərə - spesifik təsir edən vasitələr axtanşı başlanmışdır. İnsan limfositlərini müvafiq heyvan produsentlə hiperimmunlaşdırma yolu ilə alman antilimfo- sitar serum (ALS) bu yolla alınmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, ALS daha çox dərəcədə transplantatm immunitetini ləngidir, nəinki antimikrob immuniteti. E. B. Q runtenkonun verdiyi məlumata görə ALS həkimlərin əlində ən başlıca immundepressantdır. ALS-nrn təkmilləşdirilməsi davam edir. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, immundepressiv terapiya hələ tam mükəmməl deyildir. Çünki çox zaman anemiya, leykopeniya, sümük iliyinin və limfa toxumalarının atrofiyası və bunlarla yanaşı infeksiya əleyhinə immunitetin zəifləməsi müşahidə olunur (Berşiqora, 1975). Heyvan orqanlarının praktikada köçürülməsi, tibbdən fərqli olaraq az inandırıcıdır. Lakin bu o demək deyildir ki, baytarlıq genetik immu- nologiyası bu məsələlərdən kənarda qalmasıdır. Əksinə transplantalogiyanın bütün nəzəri və əməli sualları eksperimental olaraq heyvanlar üzərində öyrənilir. Bununla əlaqədar olaraq çox yaxın zamanlarda toxuma uyğunsuz- luğunun dəf edilmə prosesi baytarlıq praktikasında da xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Hal-hazırda yüksək məhsuldar heyvanlar almaq üçün uzun illər (on illərlə) vaxt sərf etmədən mayalanmış yumurta-hüceyrəsinin transplantasiyası m etodlan öyrənilir, onların hibridləşməsi və seleksiyası təkmilləşdirilir. Yumurta hüceyrəsi mayalandınJır və alman ziqota 8-16-32 blastomer vəziyyətində balahğa ötürülür və dölün sonrakı inkişafı burada gedir (şəkil 42). Belə hesab edirlər ki, heyvandarlıqda bu üsul yaxın vaxtlarda süni mayalandırma üsulundan üstün olacaqdır. Mayalanmış yu m urta hüceyrəsinin transplantasiyasında olan bir çox çətinliklərdən ən əsası resipiyentin (inəyin) və köçürülən embrionun antigenləri arasında gedən immunoloji rəqabətin aradan qaldırılmasıdır. Buradan belə nəticə çıxır ki, immunoloji nəzarəti (testləşdirmə) yalnız qruplara (eritrositlərə) görə deyil, həm də leykosit antigenlərinə görə aparm aq lazımdır.
Şəkil 42. Rüşeymin köçürülmə sxemi (A.P.Studensov və b., 1980) 1- çoxalma keyfiyyətinə və məhsuldarlığına görə donor heyvanlar; 2- çoxlu ovulyasiya əmələ gətirmək üçün hormonal işləmə; 3- hövrəgəlmənin diaqnostikası; 4- donorların mayalandırılması; 5- rüşeymlərin yoxlanması (onların qiymətləndirilməsi, yetişdirilməsi və saxlanması) ; 6- törəmələrinin keyfiyyətinə görə qiymətləndirilən törədicilər; 7- donorun cinsiyyət tsikli ilə resipientin cinsiyyət tsiklinin sinxronluğu; 8- hövrəgəlmənin diaqnostikası; 9- resipient rüşeymin köçürülməsi; 10- resipientdə boğazlıq və doğum, buzovların yetişdirilməsi; 9.6. Kolostral immunitet və onun genetik aspektləri «
(İ.P.Pavlov).
Yeni doğulan orqanizmlər həyatının ilk günlərində pato- gen mikroorqanizmlərə, hətta həmin heyvan növünə məxsus olmayan yoluxucu xəstəliklərə olduqca həssas olmaqla tez yoluxurlar. Məsələn, yeni 297 doğulan dovşanları onlara xas olmayan dabaq, donuzların taun, quşların Raus sarkoması virusları ilə eksperimental olaraq yoluxdurmaq mümkün olmuşdur. D oğulduqdan dərhal sonra anasının ilk ağız südünü qəbul etmə miş buzov və çoşqalan Escherichia coli-nin entepopatogen seroloji variant ları ilə süni yoluxdurma mümkün olduğu halda, doğulduqdan bir neçə gün sonra isə onlarda yoluxma baş verməmişdir. Bu, onunla izah olunur ki, yeni doğulan orqanizmlərdə immunokompotent sistem, immunoloji yetişkənlik formalaşmır. Lakin yeni doğulmuş körpə heyvanlar ananın orqanizmindən ağız südü vasitəsilə hazır antitellər-immunoqlobulinlər qəbul etmək yolu ilə qısa müddət ərzində bəzi infeksion xəstəliklərin törədiciləri ilə yoluxmadan müdafiə olunurlar. İmmunitetin bu növü
adlanmaqla iki yolla-ana bətnində balaətrafı pərdə (plasenta, cift, ətənə) və doğulduqdan sonra ananın ağız südü ( 7-10-cu günlərədək) anadan balaya verilən anticismlər vasitəsilə həyata keçirilir. Har iki halda yeni doğulan körpələrdə yaranan immunitet qeyri-fəal immunitet hesab edilir. Bala ətrafı pərdə vasitəsilə verilən immunitet anticismlərin
yolla anadan balaya verilməsi nəticəsində yaranır, insanda, meymunda və dovşanda müşahidə olunur. Gövşəyən heyvanlarda, atlarda və donuzlarda balaətrafı pərdə iki qat qalın olduğundan ananın qanmdakı immunoqlobulinlər (anticismlər) 'balaya verilə bilmir və doğulana, ananın ağız südünü qəbul edənə qədər onun qanında müşahidə edilmir. Buna görə də həmin passiv immunitet
(latmca-kolostrum-ağız südü) adlanmaq la
yaradılmış növlərə bölünür. Kolostral immunitet tamamilə genetik zəmində yaramr və xüsusi genlər tərəfindən idarə olunur. Fəlsəfi və dialektik baxımdan bu immunitet orqanizmin ontogenezinin başlanğıc dövründə (doğumdan sonra) yoluxucu xəstəlikləri törədən patogen agentlərə qarşı davamlılığın yaranmasının bazisi (fundamenti, təməli) sayılır. İmmunogenezin äpf çürümü-sonrakı mərhələləri isə (immun sisteminin və immunokompotent hüceyrələrin formalaşması və s.) məhz həmin bazis üzərində formalaşır. Məşhur immunoloqlar bir mənalı olaraq həmin dialektik qanunauyğunluğu qəbul etmiş və onunla tamamilə razılaşmışlır. Təbii kolostral (ağız südü) immunitet. Sitoloji tərkibinə görə süd laktasiya dövründə 3 növə bölünür: ağız südü, keçid südü və yetişmiş süd. Laktasiyanm 5-7-ci günlərində doğumdan sonra və doğuma az qalmış süd vəzisində intensiv sarı, yaxud ağımtıl-sarı rəngli (bu rəngi onun tərkibindəki karotin əmələ gətirir), qatı yumşaq konsistensiyalı, özünə məxsus qoxusu, duzlu təhər tamı olan xüsusi sekret-ağız südü ifraz olunur. Keçid və yetişmiş süddən fərqli olaraq ağız südü biokimyəvi tərkibinin zənginliyi ilə bərabər, həm də neytrofıl leykositləri, epitelial Jhüceyrələr və s. ilə də çox zəngin olduğundan yüksək immunogenliyi ilə səciyyələnir. Yetişmiş süddə normada hüceyrə elementləri olmur və onların tapılması heyvanın mastitlərlə xəstə olmasını göstərir və xüsusi diaqnostiki əhəmiyyətə malikdir. Ona görədə onu yeni doğulmuş körpələr üçün «p
qida mənbəi adlandırırlar. Yeni doğulan körpələrdə ağız südünü qəbul etdikdən dərhal sonra bağırsaqların peristaltikası güclənir, həzm aparatının fermentativ və 298
soruculuq funksiyası normallaşır, fəallaşır, formalaşır, bağırsaqlardan ilk kalın (mekoniya) ixracı-defekasiya baş verir. Müəyyən edilmişdir ki, inəyin ağız südü bəzi patogen mikroorqanizmlərə (qarayara, salmonellyoz, dov- şancıq, kolibakterioz törədiciləri və qızılı stafilokoklara) qarşı bakteriosid və bakteriostatik xassələrə malikdir. Lakin doğumdan 36 saat sonra ağız südünün antibakterial təsiri xeyli zəifləyir, 8-9 sutkadan sonra isə o, artıq südə çevrilir və tərkibində imunoqlobulini olmadığına, yaxud onun yalnız izi qaldığına leykositlərin miqdarı və onların opsonofaqositar fəallığının intensivliyi kəskin surətdə azaldığına görə həmin xassəni tamamilə itirir. Doğumun ilk günlərində antibakterial anticismlərin titri xeyli yüksək olur: Escherichia coli-yə qarşı 1:256, salmonellara qarşı isə-l:132. Lakin doğum dan 2 sutka sonra onların titri get-gedə azalır, 8-9-cu sutkalarda E.coliyə- 1:16, salmonellalara qarşı isə-l:32 olur (S.N.Karlikanova, 1966). İlk gün sağılan ağız südündə brusellalara qarşı təbii anticisimlərin titri 1:23, salmonellalara qarşı-1:19-1:66, E.colinin bəzi serotiplərinə qarşı isə 1:16-1:32 (B.A.Atomas, 1970). Ümumiyyətlə, ağız südündə immunoqlobulinlərin ən yüksək konsentrasiyası doğumdan sonra 1-ci gündə müşahidə edilir (10- 20%). Alimlər (İ.E.Kolyakov, 1986 və b.) güman edirlər ki, inəklərin orqanizmi ətra f m ühit amillərindəki mikroblarla əlaqədə olduğundan onlara qarşı müvafiq antitellər sintez edilir. Doğuma 3-4 həftə qalmış yelində ağız südünün əmələ gəlməsi prosesi hormonların təsirindən qan zərdabmda yaranan immunoqlobulinlərin, xüsusilə İqÇı-in ananın qanından süd vəzinə yelinə keçməsi nəticəsində baş verir.
,
pofizin (prolaktin, laktogen, qalaktin, oksitotsin) və sarılıq cisminin (lyuteosteron) horm onları olduqca mühüm rol oynayır. Laktasiya prose- sind
qeyd edilən horm onlar yelinin xemo-kimyəvi reseptorlanna təsir edərək onları qıcıqlandırır, impulslar baş- beyin уanmkürələrinə ötürülərək, sonra yelinə daxil olur, əsasən onun vəzili epiteli, eləcə də kiçik süd axarlarının və çəninin epitelial hüceyrələrində süd və ağız südü sintez olunur. Lakin qeyd etməliyik ki, ağız südü və südün sek resiyası başlanğıcdan sonadək xüsusi genlərin (məlumat, nəqliyyat, nəzarətçi) tam nəzarəti altında icra olunur. Həm bu prosesdə iştirak edən hormonların if razı və
təsiri, kəm də ağız südü və
südün sekresiya olunduğu yelin hüceyrə lərinin sekrotor fəaliyyəti, məhz həmin genlərin iştirakı və nəzarəti altında baş verir və tənzimlənir. Ağız südünün tərkibində həm də immun xassəyə malik olan digər
və
s. də yeni doğulan körpə heyvanların orqanizminin xəstəliklərə davamlılığın da müəyyən pozotiv rol oynayır. Ağız südü kimyəvi tərkibinin çox zənginliyi və zülalların, xüsusilə albumin və qlobulinlərin miqdarının yüksək olması ilə süddən kəskin surətdə fərqlənir. Doğumdan sonra ilk gündə onun tərkibindəki albumin və qlobu linlərin miqdarı süddən 15-20% artıq olur. Onun tərkibində karotin, natrium, dəmir, xloridhr, A, E vitaminləri, riboflavin, niotsin və nisbətən az miqdarda kalium və laktoza vardır. Ağız südündə ilk sağımdan sonra immunoqlobulinlər Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|