Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

455

Çöldə  bir şux ceyran diişməyir ələ,

İnsandan sığmır dağa,  kühülə.

Üstünlükdə varlığın  birincidir dünyada,

Hər  canlı  da sənin  lək,  bir  incidir dünyada

Cəmiyyətin  inkişafının  bütün  mərhələlərində  insan  öz  antropogen 

fəaliyyəti  ilə  sanki  təbiətin  ən  qəddar  düşməninə  çevrilmiş,  ekoloji  genosid, 

bumeranq  törətmiş,  Пога  və /aıtnanm  genetik  resurslarının  çoxunun  nəslini 

məhv  etmişdir

 

Lakin  təbiət  insamn  bu  düşmənçilik,  ekoloji  terrorçuluq 

münasibətlərini  cavabsız,  qoymamış  və  çox  ciddi,  kəskin,  məhvedici 

alternativ  münasibətini  biruzə  verməyə  başlamışdır.  Hazırda  planetimizdə 

mütəmadi  olaraq  baş  verən  təbii  fəlakət  və  böhranların  dıapozonu  gündən- 

günə  daha  da  genişlənir  və  bəşəriyyət  üçün  çox  ciddi,  ağır  fəsadlar  və 

problemlər  törədir.  2011-ci  ilin  mart-aprel  aylarında  Yaponiyada  baş  verən 

(9,3  bal  gücündə)  güclü  zəlzələ  həddindən artıq  ağır  fəsadlar  törətmiş,  ölkəni 

tamamilə xarabalığa çevirmiş, atom  stansiyasının bir  neçə bloku zədələnmiş, 

havada,  suda,  torpaqda  radioaktiv  fon  çox  artmış,  nəticədə  dünyanın 

ekoloji  durum u  pozulmuş,  planetimizin  bitki  və  heyvanat  aləminin  genetik 

rezurslaıı  çox  böyük  neqativ  mutagen  təsirə  məruz  qalmışdır.  Şairlərimiz 

insanları  təbiətə  qayğı  və  mərhəmət  göstərməyə  cəhd  etsələr  də  bu  ö/ 

səmərəsini  verməmişdir.

«Ovçıı  insaf eylə keçmə bu  düzdən,

0  çöllər qızını  ayırma bizdən.

Qoyma ağrı keçə  ürəyimizdən,

Qıyma öz qanına  boyana seyran!

Nə gözəl yaraşır  Muğana ceyran!»

(Səməd  Vıırğıın)

Gələcək  nəsil,  gənclər,  tələbələr  bilməlidir  ki,  təbiətə  genosid,  terrorçu­

luq  münasibətinin  sonu  bütün  canlı  aləmin, o cümlədən  insanın başlıca ərzaq 

mənbəyi  olan  heyvanların,  quşların,  balıqiarın  və  arıların  genetik  resurs­

larının  eroziyaya  məruz  qalması,  sayının  azalması  və  ərz.aq  çatışmazlığı 

deməkdir.  Dünya alimləri ekoloji  genosidin canlı  aləmin genetik resurslarına 

neqativ  təsirini  nəzərə  alaraq  genetika  elminin  daha  yeni  və  bəşəri  əhəmiy­

yətli  bir  sahəsin in-eAo/w/7  genetikanın

 

yaradılmasını  və  inkişaf etdirilməsini 

zəruri  hesab  etmişlər  H azırda  ekoloji  genetikanın  dinamik  inkişafı  və  ona 

çox  önəmli  yer  verilməsi  dünyanın  bütün  nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatlarının 

diqqət mərkəzində olmaqla,  bu  yeni elm  sahəsinin  dərindən öyrənilməsi  üçün 

inkişaf  etmiş  ölkələrin  tanınmış  bioloq,  ekoloq,  tibbi  və  baytarlıq  təbabəti 

alimlərini  və  genctiklori  bu  prioritet  sahəyə  cəlb  etmişlər.  Ekoloji  genetika 

hazırda ən sürətlə inkişai'edən elm  sahələrindən  birinə çevrilmişdir.

XXI  əsrin  hazırda  bəşəriyyətin  tarixinə qloballaşmanın  və müasir  sivili­

zasiyanın  mədəniyyətlərarası  dialoqunun  yeni  mərhələyə  qədəm  qoyduğu, 

inteqrasiya  və dinamik  inkişaf etdiyi  bir dövr  kimi  daxil  olması,  özünün  spe­

sifik  və  xarakterik  parametrlərə  malik  olması  ilə  səciyyələnir.  Həmin  səeiy-

456

yəvi  xüsusiyyətlərdən  biri  də  qlobal  ekoloji  problemlər  törədən  müasir 

böhran  və  kalaklızmlərin  (qlobal  iqlim  anomaliyaları,  hər  il  təkrar  olunan 

Günəş  partlayışları,  leysan  yağışlar,  sel  və  daşqınlar,  qasırğalar,  suııamilər, 

tornodalar,  torpaq sürüşmələri,  vulkan  püskürmələri,  zəlzələlər və  s.) təsirin­

dən  yaranan  fəsadlaırn  dünyanın  mövcud  flora  və  fauna  resurslarında 

modifikasiya  dəyişkənliklərinin  baş  verməsidir.  Bu 

dəyişkənliklər  kənd 

təsərrüfatı  heyvanlarının  və  quşların  ayrı-ayrı  cins  və  xəttlərində  valideyn 

fərdlərə  məxsus  olan  əlamət  və xassələrin  (məhsuldarlıq,  xəstəliklərə davam ­

lılıq  və  həssaslığın  artması  və s.)  dəyişilməsi  formasında  biruzə  verir.  Lakin 

bu dəyişkənliklər nıikroorqanizmlər, prolozoalar və viruslarda daha qabarıq 

formada  tə/ahür  elməklə  yeni  epizootiya  və  epidemiyaların  ənıələ  gəlməsi, 

yüz  illərlə  müşahidə  olunmayan  klassik  yoluxucu  xəstəliklərin  yenidən  baş 

verməsi,  yeniləşməsi,  insan  və  heyvanların  yoluxması  və  ağır  fəsadlarla, 

hətta  kütləvi  ölümlə nəticələnir,  (,'ox ciddi  narahatlıq  törədən odur  ki,  həmin 

yoluxucu  xəstəliklər  tamamilə  yeni  xassələr  (dəyişkənlik,  davamlılıq,  tole­

rantlıq-həssaslıq,  fərqli  epizoololoji  və  epidemioloji  areala  malik  olmaq  və 

s.)  kəsb edir,  dərman  preparatları ilə onların  qarşısını  almaq  qeyri-mümkün 

oiur,  ya  da  ırrasional-səmərəsiz  nəticə  verir.  Bu  baxımdan  qlobal  ekoloji 

böhranların  heyvanların  biomüxtəlillik  resurslarında  törətdiyi  genetik  ero­

ziyaların  öyrənilməsi  və  onlarla  beynəlxalq  miqyaslı  müvafiq  mübarizə 

tədbirlərinin  hazırlanması  hazırda  dünya  alimlərinin  üzləşdiyi  ən  böyük 

problemə  və  prioritet  istiqamətə  çevrilib.  Ona  görə  də  ekoloji  böhranların 

heyvandarlıq,  quşçuluq,  balıqçılıq  və  arıçılıqda  törətdiyi  qlobal  problemlər 

baytarlıq  təbabəti  elmi  və  alimləri  qarşısında  da  lündamcntal-tətbiqi  xarak- 

teıli  tədqiqatların  və araşdırmaların  aparılması  kimi  yeni  prioritetlərin  həya­

ta  keçirilməsini  gündəmə  gətirir.  Hkologiya  elrııiınizin  banisi,  düııya  şöhrətli 

alını,  akademik  İləsən  Əliyevin çox  dəyərli  kəlaını  bütün  xalqımızın,  xüsusilə 

gənclərimiz,  tələbələr  və  şagirdlər  üçün  örnək  olmalı,  hamı  ondan  özü  üçün 

ciddi  nəticə  çıxarmalıdır:  «Sağlam  va  yoza/  labial  insana  nainki  икс.)  yeni 

'izik 

i

  ( / / m y  

v e r i r ,  

babda  onun  ağlına,  şinini na,  zehnin

ə 

hisir 

edir, 

insanda 

özün,) 

inam 

hissini, 

yarada ilıq  zövqünü  artırır.  T,)hii 

yoz,

illiyi  gör 

так, 

Iıar 

şeydan 

evval, 

o n a  

qayğı 

yösiarmak  demakdir  Oyar  hiz  yözalliyin  qayğısımı 

qalınırıqsa, 

d e n i a l  

onu 

yörmıiriik».

457

Elektron  mikroskopunda bitki hüceyrəsinin quruluş sxemi

1 -  

X l o r o p l a s t ;   2 - e n d o p a z m a t i k   ş n b a k ə ;   3 - r i b o s o m ;   4 - s i t o p l a z m a ;   5 -  

r a i t o x o n d r i ;   6 - H o l c i   a p p a r a l ;   7 - v a k i o l ;   8 - k r i s t a l l a r ;   9 - n i ş a s t a   d a n ə s i ;   1 0 -  

ı ı i i v ə ;   1 1 - p l a z m a t i k   m e m b r a n ;   1 2 - h ü c c y r ə   d i v a   1

458

Elektron mikroskopunda heyvan hüceyresinin quruluş sxemi

1 - p i n o s i t o z  

q o v u q c u ğ u ;  

2 - H o l c i  

a p a r a t ı ;  

3 - s e n t r i o l ;  

4 - e n d o p a z m a t i k  

ş ə b ə k ə ;   5 - h ü c e y r ə   m e m b r a m ;   6 - m i t o x o n d r i ;   7 - n ü v ə   ş i r ə s i ;   8 - n ü v ə   p ə r d ə s i ;   9 -  

n ü v ə c i k ;   1 1 - l i z o s o m ;   1 2 - s i t o p l a z m

Neyronun mlkroskopik görünüşü

459

İşçi orqana impulsun ötürülmasi

Neyronların  sathindəki sinapslar 

Nayronlararası əlaqə

Sinir əzələ əlaqəsi

460

Mediatorun xaric olma mexanizmi  ve sinapsda  təsir potensialının yaranması

Perisinaptik membran, postsinaptik membran

S i n a p t i k   ə l a q ə l ə r d ə   i m p u l s u n   ö t ü r ü l m ə s i :

1 -  

Q ə b u l e d i c i   h ü c e y r ə   i l ə   ə l a q ə   y e r i n d ə   t e r m i n a l   a k s o n u n   g e n i ş l ə n m ə s i ;

2-  Neyrofıbrillər

3-  Mitoxondrilər

4-  Vezikullar

5 -  

F e r m e n t l ə r

6 -  

P e r L s ı n a p t i k   m e m b r a n

7-  Sinaptik boşluq

8 -  

P o s t s i n a p t i k   m e m b r a n

9 -  

H ə r ə k i   a k s i o n

1 0 -   Q u r t a r a c a q   l ö v h ə l ə r i

1 1 -   Ş v a n n o v   h ü c e y r ə l ə r i

1 2 -   Ə z ə l ə   l i f l ə r i n i n   q u r t a r a c a q   l ö v h ə l ə r l ə   b i r l i k d ə   d ə r i n l ə ş m ə s i

1 3 -   P e r i s i n a p t i k   m e m b r a n l a r ı n   q a t l a n

461

2

Qlyuko/a 

vitam inlər və

Nefronun  quruluşu  və  absorbsiya 

(filtirasiya)  - reabsorbsiya prosesləri.

1-  Şumlyanski  -  Boumen  kapsulası;

2-  distal  qıvrım  kanal;

3-  proksimal  qıvrım  kanal;  4-  toplayıcı  borucuq;

5-  Henli  ilgəyinin  enən  dizi;  6-  Henli  ilgəyinin  qalxan dizi; 

7-  gətirici  damarlar;  8-  çıxarıcı  damarlar;

9-  yukstaqlom erulyar kompleks

Ş u m liy a n s k i  -  B o u m e n  

k a p s u la s ın d a n   ilk   sid iy in   a lın m a s ı

Maniyi

natrium və

kabıııııı

Ju/I.ırı

462

Bakteriya  hüceyrəsinin quruluşu

H ü c e y rə  d ira rı 

\   qam çı

k ap su la 

*

R iU t4;);n!;u

M czaso m lar

p la /n ıid

volyulİD

nukleoid 

■ llaplazınalik  nıem braıı

Silopla/ına

Hagella

Ribosomlar

Əlavələr

Hücevrə

divarı

Sıtoplaznıutık 

Kapsula

Nukleoid

mem bran

Yıezasom

463

Viruslarin  morfologiya ve tesnifati

Viruslarda kapsidin simmetriya tipləri:

A - ikosaedral, В - spiral simmetriya,  1  - kapsid, 2 - kapsomerlər, 

3 - nuklein turşusu

464

HUMORAL

H Ü C E Y R Ə Y İ

■  «

antigen

If 

V9>  T*  *

»•«#. ^  

"k

-   ▼  Г, ^ Г

B-limfosit

sitoKİnlər

*  

г-  v

r »  • 

1  »  f

M a K r o f a q

¥

T-helper

sitoKİnlər

.*  »

rr

f

plazmatİK hüceyrə

S İtO tO K S lK

T-limfosit

4  ■

I

i

o k

aKtivləşmiş 

sitotoKSİK 

T-lim fosit

Spesifik immunitetin mexanizmi

465

.♦

 И

Qeyri-spesifik  müdafiə  amilləri

Kom plem entin  aktivləşm ə  yolları

İmmun  cavabda  makrofaqların  rolu

Hkln rrQ dafie r e a k s iy a tı

Antıgenın prezentasiyası

E ffa ldor  M c a J y a h

АjdMeşmiş

makroCaq

^

 

i  

\

ъ л р »

  МВ£ Ж '“

\   /

S ltn kisJat

L e k t i n   y o l u

Aıı40«rt-«n1ıc»wm

kxwnpMu«

MBZ  İlə 

çulğaiaşmış 

serin  proteazası

C4b

C-U

P ro p erd ln (P j  J

Г__Д 

'♦•СЗЬВЬГ

C 4 b  

U

C ib

(C3 -konver1flza)

(CJ-ltonvafiaJ*

X~  тф.

 сзьвьэь

>• - 4 Д   -►

C4bZ*3b

(  u

(C 5—u n v e r t* /*

(C5 -k o n v ertazaj

Cfb

M a m b r a r v

p a r ç ə la y ıc ı

k o m p le k ?

M o m b fB n -

p a r ç a ia y ıc ı

k o m p le k s

466

Кок hüceyrə

L im i'oid  sıra

J

©

Limlqsitlar

T -lu ııfo s ıtın

ə c d a d ı

B - lin ıf o s ilin

ə c d a d ı

T ə b ii

n iller

PlazıuaıiK l

T

M ie lo id   sıra

■ ф

Й  

ä

 

&  

A

ıdı

Q ra m ılo sitla r

N e y tro fil 

E o z iu o fil

h e lp e r  

T-sitotoKSİK 

Y a d d a ;   h ü c e y rə  

h ü c e y r ə __________________

Mouosit

D e n d r it  1 

h ü c e y rə

i * *

İMMUN SİSTEMİN HÜCEYRƏLƏRİNİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ

467

LİMFOSİTLƏRİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ VƏ  VƏZİFƏLƏRİ:

1- qırınızı sümük iliyi;

2-  kötük hüceyrnsi;

3-  timus (çon^nl,ıhnnzor vəzi);

4-  fabrisivus kis.ısi;

5- bağırsaq divarında  Peycr yığımları;

6-  limfa  düyünü;

7- dalaq;

8-  limfositlnr.

468

Antigen birləşdirici mərKəzlər

H-zəncirin 

variabel sahəsi

L-zəncirin

sahəsi

zəncirin

variabel

disulfıd 

^

rabitələr

Konstant sahəsi

H-zəncırm

11-zəncir

Konstant sahəsi

İ m n ı u n o q l o b u l i n   ( I g C )   ı n o l c k u l u u u n   q u r u l u ş   s x e m i

469

Faqositozin mərhələləri  və mexanizmi: 

1-faqositin  mem branı;

2-lizosom Iar;  3-nüvə;  4-sitoplazm a;  5-faqositoz olunan 

m ikroorqanizm ;  6-faqosom un  form alaşm ası;  7-faqolizosom un 

form alaşm ası;  8-killinq,

470

Faqositozin mərhələləri və mexanizmi: 

1 -faqositin  m em branı;

2-lizosom lar;  3-nüvə;  4-sitoplazm a;  5-faqositoz olunan 

m ikroorqanizm ;  6-faqosom un  form alaşm ası;  7-faqolizosom un 

form alaşm ası;  8-killinq,

471

Antibiotiklərin təsir mexanizmləri

Hflceyra divan 

sintezinin inhibitorlan 

Penıiünbr 

Monobaktamlar 

Sefalosporinbr 

KarbapenamJar 

Qlikopeptidbr 

Bas it ritsin 

SikJoeerin

Sitoplazmatik  membranı 

funksiyasının  inhibitorlan 

poli mik sinlər

A n tim e tta b o litb r 

(fol  tu r jn ın   m etoboizm i) 

Snlfonilamidlar 

Trim etoprim

Zülal sintezinin inhibitorlan

Ribosomlarım

30S-subvalidlərinin

inhibitorlan

TetrajİkUnİM

Amiooqlikazidlar

Ribosomlanm

50S-subvalidlərinin

inhibitorlan

Makroidkr 

Xlora mfeaikol 

ı т к о и ш д

NokJeia  taryusn  sintezi ni ni 

inhibitorlan

R ifam pisin

(DNT-asıfa  RNT-polfauraxanu 

inhıbiıaru )

Xinolomlar

(D N I-dfl  reptikaıiy aıının

pazolnuı

DNT ginzjrun ınbıbüanı)

Sitoplazmatik

mem bran

Periplazma 

(В -  laktam aza.am inoqlinozid 

H üceyrə 

m o d ifık asiy a ed ici  fe rm e n tb r) 

divan

472

Limfositlərin əmələ gəlməsi və vəzifələri:

1-  qırmızı sümük iliyi;

2-  kötük hüceyrəsi;

3-  timus (çəngələbənzər vəzi);

4-  fabrisius kisəsi;

5-  bağırsaq divarında Peyer yığımları (düyünləri);

6-  limfa düyünü;

7-  dalaq.

473

S prem atogen ez və ovogenez:

kanalın

köndələn

kəsiyi

O v o g e n e z i n   s x e m i :

1- ovoqeniya; 2-  1-ci cərgə ovosit; 3- 2-ci cərgə ovosit; 

За-  1-cı  istiqamətləndirici cisimcik;

ıpcrm aio/oıd

Y umurtalıq

Ovogcnc*

Spermatpgenezin sxemi:

1-  s p e r m a t o q o n i y a l a r

2-  l- c i  c ə rg ə  sp rem atosit;

3-  2 -c i  cə rg ə   sp rem atosıı,

4 -   s p e r m a l i d l ə r ;

5 -   s p e r m i y a l a r .

3b- 2-ci istiqamətləndirici cisimcik;

Spermıyanın  quruluşu:

4- qameta (yumurta hüceyrəsi).

l - b a ş c ı q ;   2 -   b o y u n ;   3 -   c i s i m ;   4 -   q u y r u q ;  

5 -   a k r o s o m ;   6 -   n ü v ə ;   7 -   m e m b r a n a ;

8 -   s e n t r i o l a l a r ;   9 -   o x   s a p ı; 

1 0 -   s p ı r a l a b ə n z ə r   s a p .

474

Heyvanların vərəmi:

1-  mykobakterimun mikroskopik görünüşü;

2-  petrenyani qida mühitində Mycobacterium bovisin boyu;

3-  inəkdə tuberkulinə qarşı müsbət reaksiya;

4-  toyuqda tubakulinə qarşı müsbət reaksiya;

5-  donuzda tuberkulinə qarşı müsbət reaksiya;

6-  ağ ciyərdə lobulyar kazeoz;

7-  mirvari vərəm düyünləri;

8-  ağ ciyərdə ilkin affekt və bronxial limfa düyünlərinin şüalı kazeozu.

475

Çiçək zamanı xarakterik əlamətlər:

1- 

qoyunun  quyruqaltı  nahiyəsində çiçək  suluqlarınm  əmələ gəlməsi: 

b-nekrozlaşnuş papilla; v və q-çiçək yarası ban;

2-  dəvənin baş nahiyəsində papulyozlu-pustulyozlu yaralar;

3-  inəyin yelinin əmcəklərində vezikula və pustqlalar;

4-  xoruzun baş nahiyəsində çiçək suluq və yaralan;

5-  qoyunun üz və dodaqlarında çiçək yaralan;

6-  keçinin yelinində çiçək pustula, vezikula və yaraları;

7-  donuzun difiuz çiçəyi.

a-rozeola;

476

Kənd təsərrüfatı heyvanlarının dabağı:

1-  inəyin dilində deşilməmiş aftalar (suluqlar);

2-  inəyin dilində deşilmiş aftalar;

3- donuzun xortumunda və alt çənəsində aftalar;

4-

 inəyin əmcəklərində aftalar;

5-  donuzda miokardit;

6-  donuzun dırnağının qopub düşməsi;

7-  dabağın yaman formasında inəyin skelet əzələlərinin zədələnməsi;

8-dabaq miokarditi zamanı ürəkdə birləşdirici toxumanın inkişaf etməsi.

477

5»  < Г -

1

9

 

л

6%

  V»  „ ч -

Р   О   Ь   О с  О <

г  

^  О  р О д

«

р

о

Р

Н

9 *   а *

%

  О о   4

к   я

д

а

«

' t>

О д Г

İri  b u y n u z lu  h ey v a n la rın   le y k o z u   za m a n ı  h e m a to lo ji və  h isto lo ji  d əyişikliklər:

1

- 

q a n d a  ley k o sitlərin   m iq d a rın ın   h əd d in d ən   ç o x   artm ası;

2

-   q a n d a   lim fo sitlərin  m iq d a rın ın  k ə sk in  sürətd ə  artm ası;

3 - 

süm ük  iliy i  to x u m a sm d a   lim fo sid   hüceyrələrin  infıltrasiyası;

4 - 

q a ra ciy ər in   lim fo sıto zu ;

5 - 

b ö y rək d ə  lim foid   h ü ceyrələrin in   infıltrasiyası;

6

- 

m io k a r d d a  lim fo id   h ü ceyrələrin in   infıltrasiyası;

7 - 

lim fa  d ü yü n lərin d ə lim fo id   h ü ceyrələrin in fıltrasiyası;

8

-d a ia ğ ın  q ırm ızı p u lp a s ın d a   lim fo id   h ü ceyrələrinin  artm ası.

478

Pasterellyoz zamanı orqanların patoloji anatomik dəyişiklikləri.

1-  toyuqların qara ciyərində çoxlu sayda nekroz ocaqları;

2-  epikardda qan sağıntılan;

3-  buzovun dalağının kapsulası altında nöqtəşəkilli qan sağıntılan (petexiyalar);

4-  üdkisəsinin böyüməsi;

5-  qoyunun nazik bağırsağmda hemorragiyalar.

479

Donuzların qızıl yeli zamanı dəyişikliklər:

1-  xəstəliyin iti gedişi zamanı ölmüş cəsəd;

2-  yarımiti gedişdən ölmüş cəsəd;

3-  düzbucaq  və  rombşəkilli  eritematoz  ləkələr  (a-başlanğıc,  b-sonuncu 

mərhələdə);

4-  xəstəliyin xroniki gedişi zamanı dərinin nekrozu;

5-  ürək klapanlarında fibrin toplanması.

480

» 

•

Donuzların taunu zamanı orqanların patolojianatomik dəyişiklikləri:

1-  dəridə ləkəşəkilli qan sağıntıları (ekximozlar);

2-  udlaq və damağın selikli qişasında qan sağıntıları,

3-  mədənin selikli qişasında nöqtə şəkilli qan sağıntıları (petexiyalar);

4-  böyrəyin kapsulası altında qan sağıntıları;

5-  yoğun bağırsaq selikli qişasında taun butonları; 

dalaqda hemorroji infarkt.

481