Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Nəsihət sevənlər qazanar sərvət”.

Nəsihətin əhəmiyyəti atalar sözlərində, habelə hikmətli sözlərdə müxtəlif formalarda dönə-dönə xatırlanır. Məsələn; “Nəsi­hət acı olar, meyvəsi şirin”, “Məsləhətli don gen olar”...

Deməli, nəsihət geniş həyat təcrübəsinə malik olan şəxsin başqasına həyatda səhvə yol verməməsi, düzgün istiqamət götür- məsi üçün verdiyi tövsiyədir.

• 
  Təlimat tərbiyəvi metod olub, uşağın tapşırıqların icra­sı­na necə yanaşmasını, ona necə münasibət göstərməsini aşkar edir.
  
• 
  Disput latın sözü olub, mühakimə yürütmək, mübahisə etmək deməkdir. Disput müxtəlif mövzular üzrə canlı, sağlam mü­bahisələrdir. Burada mühakiməər toqquşur, müxtəlif fikirlər tutuş­durulur. Məktəblərdə təşkil edilən müxtəlif məzmunlu disputlar şagirdlərin elmi dünyaqgörüşünün zənginləşməsinə, mənəvi keyfiy­yət­lərinin formalaşmasına və zənginləşməsinə şərait yaradır. Dis­put­lar tədris və tərbiyə işləri ilə uyğunlaşdırılmalıdır. Bu təd­bir­lər gənc nəsildə təşəbbüskarlıq vərdişlərinin, ictimai fəallığın, milli lə­yaqətin, Vətənə məhəbbətin, düzlüyün, doğruçuluğun və s. key­fiy­yət­lərin tərbiyəsinə təkan verməli, əxlaqi keyfiyyətlərin, mənəvi dav­ranışın həqiqiliyinə inam yaratmalı, əqidə formalaşdır­malıdır.
  

Disputlar şagirdləri düşündürməklə, fəallaşdırmaqla yanaşı, həm də onları ölkəmizin tarixi ilə tanış edir, Vətən uğrunda müba­ri­zə­yə ruhlandırır, müxtəlif fakt və hadisələri təhlil etməyə, müba­hi-sə­lər aparmağa sövq edir. Burada şagirdlər müxtəlif əxlaqi kate­qoriyalar haqqında öz fikirlərini sərbəst deməyə çalışırlar. Disputlar yuxarı sinif şagirdlərində maraq yaradır, ətrafda baş verən hadisə­lərin gerçəkliyini dərk etməyə, əxlaq normalarını mənimsə­məyə, mənəvi ideyalara yiyələnməyə inkan verir.

Disput iştirakçıların qabaqcadan bildiyi hər hansı mövzu üzrə fikir birliyi yaratmaq məqsədi ilə müəyyənləşdirilmiş vaxtda mütəşəkkil keçirilən fikir mübadiləsidir. Bu metod mürəkkəb olub, müəllimdən yüksək peşəkarlıq tələb edir. Müəllim şagirdlərə fikir­lə­rini toplamağa, cəmləşdirməyə, öz mövqeyini əsaslandırmağa kö­mək etməlidir. Deməli, disput müstəqil tədbir kimi təşkil edilib keçirilə də bilər, hər hansı məşğələlərin tərkibində bir metod kimi tətbiq edilə də bilər. Metod kimi disputun tətbiq sahəsi çoxdur: ondan şagirdlər və tələbələr, habelə valideynlər arasında da istifadə edilir. Bu səbəbdən də disputun mövzusu müxtəlif ola bilər. Disputun səmərəsi ona hazırlığın səviyyəsindən asılı olur. Disputun mövzusu, keçirilmə vaxtı, müzakirəyə qoyulacaq məsələ və ya sual, habelə müvafiq mənbələr barədə iştirakçılara xeyli əvvəl məlumat verilir. Disputun belə mövzuları ola bilər : “Bilikli adam kimə deyilir”, “Gözəlliyi necə başa düşürsən”, “Gözəllik ondur, doqquzu dondur” - atalar sözünün mahiyyəti nədən ibarərdir”, “Gənclərin mənəvi tərbiyəsi üçün nə etmək lazımdır”, ”Vətənpərvər insan necə olmalıdır”, “Milli-mənəvi dəyərlərimiz” və s.

Disput mövzularının təsnifatı və məzmun istiqamətlərini aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: 1) Əxlaqi-etik mövzulara - milli ləyaqət, milli mənlik şüuru, dostluq – yoldaşlıq, düzlük və doğru­çu­luq, vicdan, borc və məsuliyyət hissi daxildir; 2) ideya-siyasi möv­zu­larda keçirilən disputlar şagirdlərə yüksək ideyalııq, siyasi yet­kin­lik aşılamaqda, mənəvi tələbatın inkişafı qayğısına qalmaqda böyük rol oynayır; 3) vətənpərvərlik mövzusu şagirdləri Vətən uğrunda mübarizəyə ruhlandırır, Vətən torpağının düşmənlərinə qarşı barış­maz­lıq ruhunda tərbiyə edir, onlarda milli mənlik şüurunu inkişaf etdirir; 4) estetik mövzular şagirdlərə cəmiyyət və ictimai münasi­bət­lərdəki gözəlliyi duymaq, qavramaq və mənimsəməkdə kömək edir, onlarda bədii yaradıcılıq qabiliyyətlərini, ətraf aləmə, əməyə, dav­ranışa gözəllik meylini formalaşdırır; 5) ədəbi-bədii mövzularda keçirilən disputlar gənclərə öz tarixi köklərinə, qədim adət və ənə­nə­lərə bələd olmaqda, gələcəkdə öz yerlərini düzgün müəyyən et­məkdə, Vətən sevgisi, böyüyə hörmət, xeyirxahlıq, millətə bağlılıq, dosta sədaqət və s. keyfiyyətlərə yiyələnməkdə kömək edir.

Disputların keçirilməsində üç mərhələ vardır: 1) Disputa ha­zır­lıq mərhələsi. Bu mərhələdə disputun mövzusu, maqsəd və vəzifələri, planı, ssenarisi, vaxtı, yeri, çıxış edənlər, dəvət olunan şəxs­lər müəyyənləşdirilir; 2) Disputun keçirilməsi mərhələsində ar­tıq burada “Giriş sözü”, “Çıxış edənlərin və iştirakçıların sözü ”, “Son söz” ardıcıllığı ilə keçirilməlidir; 3) Disputun yekun mər­hələsində fikirlər ümumiləşdirilir, düzgün nəticələr çıxarılır, düzgün mövqe bildirilir .

Məruzə səmərəli tərbiyə üsullarından biri olub, gəncləri mə­ruzə ətrafında öz tənqidi qeydlərini deməyə istiqamətləndirir. Mə­ruzə ardıcıllığı, sistemliliyi və əhatəliliyi ilə şərtlənir. Məruzələri bir çox hallarda tərbiyə olunanların özünə də tapşırmaq olar. Bu zaman müəllim və tərbiyəçi ona rəhbərlik etməlidir. Məruzə və müha­zi­rə­dən sonra aydın olmayan məsələlər barədə suallar verilməsinə im­kan yaratmaq lazımdır. Bəzən tərbiyəçinin izahatına, ümumləşdirici çıxışına ehtiyac da yarana bilər. Məruzəçidən yüksək şüurluluq, savadlılıq, pedaqoji mərifət, pedaqoji takt tələb edilir.

• 
  Nümunə Vaxtilə qədim yunan filosofu Seneka deyirdi ki, öyüd və nəsihətlərin yolu uzun, nümunələrin yolu isə qısadır. K.D. Uşinski isə göstərirdi ki, şəxsiyyət tərbiyəsi üçün şəxsiyyətə şəxsiyyətlə təsir göstərmək olar. Fransız psixoloqu Anri Vallon yazırdı: “Müsbət nümunə götürmək və onu təqlid etmək insanı fəaliyyətə təhrik edir”.