Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

1.2. İbtidai icma quruluşunda tərbiyə
Maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrinin, habelə folklor nümunələrinin öyrənilməsi bəşər sivilizasiyasının ilkin çağlarında tərbiyənin meydana gəlməsi ilə bağlı müəyyən fikirlər irəli sürməyə imkan verir. İbtidai icma dövründə ilkin pedaqoji təsəvvürlərin yaranması və təşəkkülü ayrı-ayrı xalqların qədim adət və ənənələri, mərasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə sıx bağlı olmuşdur.

Kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxan xalqın həyat müşa- hidələrinin və empirik təcrübənin məhsulu olan atalar sözləri, zərb məsəllər, mərasimlər, xalq oyunları, əyləncələr qədim insanların tərbiyə ilə bağlı fikirlərinə parlaq sübutdur. Bu günə qədər insanın mənşəyi ilə bağlı bir çox nəzəriyyələr mövcuddur. Ənənəvi kon­sep­si­yalar arasında təkamül-bioloji (Ş.Leturno, S.Simpson, A.Espi­nas) və psixoloji (P.Monro) nəzəriyyə mühüm yer tutur.

Təkamül-bioloji nəzəriyyənin nümayəndələri insanların ibti­dai icma dövründəki tərbiyəvi fəaliyyəti ali heyvanların öz bala­la­rı­na göstərdikləri instinktiv qayğıya bənzədir, heyvanlar aləmində də tərbiyənin mövcud olduğunu söyləyirlər. Bu alimlər tərbiyənin şü­ur­lu səciyyəsini inkar edir və onu qeyri-mütəşəkkil, kortəbii bir hadi­sə hesab edirlər.

P.Monro tərbiyənin meydana çıxmasını yalnız uşaqların bö­yük­ləri şüursuz surətdə təqlidində görürdü. O, bununla bağlı ya­zır­dı: “İbtidai insan üçün yalnız yaşadığı zaman mövcuddur. Onun şüu­runda keçmiş və gələcək anlayışları demək olar ki, yox­dur. Tər­bi­yə isə yalnız ətraf mühitə uyğunlaşmaqdan ibarətdir”. İn­sa­nın mən­şəyi və tərbiyənin yaranması ilə bağlı dini təlimlərdə dəyərli fikirlər vardır. Y.A.Komenski “Böyük didaktika”nın III fəs­lində “İnsanın ən ali, ən kamil, hər şeydən üstün məxluq olması” müd­dəasını irəli sürərək insanın həqiqi layiq olduğu ucalığa çatması üçün son məqsədi uğrunda ləyaqətlə mübarizə aparmağa səsləyir. İnsanın son məqsədi isə bu həyatdan kənardadır.