Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Con Lokka görə, əmək tərbiyəsi ona görə zəruridir ki, o, uşa­ğı pis adətlərdən uzaqlaşdırır, habelə onu işgüzar gələcəyə hazır­la­yır. Uşağı əməyə və sənətə hazırlayarkən onun maraqları da mütləq nə­zərə alınmalıdır. Uşaq üçün maraqsız olan, zorla yerinə yetirilən iş heç bir yaxşı nəticə verməz.

Con Lokk “Ağ lövhə” nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Onun fikrincə uşaq doğularkən onun beyni ağ lövhə kimi təmiz olur. Sonra ətraf aləm tədricən ona təsir edir və xarakteri formalaşır. O, həmin nəzəriyyəsini “Təcrübələr” adlı əsərində belə ifadə edir: in­san qəlbi ağ lövhə kimidir. Bu nəzəriyyənin öz dövrü üçün böyük əhə­miy­yəti vardır. Bu nəzəriyyə ilə Con Lokk feodalizm cə­miy­yətinə, onun qayda və qanunlarına böyük zərbə vurmuşdu. O, bununla fitri qabiliyyətlər nəzəriyyəsini rədd edirdi. V.Q.Belinski Lokk nəzəriy­yəsi­nin çatışmayan cəhətlərini tənqid etmişdi. O yazırdı ki, uşaq beyni ağ lövhə deyil, imkanı olan toxumdur. Uşaq dünyaya müəyyən təbii imkanlarla gəlir, həmin təbii imkanlar həyatda inkişaf edir. Con Lokk isə həmin nəzəriyyə ilə hər cür fitri istedadı inkar edirdi.

Lokk “Əqlin tərbiyəsi” əsərində göstərir ki, heç bir xalqın övladı milliyyətindən, irqindən asılı olmayaraq ağılsız, qabiliyyətsiz doğulmur. Avropa və zənci qəbilələri bir-birindən fərqləndirən tər­bi­yədir, ictimai mühitdir..

Con Lokkun fikrincə uşaqlarda olan bəzi zərərli keyfiyyətlər cə­miyyətdən gəlir. Ona görə də hər bir valideynin uşağını evdə tərbiyə etməsi yaxşı olardı.

Onun pedaqoji görüşlərində ailə tərbiyəsi mühüm yer tutur. C.Lokk tərbiyəçidən tərbiyə etdiyi uşağın bütün fərdi xüsusiyyətini öyrənməyi tələb edirdi. O, insan xarakterində bir sıra mənfi və müsbət keyfiyyətləri sadalayır, tərbiyəçidən tələb edirdi ki, uşaqda müsbət keyfiyyətlərin inkişafına imkan yaratsın. Pis adətləri lap kiçik vaxtdan yerindəcə boğmaq lazımdır.

Lokk tərbiyəyə yaradıcı bir proses kimi baxırdı. Ona görə uşağın fərdi xüsusiyyəti həyatı boyu dəyişməz qalmır, səmərəli pe­da­qoji təsirin gücü ilə uşaq psixikasını dəyişdirmək olmaz. Con Lok­­kun fikrincə, uşaq xarakteri axan çaya bənzəyir. Çayın qar­şı­sın­da bənd vurub onun istiqamətini, məcrasını dəyişdirmək müm­kün ol­duğu kimi, insan xarakterini də tərbiyənin gücü ilə dəyiş­dir­mək olar.

Beləliklə, Lokk XVII əsrdə geniş vüsət tapmış tərbiyəni hər şey hesab edən nəzəriyyənin başında durur, onun yaradıcısı hesab olunurdu. Jan Jak Russo, Pestalotsi də onun nəzəriyyəsindən qi­da­lan­mışdır.