Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931) böyük şərqşünas alim, görkəmli pedaqoq və ictimai xadim olmuşdur. O, Beynəlxalq Fonetika Cəmiyyəti (1899), Beynəlxalq "Asiya cəmiyyəti" (1900) və Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinin (1903) həqiqi üzvü olmuş, Bakı Universitetinin professoru (1920) kimi peadqoji fəaliyyət göstərmişdir. Naxçıvan şəhər məktəbini və Tiflis klassik kişi gimnaziyasını (1863) bitirdikdən sonra, Peterburqda müstəqil yolla alman dilini öyrənmiş, sonra da Leypsiq Univer­si­tetinin fəlsəfə, tarix və hüquq fakültəsini bitirmişdir (1869). 1873-187-ci illərdə Parisdə Şərq dilləri məktəbində mühazirələr dinləmiş, fransız dilini öyrənmiş, Azərbaycan, rus, alman, fransız, ingilis, ərəb, türk, fars dillərində ədəbi və elmi, pedaqoji əsərlər yazmış, təx­minən 12 dil bilmişdir.

M.Şahtaxtlı ömrünün 50 ildən çoxunu xalq maarifi, məktəb və milli mətbuat məsələlərinə həsr etmişdir. 1882-ci ildə “Qafqaz” qə­ze­tinin səhifələrində dərc etdirdiyi “Müsəlmanların məktəb həyatı” başlıqlı silsislə məqalələri onun Azərbaycan xalq maarifinin və mək­təb təhsilinin bütün sahələri ilə yaxından bələd olduğunu gös­tərir. O xalqın maariflənməsi və tərəqqi etməsi üçün yollar axtarırı ana dilinin inkişafı üçün pedaqoji məqalələr yazır və dərsliklər nəşr etdiridi.

Onun pedaqoji irsində təhsilin ana dilində aparılması fikri mər­kəzi yerlərdən birini tuturdu. Ana dilinin təlim roluna ayrıca əhəmiyyət verən Şahtaxtlı təhsilin yalnız ana dilində aparılmasını zəruri hesab etmişdir. O, yazırdı: “İbtidai məktəb yalnız təhsilin ana dilində apardığı zaman yaxşı nəticə verər”. Şahtaxtlı qeyd etmişdir ki, məktəbdə verilən elmi-biliklərlə tanışlıq üçün ana dili əsas vasitədir. Şagird ana dili vasitəsilə birbaşa təlimin məzmunu ilə tanış olmağa, ona yiyələnməyə başlayır. Ana dilini yaxşı bilmədən digər dillləri öyrənmək çətin olur. Ana dilinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə Məhəmməd ağa Şahtaxtlı 1906-1907-ci illərdə Tiflisdə üç hissədən ibarət “Ana dili” dərsliklərini nəşr etdirmişdir. Onun Tiflisdə Tomson mətbəəsində 1879-cu ildə Azərbaycan və rus dillə­rində çap etdiridyi “Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbası” kitabı bu sahədəki ilk təşəbbüsün nəticəsi kimi meydana çıxmışdır.

Məhəmməd ağa Şaxtaxtlı hələ Sovet hakimiyyəti illərində latın əlifbasının ən fəal tərəfdərlarından biri kimi mübarizə apar­mışdır. Onun XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dili haqqında irəli sürdüyü təklifləri günümüzə qədər öz aktuallığını saxlamaqdadır. Ey­ni zamanda o, dilimizin adı haqqında da dəyərli araşdırmalar apar­­mışdır. Bu baxımdan onun təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifba lahiyəsini (1879) Azərbaycan xalqının maariflənməsinə xidmət edə biləcək münasib əlifbamızın təcəssümü hesab etmək olar.

Məhəmməd ağa Şahtaxtlının ana dili məktəbinin təşkili üçün irəli sürdüyü mühüm məsələlərdən biri ərəb əlifbasından xilas ol­maq idi. O, yazırdı ki, “Ana dilində müvafiq dərsliklərin olması, mol­­laların pedaqoji təhsil almış xalq müəllimləri ilə əvəz edilməsi hələ məsələni tamamilə həll etmir. Çünki ərəb əlifbasının qüsurları üzün­dən ana dili məktəbləri təlim-tərbiyə işinin nəticəsinə görə la­zı­mı səviyyəyə qalxa bilməz”. Onun 1902-ci ildə “Sövti şərq əlif­bası” və 1903-cü ildə isə “Xətti-Məhəmmədağa” başlıqları altında nəşr etdirdiyi əsərləri ərəb əlifbasını sadələşdirmək yolunda çəkdiyi zəhmətin bariz nümunəsi idi. O, milli sözləri yazmaq üçün ana di­lin­də əlifba tərtib etməyi vacib sayırdı. Şahtaxtlı ərəb əlifbasını isə yal­nız Quranı və digər kitabları oxumaq üçün saxlamağı təlim işini çətinləşdirən bir iş hesab edirdi. O, yazırdı “bu vaxt şagirdlərə iki əlifba öyrətmək lazım gələr ki, bu da işi asanlaşdırmaq əvəzinə daha da mürəkkəbləşdirər”.

Məhəmməd ağa Şahtaxtlı təlimdə səs üsulunun tətbiqi mə­sə­lə­sinə də toxunmuşdur. O, savad təlimini ərəb dilində deyil, ana di­lin­də başlamağı zəruri hesab edirdi. O, yazırdı: “Məlum olmayan ərəb dilində Quranı oxutmaq şagirdin marağını zəiflədir, onları oxu­duq­larını və tələffüz etdiklərinin məzmununa biganə qoyur”. Şahtaxtlı təlimin yeganə yolunu ana dilində kitabları oxumaqda görürdü. O, belə hesab edirdi ki, təlimin ana dilində olan sadə kitablardan aşılanması şagirdlərdə təlimə həvəsi söndürməz. Əksinə olaraq ana dilində oxunan kitablar şagirdlərdə təlimə qarşı olan maraqları artırmış olar. O, elə dərsliklər yaratmağı təklif edirdi ki, şagird ana dilində öz fikirlərini təbii və məntiqi ardıcıllıqla şərh etmək üçün ondan məlumat əxz etməyi, ona əsaslanmağı bacarsın və nitqinin zənginliyi üçün xalq nümunələrindən istifadə edə bilsin. Buna görə də Şahtaxtlı uşaqlarda oxuya həvəs oyatmaq üçün şifahi xalq yaradıcılığından istifadə edilməsini faydalı hesab ediridi. O şifahi xalq yaradıcılığını ağızlarda gəzən, xalqın ağlını və ictimai həyatını öyrənən zəngin bir mənbə olduğunu qeyd ediridi. Bu məqsədlə özü dərin məzmuna malik olan nağıllar, hekayələr, zərb-məsələlər, ata­lar sözləri, nəsihətlər və s. toplamışdır. Şahtaxtlı bunlardan mək­təb­lərdə qiraət üçün vəsait kimi tərtib edilməsini faydalı hesab edirdi. Bununla əlaqədar olaraq maarifçi alim o zamanlar latin əlifbasının təbliği ilə geniş məşğul olan yeni yol qəzetində və Moskvada cəmi 5 nömrəsi işıq üzü görmüş “Qızıl Şərq” məcmuəsində bir neçə məqalə çap etdirmiş və 1902-ci ildə tamamladığı 55 səhifədən ibarət bir əsər yazmışdır .

Şahtaxtlı bir müddət Parisdə yaşamış, Fransa kollecində və Ali Təcrübi Təhsil Məktəbində Şərq dillərindən dərs demişdir. Bu dövrdə fransız dilində nəşr etdirdiyi əsərlər Qərbi Avropa və Ame­rika mətbuatında müzakirə və mübahisələrə səbəb olmuşdu. Şah­taxt­lı Fransanın məşhur Sorbonna Universitetində professor kimi fəaliyyət göstərmiş fonetika sahəsində tədqiqatlar aparmış və Fransa Maarif Nazirliyinin fəxri diplomunu (1901) almışdır.

1902-ci ildə Şahtaxtlı Naxçıvanda ata mülkünü sataraq Tif­lisdə xüsusi mətbəə açmış (sonralar bu mətbəə "Qeyrət" adlan­mış və “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşri üçün (1906) Cəlil Məm­məd­qu­luzadəyə bağışlanmışdır.) və burada 1903-ci ilin martından Azər­baycan dilində ilk ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi, ədəbi-pedaqoji mət­buat olan "Şərqi-rus" qəzetinin nəşrinə başlamışdır. O bu qəzetin məq­sədini belə izah edirdi:”Məsləkimizi hər kəs bilir: Məm­lə­kə­ti­mi­zin mədəniyyətinə xidmət etməkdir”. Başqa bir yerdə isə gənclərə müraciətlə yazırdı:”Elmin dalınca gedin. Elm insanı irəli aparır”. Qəzetin Azərbaycanda ictimai fikir tarixinin inkişafında, xalqın maariflənməsində xüsusi xidməti olmuşdur. Onun səhi­fələrində dünyəvi elmlər, ana dili, qadın azadlığı ilə bağlı mütərəqqi fikirlər, pedaqoji məqalələr öz əksini tapmışdır. "Şərqi-Rus" qəzeti Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Ömər Faiq Nemanzadə, Hüseyn Cavid, Məməd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar, Əli Nəzmi, Mirzə Cəlil Şürbi kimi açıqfikirli ədib və mü­hərrirləri öz ətrafında birləşdirmişdi. Bu yaradıcı heyət Azər­bay­canda mətbuatın inkişafının yeni mərhələsinin ("Molla Nəsrəddin") baş­lanmasına zəmin yaratmışdılar. 1907-ci ildə İrəvan quber­ni­ya­sın­dan II Dövlət Dumasına deputat seçilən Məhəmməd ağa Şah­taxtlı Duma bağlandıqdan sonra "Rossiya" (Peterburq) qəzeti re­dak­siyasında işləmiş, 1908-1918-ci illərdə, xaricdə (əsasən, Tür­kiyə, İran və İraqda) yaşamışdır. 1919-cu ildə vətənə qayıtmış, Bakı Uni­ver­sitetinin yaradılmasında fəal iştirak etmiş və universitetin ilk azırbaycanlı professoru kimi Şərq dilləri və ədəbiyyatından mü­ha­zirələr oxumuşdur.

Elmi, tənqidi və publisist əsərlərində Şahtaxtlı müstəm­lə­kə­çilik, irqçilik, qadın əsarəti, dövlət quruluşu, demokratiya, xalq ha­ki­miyyəti, din, şəriət məsələləri və s. haqqında dövrünə görə mü­tə­rəqqi fikirlər irəli sürmüşdür. Dövrünün qabaqcıl şəxsiyyətləri Şahtaxtlının ədəbi, elmi-pedaqiji və jurnalistik fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişlər.