DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

FƏSİL 14. NEOKLASSİK İQTİSADİ TƏLİM
§1. A.MARŞALL NEOKLASSİK İQTİSADİ CƏRƏYANIN

YARADICISIDIR
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində mə'lum olduğu kimi dünya kapitalist iqtisadiyyatında ciddi də­­­­­­yi­­­şikliklər baş verdi. Kapitalizm öz fərdi fəaliy­­­yətini genişləndirib, ictimai xarakter almağa baş­­ladı. Belə şəraitdə baş verən iqtisadi hadisələrə klassik yanaşmaq metodundan fərqli olaraq, yeni ya­naş­ma metodları baş verdi. İqtisadi hadisələr təkcə əmək-dəyər baxımından deyil, subyektiv psixoloji və fay­­­­dalılıq baxımından qiymətləndirilməyə başladı. İq­ti­sadi tədqiqatların belə yanaşılması görkəmli in­gi­­lis iqtisadçısı Alfred Marşallın (1842-1924) əsər­lərində aparılmağa başlanmışdır.

Kembric universitetinin professoru A. Mar­şal­­lın "İqtisad elminin əsasları" (1890), "Sənaye və ticarət" (1922) əsas iqtisadi əsərləri kimi "son fayda­lı­lıq", "son məhsuldarlıq" ideyaları öz əksini tap­mış­dır.

Neoklassik elmi cərəyanın görkəmli bani­lərin­dən hesab olunan A. Marşall iqtisad elmində klassik iq­ti­sadi nəzəriyyə ilə marjinalizmin inqilabi nailiy­­­­­­­­­yət­lərini sıxı surətdə birləşdirən görkəmli iqtisadçıdır.

İlk dəfə olaraq siyasi iqtisadı "ekonomiks" ter­mini ilə əvəz etməklə, iqtisadi nəzəriyyəni prak­ti­ka ilə qrafik metodla, riyazi yolla birləşdirməyə cəhd göstərən görkəmli mütəfəkkirlərdəndir.

Siyasi iqtisadın predmetinin rifah halının mad­di əsasının yaradılması və istifadə olunması fəaliy­yətindən ibarət olduğunu qeyd edir. Avstriya iqti­­­sad­çılarından başlamış siyasi iqtisadın pred­me­tinin iki müstəqil obyektə bölünməsini makro­iqti­sa­diy­yat və mikroiqtisadiyyatdan ibarət olduğunu əsaslan­dı­rır.

İqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvələri sıra­sı­na iqtisadi sərbəstliyə və rəqabətə üstünlük verən A.Marşall iqtisadi məqsədlərin formalaşması prose­si­ni əsaslandırır.

Marşall iqtisadi təliminin əsasında, ilkin mar­­jinalistlər göstərdikləri bazarın tələb, təklif və qiymət amilləri arasındakı funksional asılılıq əla­qə­sini nəzərə almaqla, o göstərmişdir ki, bu əlaqə sadə xarakter daşımır. O göstərdi ki, qiymətin aşağı düşməsi ilə tələb artır. Lakin qiymətin aşağı düş­mə­si ilə təklif də aşağı düşür, qiymətin artımı ilə isə artır.

Ona görə də A. Marşall, sabit və yaxud müvazinatlı elə qiymətin olmasını göstərirdi ki, o tələb və təklif üst-üstə düşdüyü nöqtə ilə tuş gəlsin. Beləliklə, kəmiyyət qiymətləndirilməsinin əhə­miy­­yətini iqtisadiyyata gətirən Marşall, onun kasıb və dövlətlilər üçün daşıdığı əhəmiyyəti göstərmiş­di. "Ekonomiks" adı ilə iqtisadi nəzəriyyəyə dəqiq elm­lər kimi baxan Marşall, göstərirdi ki, iqtisadi həya­ta siyasi təsirlərdən, dövlət müdaxiləsindən kənar bax­maq lazımdır.

A.Marşall "Ekonomiksin prinsipləri" adlı əsə­­ri ilə iqtisad elmində "müvazinatlı qiymət" anla­yı­şı ilə bazar iqtisadiyyatında baş verən bütün funk­sional dəyişikliklərin sistemli yanaşma üsulu­nun əsasını yaratdı.

İqtisadi fikir tarixində ən görkəmli şəxsiy­yət­lərdən olan Alfred Marşall 1842-ci ildə Londonda bank işçisi ailəsində olmuşdur.

Atası Ulyams Marşall öz xarakterinə görə ol­duq­ca sərt, qəti və qəddar xarakterli, protestant ruhlu din­dar bir şəxs idi. Onun sərt rəftarı ən çox qadın­la­ra, xüsusən həyat yoldaşına idi. Təsadüfi deyildir ki, o hətta "kişilərin hüququ və qadınların bor­cu" adlı traktat da yazmışdır.⁵⁹

Atasının olduqca ciddi həyat tərzini qəbul et­miş Alfred Marşall da olduqca çalışqan, zəhmətkeş bir gənc kimi təmkinliyi, düşüncəliyi və dərrakəliyi ilə fərqlənirdi.

Təhsil aldığı məktəbdə 1861-ci ildə üçüncü yer tutan Alfred o dövrdəki şərtlərə görə, artıq özünə Oks­­ford kollecinin təqaüdünü almaq hüququnu təmin et­­mişdir.

Sonralar üç illik aspirantura təhsili üçün də belə təqaüdün alınması hüququnu əldə etmişdir. Oğlu­nu belə zəngin biliklə ruhani görmək istəyən ata­sın­dan fərqli olaraq, Alfred daha perspektivli həyat yolu axtarmağı üstün tuturdu.

Ona görə də qədim dilləri öyrəndiyi Oksford­dan Kembric universitetinin riyaziyyat fakültəsinə keçməyi qət etdi. Təhsil haqqının ödənilməsinə dayısı Çarlizin köməyi sayəsində, artıq o 1865-ci ildə riya­ziy­­yat üzrə ikinci yeri tutdu.

1866-ci ildə Marşallın Ruhani Con Qrautun təsis etdiyi klubda iştirakı və onun mənəviyyatın fəl­­səfəsi mühazirələrini dinləməyi, onda ciddi mənəvi dünyagörüşünün dəyişilməsinə səbəb olur.

C.L.Milin "Kamiltonun fəlsəfəsi­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­nin tədqiqi" və C. Darvinin "Növlərin mən­şəyi" əsərləri A. Marşallın fəlsəfi dünyagörüşünə ciddi təsir göstərir və etikaya meyl göstərir.

Məhz etika problemlərinin tədqiqi ilə o, iqtisad elminə gəlmişdir. Bu istiqamətdə C. S. Milin "Siyasi iqtisad" əsərinin ona böyük təsiri olur. Eləcə də 1868-ci ildə Almaniyaya Kantın əsərlərinin oriji­naldan oxumaq fikri ilə səfəri də onun iqtisadi dün­ya­görüşünün formalaşmasına təsir göstərir.

Marşalın iqtisadi görüşlərinin samballı şəkildə formalaşmasına təsir göstərən əsas cəhət­lər kimi, artıq Smitin iqtisadi sisteminin, Rikar­donun iqtisadi təliminin və Milin iqtisadi ide­yalarının İngiltərə təhsil sistemində aparıcı möv­qe­də durması xüsusi təsir göstərmişdir.

Eyni zamanda Almaniyada formalaşmış fəlsə­fi baxışların mövcud olması Marşallın iqtisadi ha­di­­sələrin tətbiqindəki mövqeyinə ciddi təsir gös­tər­mişdir. Eyni zamanda Almaniyada formalaşmış ta­ri­xi məktəb nümayəndələrinin, xüsusən Romerin iqti­sa­di görüşləri Marşalda ciddi elmi maraq yaratmışdı.

Fransanın "fiziokratlar" məktəbinin nümayən­də­­lərinin, eləcə də kəmiyyət nəzəriyyəsinin yaradı­cı­la­rının əsasən Kurnonun fikirləri ona iqtisadi hadisələrin izahını yeni metodla, qrafik üsulla şərh etməyə imkan vermişdir.

Marşalın riyazi təfəkkürü, fəlsəfi baxışı, iqti­sadi düşüncəsi onda yeni bir iqtisadi nəzəriyyənin for­malaşmasına imkan verir.

Marşalın iqtisadiyyat sahəsindəki ilkin təd­qi­­qatları 1867-ci ildə başlayır və 1883-cü ilə qədər davam edərək bitkinləşir. A.Marşall da Kembric uni­­ver­sitetindəki həm müəllimlik, həm də tədqiqatçılıq fəaliyyəti ona 1875-ci ildə "Pul, kredit və ticarət" adlı əsərini yazmasına imkan verir.

Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Marşal­ın iqtisadi görüşlərinin formalaşması elə bir döv­rü əhatə edirdi ki, o dövrdə siyasi iqtisad sahəsində artıq özünə həyat vəsiqəsi almış sanballı əsərlər dərc olunmuşdur.

C. S. Milin 1848-ci ildə ilk dəfə dərc olunan əsə­ri 1871-ci ildə 7-ci dəfə düzəlişlərlə təkrar nəşr olunmuşdu. 1868-ci ildə K. Marksın "Kapital" əsə­ri meydana çıxmışdı.

1871-ci ildə Cevonsun "Siyasi iqtisad nəzə­riy­yə­si" əsəri, 1871-ci ildə Mengerin "Xalq təsərrüfatı haq­qında elmin əsasları" və s. dərc olunmuşdu.

Digər tərəfdən, Mill və Rikardo­nun iqtisadi nəzəriyyədə elmi nüfuzları olduqca böyük idi. Lakin riyazi təfəkkür tərzini iqtisadi dillə izah etmək Marşalın ən böyük arzusu idi və özünün qeyd etdiyi kimi, bu onda 1835-ci ildə dərc olunan Kurnonun "Sərvət nəzəriyyəsinin riyazi prinsipləri" əsər­ini oxuduğu zaman baş qaldırmışdır.

Rikardonun bir sıra təlimlərini, daha aydın və ümumiləşmiş şəkildə riyazi dilə çevirən Mar­şall, eyni zamanda meydana çıxan yeni iqtisadi konsep­si­yalara, xüsusən alman iqtisadçıları Romerin, Marks­­ın, Lassalın fikirləri onu ciddi elmi axta­rış­­lar etməyə məcbur etmişdi.

O qeyd edirdi ki, sosialistlərin məqsəd qoyduq­la­rı insanların qeyri-bərabərliyinin əsası olduğunu xü­susi mülkiyyətin məhv edilməsi probleminin həlli nə qədər çətin olduğunu görə bilməmişlər.

Bu məqsədlə o biznesin praktiki sahələri və zəh­mətkeş sinfinin həyatı ilə daha yaxından məşğul olma­ğa başlamışdır. Xarici ticarətin rolunun tədqi­qa­tına da geniş yer verməyə başlamışdır. Bu isti­qa­mət­də Amerikadakı proteksionist siyasətin mahiy­yə­ti­ni aydınlaşdırmağa cəhd göstərmişdir. Lakin vaxtı ilə tələbəsi olmuş, həyat yoldaşı Meri Peyli ilə "Sənayenin iqtisadiyyatı" əsərini yazması bu işi yarım­­çıq qoyur.

Marşalın iqtisadi nəzəriyyəsinin meydana gəl­mə­­­sinə əsas təsiri Milin, Rikardonun, Kurnonun əsər­lə­ri olmuşdur. Eyni zamanda Alman iqtisadçısı Roşe­r­in tədqiqat üsulunun da onun iqtisadi fikirlərinin formalaşmasına təsir göstərmişdir.

Marşall qeyd edirdi ki, bizim təbiət haqqında­kı təsəvvürlərimiz istər mənəvi, istərsə də maddi sfe­ralarda olsun, sadəcə məcmu kəmiyyətlərə aid etmək olmaz, onlar artan kəmiyyətlərə yönəldilməlidir. Çünki, şeyə olan tələb, daimi funksiya daşıyır. O cüm­lədən tələbin, "son həddi", sabit müvazinat şə­ra­it­in­­də bu şeyin istehsalı onun artan dəyərinə uyğun ola­raq bərabərləşir.

Beləliklə, ilk dəfə olaraq o özünün iqtisadi ha­di­sələrin tədqiqində qrafik metodun tətbiqi ide­ya­sı­nı əsaslandırır. Bu dövrdə artıq Cevons, Marşal­ın olduqca ləng tətbiq etdiyi məvhumları ardıcıl ola­raq öz əsərlərində dərc etdirir. Məsələn, faydalı­lıq­la bağlı hədd, son hədd, sonuncu kimi məvhumları qeyd etmək olar.

Lakin, Cevons əgər iqtisadi hadisələrin şər­hi­ni zahiri, tələm-tələsik göstərirdisə, lakin, Marşall bu hadisələrin baş verməsi səbəbləri, onlar­ın daxili motivləri haqqında düşünürdü.

Nəhayət, qrafik metod vasitəsi ilə iqtisadi ide­­yalarını şərh edən Marşall, 1890-cı ildə 6 ki­tab­­­dan ibarət "Ekonomiksin prinsipləri" əsərini dərc etdirir. İlk dəfə olaraq riyazi üsullarla, qrafik me­tod­la iqtisadi nəzəriyyəni praktika ilə əlaqələn­dir­mə­yə cəhd göstərir. Siyasi iqtisad elminin adını ekono­miks­lə əvəz etmədən əsaslandırır. Düzdür, belə mövqe onu Cevonsun mövqeyi ilə uyğunlaşdırırdı. Çünki Cevons da siyasi iqtisadı ekonomikslə əvəz etməyi qeyd edirdi.

Nəzəri məsələlərin həllində qrafik metodunun, tətbiqinə xüsusi əhəmiyyət verən Marşall qeyd edirdi ki, belə vəziyyət hadisələrin daha aydın, sadə və mü­kəm­­­məl mənimsənilməsinə səbəb olar.

Bundan əlavə, tələb və təklifin müvazinatına xüsu­si əhəmiyyət verən Marşall göstərirdi ki, onlar­ın kəmiyyətlərinin dəyişilməsi qiymət problemindən ası­lı­dır. Qiymətin miqyasının dəyişilməsini isə o iki amillə "son faydalılıqla" və "istehsal xərcləri" ilə əlaqələndirir. "Son faydalılıqla" istehsal xərc­lə­­rini tələb və təklif vasitəsi ilə birləşdirən Marşall qeyd edirdi ki, belə şəraitdə alıcının ver­di­yi qiymət, əmtəənin faydalılığından asılı olaraq məh­sulun maksimum dəyərini müəyyən edir. İsteh­­­­lakçının məhsula verdiyi qiymət, əgər onun fayda­­lılığı ilə əlaqədardırsa, lakin istehsalçının satdığı məhsulla qoyduğu qiymət isə istehsal xərcləri ilə əlaqədardır.

Alıcı və satıcıların məhsulların qiymətlən­di­rilməsi ilə bağlı gəldikləri nəticə bazar qiymə­t­i­ni müəyyən edir.

Kembric məktəbinin başçısı hesab olunan Marşall, eyni zamanda iqtisad elminə "tələbin elas­tik­­liyi" məvhumunu gətirdi. Tələbin elastikliyini, əmtəələrə olan tələb kəmiyyətinin qiymət səviyyəsindən ası­lı­lığı kimi müəyyən edən Marşall, artan mövcud ehtiyac tələbi ilə qiymətin artmasını və ya ehtiyacın azal­­ma dərəcəsi ilə qiymətin artması arasındakı nis­bə­ti şərh edirdi.

Beləliklə, Kembric məktəbinin nümayəndələri uzun müddət iqtisadi hadisələrin şərhində "tələbin elas­tikliyi" məvhumundan istifadə etməklə tələbin qiy­mə­tin dəyişilməsindən funksional asılılığını əsas götürdülər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Kembric universite­tin­­də 1868-ci ildə müəllim işləyən 1885-ci ildə "Siya­si iqtisad" kafedrasına başçılıq edən Marşal­ın iqtisadi ideyaları onun mühazirələrində söyləni­­lirdi. Bu baxımdan onun ideyaları dərc olunma­mış­dan əvvəl, artıq tələbələr arasında əzbər söy­lə­ni­lir­di.

Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, Marşalın pul nəzəriyyəsi ilə bağlı irəli sürmüş olduğu ideya­la­rı mühazirələrinin məhsulu idi. Pul nəzəriyyəsi ilə bağlı irəli sürmüş olduğu fikirlər 1886-cı ildə ti­carətdə və sənayedə böhranla bağlı Kral komis­si­ya­sın­da dərc etdirdiyi məcmudakı verdiyi cavab­larda öz əksini tapmışdır.

Marşall kəmiyyətli pul nəzəriyyəsini ümumi də­yər nəzəriyyəsinin tərkib hissəsi kimi formalaş­dır­dığını göstərirdi. O qeyd edirdi ki, pulun dəyəri, bu bir tərəfdən onun təklif funksiyasıdır, digər tərəf­dən ona olan tələb funksiyasıdır və o, əmtəələr­in orta ehtiyatları ilə ölçülür.

Marşall göstərirdi ki, iqtisadi tsiklin mü­şa­­­­yi­ət etdiyi qiymət səviyyəsinin tərəddüdü, əhalinin eh­tiyatda saxlamaq istədiyi, "sərəncamda olan" həcmin tərəddüdlüyünə uyğun gəlir.

"Real" faiz dərəcəsi ilə "pul" faiz dərəcəsi ara­sındakı fərqi şərh edən Marşall göstərirdi ki, bu fərq, pulun dəyərini tərəddüd etdiyi şəraitdə kredit tsiklinə uyğun gəlir.

Sonralar bu fikrini ekonomiks­­­­in prinsipləri əsərinin 6-cı kitabında ətraflı şərh edir.

Marşalın mühüm ideyalarından biri də kredit sistemində əlavə pul təklifinin qiymətlərə olan təsi­­rinin səbəb əlaqələrinin, eləcə də uçot əlaqə­lə­ri­nin oynadığı rolu göstərməkdir. İlk dəfə olaraq 1887-ci qızıl və gümüş komissiyasına verdiyi göstə­riş­lər­də də tələbələrə oxuduğu mühazirələrdə, daha son­ra­lar 1899-cu ildə Hindistanın pul sistemi komi­tə­si­nə verdiyi göstərişlərdə də bu məsələyə toxunmuşdur.

Məhz Marşalın Kembric universitetində oxu­du­­ğu mühazirələr onun ilkin iqtisadi ideyalarının mə­ka­nı olmuşdur. Bu baxımdan onun ayrı-ayrı iqtisa­di fikirləri Kembric məktəbinin formalaşmasına sə­bəb olmuşdur.

Rikardo nəzəriyyəsinin daha da inkişaf etdi­rən Maltus xarici ticarətlə bağlı "paritet alıcılıq qabiliyyəti" adlı ideya irəli sürdü. Müqayisəli üstün­lük­ləri prinsipi ilə ölkələr arasındakı xarici ti­ca­rət əsaslandırılırdısa, lakin onların valyuta­də­yiş­mə kursunun müəyyənləşdirilməsi açıq qalmışdı. Çünki, metal pulların fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə xarici ticarətin aparılması çətin deyildi. Lakin, ic­timai əmək bölgüsünün dərinləşdiyi, texniki tərəq­­­­qinin iqtisadiyyatda aparıcı rol oynadığı bir şərait­­­də ölkələr arasındakı mal mübadiləsi dönərli valyuta əsasında aparılmasını tələb edirdi. Bununla əlaqədar Marşallın "paritet alıcılıq qabiliyyəti" nəzə­riyyəsində ölkələr arasında qarşılıqlı olaraq qeyri-dönərli valyutaların dəyişilmə kursu müəyyən­ləş­dirildi. O göstərirdi ki, V ölkəsi qeyri dönərli kağız pula malikdir (deyək ki, rubl) hər ölkədə qiymət, pul kütləsinin həcmi ilə onun yerinə yetirdiyi funk­si­­yalar arasındakı nisbətlə müəyyənləşdiriləcək. Rub­­­lun qızıldakı qiyməti ticarətin gedişatını müəy­yən­ləşdirəcək. Bu eyni ilə A ölkəsinin qızıl qiyməti ilə V ölkəsinin rubl qiyməti arasındakı nisbəti də təyin edəcək.

Maraqlı fikirlərdən biri də indekslərin "Zəncir­vari" metodla tərtib edilməsidir.

Marşalın irəli sürdüyü mühüm ideyalardan biri də qızıl-gümüş standartlarına əsaslanan təda­vü­lə kağız pulların buraxılması məsələsi idi. Bu isti­qamətdə də o Rikardonun qənaətli və möhkəm pul­la­r­ın tədavülə buraxılması fikrinə əsaslanmışdı. Lakin o qeyd edirdi ki, adi bimetalizm hər şəraitdə alternativ metalizm meylini təzahür etdirəcəkdir. Marşall göstərirdi ki, mənim alternativ planımın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sadəcə olaraq qızıl və gümüş külçələri müəyyən çəkidə əridib hazır­la­sın­­lar. Tutaq ki, 2000 qramlıq gümüş, 100 qramlıq qızıl külçələr hazırlansın. Belə şəraitdə hökumət hər vaxt həmin külçələrin qeyd olunmuş müəyyən qiy­mət­də alınmasına və satılmasına hazır olduğuna təmi­nat verməlidir. Bu planın reallaşmasına hər han­sı bir ölkə, başqa bir ölkə ilə razılaşmadan istə­di­yi vaxt başlaya bilər. Marşalın pul nəzəriyyəsi ilə bağ­lı fikirləri o qədər tutarlı və sadə görünürdü ki, o heç vaxt onların hər hansının qəbul etməsini təkid etmirdi. Bununla əlaqədar onun pul təklifinin tən­zim­­lənməsi ilə əlaqədar dediyi fikir çox təqdirə­la­yiq­­dir. O, qeyd edirdi ki, pul təklifinin, onun sabit­li­yi məqsədi ilə tənzimlənməsi beynəlxalq deyil, milli olmalıdır.

Öz yaradıcılıq ənənələrinə sadiq qalan Marşall göstərdi ki, iqtisad elmi konkret həqi­qət­lər­in məcmusu olmayıb, o sadəcə konkret həqiqətlərin açıl­ması üçün bir vasitədir.

İqtisadi hadisələrin təhlilinin aparılması üçün bir vasitə kimi nəzərdə tutulması, Kembric məktəbinin inkişafına və onun tədrici müvazinat və ya təkamül nəzəriyyəsi əsasında formalaşmasına şə­rait yaratmışdır. O qeyd edirdi ki, artıq qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirə malik olan iqtisadi hadi­sələrin səbəbini təmkinlə təhlil etməli və onlar­ın müşahidə olunacaq nəticələrini göstərmək la­zımdır. 1907-ci ildə "Prinsiplərin" 5-ci nəşri ərəfəsində A.Marşall qeyd edirdi ki, mən, artıq 1885-ci ildə bu əsəri 3 cilddə dərc etdirmək istəyirdim. I. "Sənayenin və ticarətin fəaliyyət göstərməsinin müasir şəraiti"; II. "Kredit və məşğulluq"; III. "Höku­mət­in iqtisadi funksiyaları".

Lakin buna baxmayaraq bu istiqamətdə "Prin­sip­lər" əsəri yazılmasa da, o öz ideyasını 77 yaşında ikən 1919-cu ildə nəşr etdirdiyi "Sənaye və ticarət" əsərində qismən də olsa reallaşdıra bilmişdir. Üç kitab­dan ibarət olan bu əsərin I kitabı, "Sənayeləş­mə­nin və ticarətin hazırkı problemlərinin bəzi kök­lə­ri". Burada sənayeləşmə prosesinin tarixi və onun İngil­tərədə, Fransada, Almaniyada və ABŞ-da XIX əsrin ikinci yarısında gedən meyllər və bu istiqa­mət­də onların liderlik uğrundakı mübarizələri şərh edilir.

"Biznesin təşkilində hakim meyllər" adlandı­rı­lan II kitabda biznesin təkamül yolu, onun tarixi şəraiti eləcə də XIX əsrin ikinci yarısında biznesin təşkili ilə bağlı mütərəqqi meyllərin istiqamətləri izah edilmişdir. Əgər I kitabda iqtisadi inkişafın milli miqyasının ölkələr üzrə qısa xülasələri şərh edilirdisə, II kitabda göstərilən ölkələrin texniki-iqtisadi inkişafının maddi əsasları və im­kan­­ları izah edilirdi. III kitab "İnhisarçı meyllər və onların ictimai rifah halı ilə əlaqəsi". Artıq Marşall burada həmin dövrdə inhisarın iqtisadi for­maları olan trestə, kartelə, kombinata, eləcə də nəq­liyyata aid olan problemlər tədqiq edilmişdir.

Beləliklə də bu əsərində Marşall artıq olduq­ca çox böyük bir ümumiləşmə edir. Avropada XIX əsrin sonunda formalaşmış kapitalizmin fərdi for­ma­sı­nın dəyişilməsi və cəmiyyətin mənafeyinə uyğun gələn for­maya qədəm qoyması labüdlüyünü sübut edir.

Beləliklə də Marşall göstərdi ki, iqtisadi dav­ra­nış və onun nəticəsi, eləcə də biznesin təşkili for­ması daima dəyişilən istiqamətdə fəaliyyət göstə­rir.

Əsərin elmi əhəmiyyəti haqqında Keyns göstə­rir­di ki, bu əsəri oxumağa başlayan kəs heç olmazsa iqtisadiyyat haqqında nəsə bilməlidir.⁶⁰ Çünki, əsərdə o qədər müdrik, samballı ideyalar var ki, ondan hər bir tədqiqatçı istənilən çıxış nöqtəsini əldə edə bilər. Məhz bu baxımdan iqtisadiyyatı təzə öyrənməklə onu artıq müəyyən səviyyədə öyrənmiş şəxs üçün Marşalın iqtisadi ideyaları öz əhəmiyyətini əks etdirə bilər.

Nəhayət Marşall 1922-ci ildə 80 yaşın­­da ikən özünün sonuncu iri miqyaslı "Pul, kre­dit və ticarət" əsərini yazır. Marşall burada pul və xarici ticarət nəzəriyyələri sahəsində əməli töh­fə­si­ni verir. Burada pulun xarici ticarətdə əlaqədar ak­tiv­liyin dönərliyi, tədavülü şərh edilir və onun cə­miy­yət səviyyəsində daşıdığı əhəmiyyət göstərilir.

1924-cü ildə ömrünü başa vuran Marşall "Tərəq­qi: onun iqtisadi şərti" adlı əsər yazmaq istəyi ona qismət olmur. Onun "Rifah halı" nəzəriyyəsini, məş­ğul­­luq, iqtisadi inkişaf nəzəriyyəsini şagirdləri olan görkəmli iqtisadçı alimlər Piqu və Keyns inki­şaf etdirib, onu Marşall zəkası ilə bəhrələnmiş ide­yalar ilə zənginləşdirirlər.