DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§4. MÜXTƏLİF ÖLKƏLƏRDƏ MONETAR SİYASƏTİN TƏTBİQİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
70-ci illərin ortalarında monetarist sxemləri bir çox öl­kə­lərdə praktiki olaraq istifadə edilməyə başlandı. Kapitalist bank­ları monetarist "hədəfləmə" siyasətindən geniş istifadə etməyə baş­­ladılar. "Hədəflər"-qarşıda duran dövrdə göstəricilərin də­yiş­məsinin dəqiq hüdudlarının müəyyən edilməsi və ona əməl edil­mə­sindən ibarət idi. Qərbi Almaniya Bundes bankı 1974-cü ildə bank ehtiyatlarının və nəğd pulların 12 aylıq artım dəqiqələrini müəyyən etdi. Həmin ildə İsveçrədə pul aqreqatı olan M₁-in nəğd pullar mərkəzi bankda ehtiyat hesabları artımının yol verilən həddi, İtaliyada yeni kreditlərin ümumi həcmi müəyyən olundu. 1975-ci ildə Kanadada M₁-in "hədəflənməsi" həyata keçirildi. 1976-cı ildə Böyük Britaniyada, 1977-ci ildə Fransada pul kütləsinin müxtəlif böyük və kiçik göstəriciləri üçün "hədəflər" müəyyən olundu. Niderland, İspaniya və s. ölkələr də bu siyasətə qoşuldular. Bu siyasətin həyata keçirilməsinin bütün ölkələrdə əsas məqsədi inflyasiyanın qarşısının alınması idi. Onlar iqtisadiyyatda sabitlik yaratmaq üçün monetarist məsləhətlərindən geniş istifadə edirlər. Lakin analiz göstərir ki, ölkələrin heç biri monetar siyasəti "təmiz" şəkildə tətbiq etmirdilər. Dövlət Mərkəzi Bank rəhbərlikləri daim manevr üçün özlərinə fəaliyyət azadlığı saxlayırdılar ki, gözlənilməz hadisələr baş verdikdə qarşısını almaq mümkün olsun. Buna görə hər yerdə "hədəfləmə" siyasəti müəyyən məhdudiyyətlərlə həyata keirilirdi. Belə yanaşma monetarist sxemlərinin məz­mun­suzlaşmasına səbəb olurdu ki, son nəticədə də monetaristlərin özləri dediyi kimi lazımi nəticələr əldə edilmirdi. Monetarist sxemlərinin dövlət siyasəti praktikasında təhriflə istifadəsi monetaristlər tərəfindən məzəmmətli qarşılanırdı. Hadisələrin bu cür inkişafı son nəticədə monetarist dairələr və ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi rəhbərliyi arasında kəskin mübahisənin yaranmasına səbəb oldu.

Monetarist siyasət xüsusilə iki ölkədə ABŞ-da və Böyük Britaniyada həyata keçirilmişdir.. Qalan ölkələr qeyd etdiyimiz kimi, monetar siyasətdən dövlət siyasətində antiinfliasion tədbir kimi istifadə etmiş və tezliklə mənfi nəticələr verdiyindən əl çəkmişlər. 1979-cu ildə konservatorların başda, Marqeret Tetçer olmaqla Böyük Britaniyada hakimiyyətə gəlməsi dövləti iqtisadi siyasət strategiyasında kəskin dönüşə səbəb oldu. Ölkə proiritetlər sistemində əmtəə qiymətlərinin sabitləşdirilməsi ön plana çəkildi. Qərb ziyalı dairəsinin sol radikal dairəsi adından çıxış edən Q.Xoçmen "Azad bazarın konservatizmi" kitabında yazır: "1945-ci ildən İngiltərə iqtisadi siyasətində Keynisçi "interlyüdeya" nəzərə çarpırdı. 1979-cu ildə konservatorların hakimiyyətə gəlməsi ilə, harda ki, M.Tetçer baş nazir oldu, vəziyyət kökündən dəyişdi. Keyns öz "taxtından" düşürüldü. İqtisadi siyasətdə sağa doğru nəzərə çarpan dönüş yarandı. Keyns "erası uzaqda qaldı". Monetarizmə gəldikdə isə müəllif yazır: "Monetarizm 1974-1979-cu ilərdə leyborist hökumətində tərəfdarlar tapdıqdan sonra ön plana keçdi: Tetçer ştatının döyüş himninə çevrildi". Konservatorlar tezliklə ölkəni düşdüyü durğunluq vəziyyətindən çıxarmağı, əmək məhsuldarlığının tempini yüksəltməyi, qiymət artımının yavaşıdılmasını vəd edirdilər. Bunun üçün vergilərin azaldılma proqramı hazırlandı, xüsusi firmaların fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi məhdudlaşdırıldı, kapital qoyuluşunun həvəsləndirilməsi və s. istiqamətlərdə tədbirlər görülməyə başlandı. Hökumətin əsas məqsədi inflyasiyanın dayandırılması idi. 1976-cı ildə Böyük Britaniya leyborist hökuməti Beynəlxalq Valyuta Fonduna 4 milyard funt-sterlinq borc istəməklə müraciət edərkən Beynəlxalq Valyuta Fondu dövlət qarşısında şərtlər qoydu. Bu şərtləri həyata keçirmək üçün dövlət monetar siyasətdən istifadə etməli oldu. Leyborist hökuməti BFV-yə göndərdiyi məktubda vəd edirdi ki, büdcə xərcləri məhdudlaşdırılacaq, istiqraz vasitələrinə dövlət sektorunun tələbləri azaldılacaq. Mz aqreqatının 1976-77-ci illərdə artımı 9-13% hüdudlarında olacaq. Bu artıq pul kütləsi artımının məhdudlaşdırılması monetarist sxeminin əsas elementi idi. Bu siyasət kütləsinin tənzimlənməsi siyasəti əsasən Mz aqreqatının yol verilən tərəddüdlərinin müəyyən olunması, başqa sözlə, "hədəfləmə" siyasəti ilə həyata keçirilirdi.

Bu aqreqata tədavüldəki nəğd pullar və banklardakı bütün depozit qalıqları (funt-sterlinqlə) aid edilir. Mz-ün artımının müəyyən olunmuş dəyişmə hüdudları 1976-77-də 9-13%, 1978-də 8-12%, 1979-81-də 7-11% olmuşdur. Ancaq göstərilən illərin çox hissəsində Mz-ün faktiki artımı müəyyən olunmuş hüdudları aşırdı. Məsələn, 1980-ci ilin fevralından 1981-ci ilin aprelinə Mz-yn artımı, 18,5%, 1981-dən, 1982-nin aprelinə müəyyən olunmuş 6-10%-ə qarşı 14,5 olmuşdur. Statistik məlumatlardan belə çıxır ki, Tetçer hökuməti həqiqətdə pul, "sıxması" həyata keçirmir. Lakin Mz-ün "hədəfləmə" siyasəti pul kütləsində dəyişikliklərə səbəb oldu.

80-ci illərin əvvəllərində Mz-ün ixtisarı əhali arasında əmanət qoyuluşları həcminin genişləndirilməsi ilə ödənilirdi. Buna görə də 1980-81-ci illərdə Böyük Britaniyada pul kütləsinin dar aqreqatları M₁ (nəğd pul mərkəzi bankda ehtiyyat hesabları) və M₂-nin (nəğd pullar cari hesablaşmalarda qalıqlar) "hədəflənməsi" həyata keçirilməyə bahlandı. Bu aqreqatların artımı kəskin azaldıldı ki, bu da pul "sıxma" siyasətinin həyata keçirildiyini sübut edir.

Büdcə siyasətində böyük dəyişikliklər həyata keçirildi. Şəxsi gəlirdən vergi dərəcələri azaldıldı. Eyni zamanda digər vergilər artırıldı ki, ümumi nəticədə vergi yükü artdı. Bu siyasət Milli Gəlirin əhalinin az təminatlı hissəsinin xeyrinə bölünməsini daha da artırmalı idi. Əmtəələrin çox hissəsinə əlavə vergi dəyəri artırılırdı ki, bu da mənfəət normasının azalmasına səbəb oldu. Bununla belə inflyasiya dayandırıldı və inflyasiyanın dayandırılması ölkəyə nəzərə çarpan itkilər bahasına başa gəldi.

ABŞ iqtisadi siyasətində monetarizmə doğru strateji dönüş hakimiyyətdə R.Reyqanın gəlməsi ilə baş verdi. Reyqan indi Qərbdə reyqanomika adlandırılan geniş iqtisadi proqram həyata keçirməyə başladı. Reyqan proqramı xüsusilə, vergilərin azaldılması əhalinin az təminatlı hissəsinin rifahını nəzərdə tuturdu. 1981-82-ci illərdə Konqres korporasiyaların mənfəətinə vergini azaltdı. 1960-cı ildə bu mənbədən gəlir büdcə gəlirinin 23,2%-i idisə, 1980-də 12,5%, 1983-dö 6,6% oldu.

Sosial proqramın təmini üçün vergilər artırıldı. 1960-cı 15,9% (ümumi büdcə gəlirində xüsusi çəkisi) idisə, 1980-ci ildə 30,5%, 1983-cü ildə 35,5% oldu. Hərbi xərclər artırıldı. 1978-ci ildə 104,5 milyard dollardan 1985-ci ildə 252,7 milyard dollara çatdı. Bu büdcə kəsirinin kəskin artmasına səbəb oldu. Amerika iqtisadçıları təklifə yönəlmiş Reyqan iqtisadi siyasətinin aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərini qeyd edirlər:

1) İqtisadiyyatın dövlət tənzimi sosial proqramlara xərclərin dondurulması və ixtisarı hesabına məhdudlaşdırıldı. Hərbi xərc­lər artırıldı.

2) Xüsusi sahibkarlıq sektorunun dövlət tənzimlənməsi miq­yas­ları əhəmiyyətli dərəcədə ixtisar edildi.

3) Federal Ehtiyat Sistemi pul kütləsinin artım tempini qeyri-inflyasiyon və iqtisadi artımı kifayət qədər təmin edən səviyyədə saxladı.

4) 1981-ci ildən başlayaraq şəxsi gəlirdən və korporasiya mənfəətindən vergi dərəcələri kəskin ixtisar olundu. 1986-cı ildə vergi elə quruldu ki, vergi ödəyənlərin gəlirlərinə verginin hüdud dərəcəsi 50%-dən 28%-ə endirildi. Reyqan proqramın inflyasiyanın zəiflədilməsinə nail oldu. Qiymətlərin ümumi artımı 1980-cı ildə 13,5%-dən 1981-ci ildə 10,4%-ə və 1983-cü ildə 3,2%-ə endirildi. Sonrakı illərdə inflyasiya səviyyəsi nisbətən aşağı oldu. 1979-80-ci illərdə Federal Ehtiyatlar Sistemi (FES) pul kütləsinin artımını məhdudlaşdırmaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirir: FES iri bankların ehtiyat öhdəliyinə yeni norma əlavə edir. Kreditin məhdudlaşdırılması həyata keçirilir. Bu tədbirlər pul kütləsinin artımını dayandırır. 1980-ci ilin martında M₁-in artımı "hədəfə" çatdırılır.

Beləliklə, monetar siyasətin əsas tələbi pul kütləsi artımının məhdudlaşdırılması ABŞ-da həyata keçirilir. Aparılan kredit siyasəti faiz dərəcələrinin xeyli azalmasına səbəb olur.

Monetarizmə xüsusi diqqətin vacibliyini sübut etmək üçün müasir dövrdə onun nüfuzunu göstərmək kifayətdir. Dünya iqtisadi ədəbiyyatında elə bir əsərə rast gəlmək mümkün deyil ki, orada monetarizm xüsusi diqqət mərkəzində olmasın, onun əsas müddəaları şərh olunmasın. Məsələn, çox populyar olan K.Makkonelli və L.Bryunun "Ekonomiks" kitabında nəzəri baxışlar keynsçi və monetarist mövqelərin müqayisəsi əsasında nəzərdən keçirilir. Monetarizmin müasir şəraitdə necə nüfuza malik olmasını 80-cı illərdə İsveçrənin Sürix universitetində professor B.Freemin başçılığı ilə keçirilmiş beynəlxalq sorğu sübut edir. ABŞ, Almaniya Federativ Respublikası və Avstriyanın 931 nəfər ən görkəmli iqtisadçıları bu sorğuda itirak etmişlər. Göndərilmiş cavabların ümumi nəticələrinin monetarist ideyalara uyğunluğu sübut edilmişdir. "İnflyasiya sırf pul hadisəsidirmi?" Sualına 49% mənfi cavab verir. Fransa 10%, Avstriya 58%, İsveçrə 20% bu tezisi inkar edir. Göründüyü kimi İsveçrə ən çox "monetarist ruhlu" ölkədir.

Monetarist konsepsiyalar müxtəlif ölkələrdə iqtisadi problemlərin həllində resept kimi uğurlu istifadə olunmuşdur. Son illərdə respublikamızda aparılan antiinflyasion pul siyasəti monetarist siyasətin tətbiqinə misaldır. Nəinki respublikamızda, həmçinin digər yeni müstəqillik əldə etmiş dövlətlərdə monetar siyasət öz nəticələrini vermişdir. Göründüyü kimi monetarizm bir elmi nəzəriyyə kimi özünü doğruldur.