DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

Fəsil 18. İNSTİTUSİONAL-SOSİOLOJİ İSTİQAMƏT
§1. SOSİAL İNSTİTUSİONALİZMİN MEYDANA

GƏLMƏSİ VƏ MAHİYYƏTİ
İnstitusionalizm iqtisadi fikirlər tarixində xüsusi mövqeyi və yeri olan, XIX əsrin birinci yarısı və XX əsrdə təşəkkül tapan iqtisadi bir məktəbdir. İnstitusionalizmin əsasını iqtisadi inkişaf proseslərini və onların mahiyyətini qeyri-iqtisadi baxımdan şərh etmək təşkil edir.

İnstitusionalizm ən çox ABŞ-da yayılmışdır. İnstitusionalizmin əsasını amerikan iqtisadçısı T.Veblen qoymuşdur. Lakin bu məktəbin ən görkəmli nümayəndələri amerikan iqtisadçıları U.Hamilton (o institusionalizm termininin müəllifidir), C.Kommons, U.Mitçell, C.Gelbreyt olmuşlar. İnstitusionalizmin meydana gəlməsinin səbəbi ideoloji və praktiki tələbatın dəyişməsi ilə əlaqədardır. Çünki bu dövrdə kapitalizm azad rəqabətin hökm sürdüyü şəraitdən inhisarçılığa keçirdi.

İnstitusionalizmin nümayəndələri kapitalizmin iqtisadi qanunlarının mahiyyətini açmadan onları bir plyuriya kimi öyrənir, lakin müxtəlif sosial hadisələri sistemləşdirərək bu sosial hadisə və prosesləri "institusiya" adlandırmışlar. İnstitusionalizm termini bu məktəbin nümayəndələri üçün mərkəzi kateqoriya idi və onun nümayəndələri bütün hadisə və proseslərə sosial anlayış nöqteyi-nəzərindən yanaşırdılar.

İnstitusionalizm kapitalizmi yeni şəraitə - inhisarçılığa uyğunlaşdıran bir vasitə kimi fəaliyət göstərirdi. Göstərdiyimiz dövrdə kapitalizm cəmiyyətində yeni tarixi şərait yaranmışdı: istehsalın kapitalistcəsinə ictimailəşdirilməsi dərinləşirdi, inhisarçılıq artırdı, mülkiyət dövlətləşdirilirdi, yəni mülkiyyət münasibətlərinə dövlət daha çox nüfuz edirdi. Belə bir şəraitdə iqtisad elminə olan tələb də artırdı.

Digər tərəfdən isə "təkmil rəqabət" və "bazar müvazinəti" konsepsiyası arxa plana çəkilirdi, burjua dövləti də iqtisadi sahələrdə olan nüfuzunu daha da gücləndirirdi. Bu kateqoriyaları institusionalizmin nümayəndələri aşağıdakı kimi izah edirdilər: sosial hadisələr həm bazis, həm də üstqurum xarakteri daşıyırlar. Onlar buraya vergiləri və ailələri, dövləti və həmkarlar ittifaqlarını, rəqabəti və inhisarları, xüsusi mülkiyyəti və maliyyə sistemini və s. daxil edirdilər. Digər tərəfdən, institusionalizmin nümayəndələri iddia edirdilər ki, sosial hadisələrin əsasını müxtəlif formalı psixoloji, hüquqi, etnik, texniki və digər münasibətlər təşkil edir.

İnstitusionalizmin görkəmli nümayəndəsi olan Qamilton yazırdı ki, institusiya ictimai qrupların adət və ənənələrini yazmaq üçün ən gözəl simvoldur. Təfəkkürün dərk etdiyi bu hadisələr və proseslər (sosial amillər) sosial qrupların adət və ənənələrini əks etdirmək məqsədilə istifadə edilən ən yaxşı üsuldur. Qamilton iddia edirdi ki, ictimai adətlər insanların təsərrüfat fəaliyyətini nizamlayır. Real həqiqətdə insanların əxlaqı, mənəviyyatı və adətləri iqtisadi münasibətlərin formalarına təsir etsə də heç bir zaman onun mahiyyətini müəyyən etmirlər. Bundan əlavə, göstərilən adət və ənənələr hökmran olan ictimai-istehsal münasibətlərinin xarakteri ilə müəyyən olunurlar.

İnstitusionalizm iqtisadi proseslərin vahid bir tərifini vermir. Veblen isə belə bir iqtisadi əsasın insanların psixologiyası olduğunu iddia edir. Veblen təkcə insanların psixologiyası ilə məhdudlaşmayıb buraya bioloji və antropoloji amilləri də daxil edir. Mitçell isə iqtisadi proseslərin əsasını müəyyən qrup insanların qeyri-iqtisadi amillərində axtarır. R.Eli bu mənbəyi etikada, Helbreyt isə texnikada axtarır. Helbreyt praktiki məsələləri həll etmək üçün texnikanın sistematik şəkildə tətbiqini əsas götürür.

Real həyatda institusionalizmin metodologiyası "sosial psixologiya"nın metodologiyasına əsaslanır. İnstitusionalizm sosial-iqtisadi hadisələrin izahında Avstriya siyasi iqtisad məktəbindən fərqli olaraq fərdi "psixologiyadan" deyil qrupların "psixologiyasından" çıxış edirlər. Bununla da institusionalistlər burjua siyasi iqtisadını xüsusi fərdi sahibkarlığa istiqamətləndirirlər. Bu o deməkdir ki, institusionalistlər inhisar birliklərini və dövlət -inhisarçı kapitalizmi müdafiə edirlər.

İqtisadi proseslərə "sosial psixologiya" nöqteyi- nəzərindən yanaşan institusionalistlər iqtisadi həyatın müəyyən hadisələrini öyrənməklə marjinalistlərin metodologiyasını tədqiqat obyektindən çıxarmışdılar.

İnstitusionalizmin metodologiyasının digər xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, ictimai inkişaf formalarının inqilablar yolunu inkar etməklə təkamül inkişaf üsuluna üstünlük vermələridir. Bununla da institusionalizm burjua siyasi iqtisadında olan tarixi məktəbin varisləri və davamçıları kimi çıxış edirdilər. Bununla birlikdə institusionalistlər "Avstriya və tarixi məktəbin" metodologiyasından fərqli olaraq kapitalizmin XX əsrdə olan sosial-iqtisadi hadisə və proseslərini öyrənirdilər.

İnstitusionalistlər dövlət-inhisarçı kapitalizmi "inzibati kapitalizm" adlandırırdılar. Dövlətin iqtisadi həyata nüfuz etməsi" institusionalistlər" tərəfindən istehsal üzərində "sosial nəzarətin" tətbiq edilməsi kimi izah olunur. Və ya da institusionalistlər bu prosesi nizamlanan iqtisadiyyat adlandırırdılar.

İnstitusionalizmin nümayəndələri, göstərirdilər ki, kapitalist iri inhisarları əslində iri istehsaldır və bu iri istehsal sosial məqsədlər güdür.

XX əsrdə kapitalist iqtisadiyyatında inhisarların yaranması sinfi ziddiyyətləri kəskinləşdirirdi. Bu prosesin məntiqi inkişafını dərk edən institusionalizmin nümayəndələri burjua cəmiyyətində sinfi bölgü əleyhinə, sinfi antoqonizm əleyhinə çıxaraq "institusiya" kateqoriyasından istifadə edirdilər. Kapitalist istehsal üsulunun iki tərəfini - məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətləri arasında olan fərqi "institusiya" kateqoriyası vasitəsilə aradan götürməyə çalışırdılar.

"İnstitusiya" kateqoriyası vasitəsilə institusionalizmin nümayəndələri siyasi iqtisadın predmetini başqa təmayülə istiqamətləndirirdilər. İnstitusionalizmin nümayəndələri belə bir ideya irəli sürürdülər ki, kapitalizmin iqtisadi qanunlarına sosial, hüquqi, etik proseslər təsir göstərir. Onlar bu təsirin səbəblərini açmağa çalışırdılar.

İnstitusionalizmin fəlsəfəsi praqmatik fəlsəfə idi. Odur ki, institusionalistlər inzibati kapitalizmin iqtisadi siyasəti üçün praktiki tövsiyələr işləyib hazırlayırdılar. İqtisadiyyata dövlətin qarışmasının ümumi problemlərini, məsələn, istehsalda "beyinlər tresti" yaratmaq, texniki ixtisası olanların güclü təsir göstərməsi (texnokratiya nəzəriyyəsi) nəzəriyyələrini bu məktəbin nümayəndələrindən olan Veblen yaratmışdır. Kommonsun əsərlərinin də bir hisəsi kapitalizmin hüquqi üstqurumunun təsir dairəsinə, inzibati formaların kapitalizmin iqtisadi münasibətlərinə təsirinin və üstqurumun təşkilati formalarının tədqiqatına həsr edilmişdir.

Mitçell isə kapitalizmin qaydalarını öyrənmək və bu qaydalara bəraət qazandırmaq məqsədilə statistik üsullar işləyib hazırlamışdır.

İnstitusionalizmin praktiki inkişaf istiqamətləri, onların kapitalizmin mexanizminin avtomatik olaraq itirilmiş müvazinətinin bərpa olunması konsepsiyası nümayəndələrinin tənqid etmələri (məsələn, "azad sahibkarlığın" əsaslarının tənqidi), iqtisadi proseslərin kəmiyyət baxımından təhlilinə, tətbiqi iqtisadi tədqiqatlara diqqəti artırmaları, iqtisadi proseslərin dövlət tərəfindən nizamlanması məsələlərinin qoyuluşu institusionalizmi C.M.Keynisin gələcək ideyalarına yaxınlaşdırırdı və Keynsçiliyin sələflərinə çevirirdi.

İnstitusionalizm dörd istiqamətdə inkişaf edirdi: 1)psixiki-bioloji istiqamət. Bu istiqamətin başında Veblen dururdu və onlar "sosial darvinizm" konsepsiyasını təbliğ edirdilər; 2) sosial-hüquq cərəyanı. Bu cərəyanın rəhbəri Kommons idi; 3) emprik inkişaf. Emprizmin rəhbəri isə Amerika konyukturşünaslıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Mitçell idi; 4) sosioloji cərəyan. Bu cərəyanın nümuyəndəsi Helbreyt idi.

Veblenin "sosial darvinizm" mövqeyi tarixən Q.Spenserin vulqar cəhdləri ilə əlaqədar idi. Q.Spenser insanların tarixinə bioloji qanunauyğunluqları yaymağa çalışırdı. Cəmiyyətin təkamülünün hərəkətverici qüvvələrini "irrasional psixologiyaya" söykənən sosial qrupların bir-birləri arasında olan mübarizədə görən Veblen iddia edirdi ki, bioloji fərdlərin mövcudluğu və yaşamaları təbii seçmə qanunauyğunluqlarına əsaslanır. Bu qanunauyğunluqları o sosial-iqtisadi hadisələrin öyrənilib şərh olunmasına tətbiq etməyə çalışırdı. Veblen tamahkarlıq, acgözlük, bədxərclik, israfçılıq, inhisarçı biznesin qəddarlığı əleyhinə çıxış edirdi. Veblenə görə biznes fəaliyyətinin dairəsi "keçmiş siniflərin" (inhisarçı burjuaziyanın) maksimum mənfəət əldə etmək üçün etdiyi maliyyə maxinasiyasıdır. O biznesə qarşı sənayeləşdirməni qoyurdu və iddia edirdi ki, real fəaliyyət sahəsi istehsaldır, çünki maddi nemətlər ancaq istehsal prosesində yaradılır.

Faktiki olaraq Veblen "sənaye" dedikdə iqtisadiyyatın qeyri-inhisar sahəsini nəzərdə tuturdu və bu konsepsiyanı istehsalın məqsədi kimi təqdim edirdi. Veblen tərəfindən "sənayenin" belə ideallaşdırılması onu texnokratlara yaxınlaşdırırdı.

İnstitusionalistlər iddia edirdilər ki, cəmiyyətdə gedən sosial dəyişikliklər texnikanın sosial-iqtisadi strukturda yaratdığı irəliləyişlərlə birbaşa əlaqədardır. Məhz bu metodoloji prinsiplərə əsaslanan yeni nəzəriyyələr - sənaye cəmiyyəti, konvergensiya, sənayeləşdirmədən sonrakı cəmiyyətlər konsepsiyaları yaranmışdır.